Rerum gestarum libri XXXI

(ab excessu Nervae)

Liber XXV

1. Persae Romanos iter facientes adorti fortiter reprimuntur.

2. Inopia frumenti et pabuli premitur exercitus; Iulianus terretur ostentis.

3. Imperator, dum ad repellendos Persas, qui undique instabant, omissa lorica temer se proeliis inserit, hasta uulneratur ac in tabernaculum refertur, ubi circumstantes alloquitur ac post epotam frigidam moritur.

4. Virtutes eius ac uitia, forma corporis et statura.

5. Iouianus, primicerius domesticorum protectorum, tumultuarie eligitur imperator.

6. Romanos ex Perside redire properantes procedentesque crebris proeliis lacessunt Persae et Saraceni ac magno cum detrimento repelluntur.

7. Fame et inopia suorum adductus Iouianus Augustus pacem cum Sapore necessariam, sed turpissimam facit traditis V regionibus cum Nisibi et Singara.

8. Romani fluuio Tigri transito post diuturnam et maximam cibariorum inopiam fortiter toleratam tandem in Mesopotamiam perueniunt. Iouianus Augustus res Illyrici atque Galliarum utcumque ordinat.

9. Bineses nobilis Persa Nisibin urbem inexpugnabilem nomine Saporis a Iouiano recipit; oppidani inuiti patria excedere et Amidam migrare compulsi. V regiones cum urbe Singara et XVI castellis ex pacto Persis optimatibus assignantur.

10. Iouianus metu rerum nouarum per Syriam, Ciliciam, Cappadociam et Galatiam celeriter itinere facto Ancyrae cum Varroniano filio infante consulatum init ac mox Dadastanae repentina morte fungitur.

___________________________________________________

25,1

I.

Persae Romanos iter facientes adorti fortiter reprimuntur.

[1] Et hanc quidem noctem nullo siderum fulgore splendentem, ut solet in artis rebus et dubiis, exegimus, nec sedere quoquam auso nec flectere in quietem lumina prae timore. ubi uero primum dies inclaruit, radiantes loricae limbis circumdatae ferreis et corusci thoraces longe prospecti adesse regis copias indicabant. [2] hocque uiso accensum properantem congredi militem dirimente fluuio breui prohibuit imperator, et non procul a uallo ipso inter excursatores nostros et Persicos proelio acri conserto Machameus cecidit ductor unius agminis nostri. cui propugnaturus Maurus frater, dux postea Phoenices, cum germani trucidasset interfectorem, obuium quemque perterrens, infirmatus et ipse umerum telo, pallescentem morte propinqua Machameum extrahere pugna uiribus ualuit magnis.

[3] Et cum fatiscerent uix toleranda aestuum magnitudine crebrisque congressibus partes, ad ultimum hostiles turmae graui sunt repulsa discussae. hinc recedentibus nobis longius Saraceni nostrorum metu peditum repedare conpulsi, paulo post innexi Persarum multitudine ocius inruebant, Romana inpedimenta rapturi, uerum uiso imperatore ad alas subsidiarias reuerterunt: [4] qua ex regione profecti ad Hucumbra nomine uillam peruenimus, ubi per biduum omnibus ad usum congruis, et satietate quaesita frumenti, ultra spem recreati discessimus, et confestim absque his, quae tempus uehi permisit, reliqua flammis exusta sunt.

[5] Postridie exercitu sedatius procedente, extremos, qui eo die forte cogendorum agminum officia sustinebant, nec opinantes Persae adorti negotio leui interfecissent, ni proximus equitatus noster hoc ocius intellecto per patulas ualles late diffusus tantam molem discriminis, uulneratis, qui superuenerant, reppulisset. [6] in hac cecidit pugna Adaces nobilis satrapa, legatus quondam ad Constantium principem missus ac benigne susceptus, cuius exuuiis interfector Iuliano oblatis remuneratus est ut decebat. [7] eodem die Tertiacorum a equestris numerus a legionibus incusatus est quod, cum ipsae hostium aduersas inrumperent acies, illi paulatim dilapsi alacritatem paene totius minuissent exercitus. [8] unde ad indignationem iustam imperator erectus ademptis signis hastisque diffractis omnes eos, qui fugisse arguebantur, inter inpedimenta et sarcinas et captiuos agere iter inposuit, ductore eorum, qui solus fortiter decertarat, aliae turmae adposito, cuius tribunus turpiter proelium deseruisse conuincebatur. [9] abiecti sunt autem sacramento etiam alii quattuor ob flagitium simile uexillationum tribuni: hoc enim correctionis moderamine leniori inpendentium consideratione difficultatum contentus est imperator.

[10] Progressi itaque septuaginta stadia, attenuata rermn omnium copia, herbis frumentisque crematis, ex flammis ipsis raptas fruges et pabula, ut quisque uehere potuit, conseruauit. [11] hoc etiam loco relicto cum ad tractum Maranga appellatum omnis uenisset exercitus, prope lucis confinia inmensa Persarum apparuit multitudo cum Merene equestris magistro militiae filiisque regis duobus et optimatibus plurimis. [12] erant autem omnes cateruae ferratae ita per singula membra densis lamminis tectae, ut iuncturae rigentes conpagibus artuum conuenirent, humanorumque uultuum simulacra ita capitibus diligenter apta, ut inbracteatis corporibus solidis ibi tantum incidentia tela possint haerere, qua per cauernas minutas et orbibus oculorum adfixas parcius uisitur, uel per supremitates narium angusti spiritus emittuntur. [13] quorum pars contis dimicatura stabat immobilis, ut retinaculis aereis fixam existimares, iuxtaque sagittarii, cuius artis fiducia ab incunabulis ipsis gens praeualuit maxima, tendebant diuaricatis brachiis flexiles arcus, ut nerui mammas praestringerent dexteras, spicula sinistris manibus cohaererent, summaque peritia digitorum pulsibus argutum sonantes harundines euolabant uulnera perniciosa portantes. [14] post hos elephantorum fulgentium formidandam speciem et truculentos hiatus uix mentes pauidae perferebant, ad quorum stridorem odoremque et insuetum aspectum magis equi terrebantur. [15] quibus insidentes magistri manubriatos cultros dexteris manibus inligatos gestabant, acceptae apud Nisibin memores cladis, et si ferociens animal uires exuperasset regentis, ne reuersum per suos, ut tunc acciderat, conlisam sterneret plebem, uertebram, quae caput a ceruice disterminat, ictu maximo terebrabant. exploratum est enim aliquando ab Hasdrubale Hannibalis fratre ita citius uitam huius modi adimi beluarum. [16] quibus non sine magno terrore perspectis, stipatus armatarum cohortium globis cum primatibus fidentissimus imperator ut flagitabat maior uis et atrocior, lunari acie sinuatisque lateribus occursuros hosti manipulos instruebat. [17] et ne sagittariorum procursus nostrorum cuneos disiectaret, inlatis concitatius signis spiculorum impetum fregit, datoque ad decernendum sollemniter signo denseti Romani pedites confertas hostium frontes nisu protruserunt acerrimo. [18] et feruente certaminum mole, clipeorum sonitus et uirorum armorumque lugubre sibilantium fragor, nihil perpetiens iam remissum, campos cruore et corporum strage contexit, effusius cadentibus Persis, quibus saepe languidis in conflictu artius pes pede conlatus grauiter obsistebat, pugnare fortiter eminus consuetis et, si inclinatas suorum copias senserint, cedendo in modum imbrium pone uersus directis sagittis hostes a persequendi fiducia deterrere. pulsis igitur pondere magnarum uirium Parthis miles solis cursu flammeo diu lassatus, signo in receptum dato in tentoria repedat ad audenda deinceps maiora sublatus.

[19] In hoc proelio Persarum maior, ut dictum est, apparuit strages, nostrorum admodum leuis. eminuit tamen inter uarios certaminum casus Vetranionis mors uiri pugnacis, qui legionem Ziannorum regebat.

25,2

II.

Inopia frumenti et pabuli premitur exercitus;

Iulianus terretur ostentis.

[1] Post quae triduo indutiis destinato, dum suo quisque uulneri medetur uel proximi, commeatibus nos destitutos inedia cruciabat iam non ferenda: et quoniam frugibus exustis et pabulis homines in discrimen ultimum uenerant et iumenta, ex eo cibo, quem animalia tribunorum uehebant et comitum, imae quoque militum plebi penitus indigenti pars distributa est magna. [2] et imperator, cui non cuppediae ciborum ex regio more sed sub columellis tabernaculi paruis cenaturo, pultis portio parabatur exigua, etiam munifici fastidienda gregario, quicquid ad ministeria postulabatur, per contubernia paupertina sui securus egessit. [3] ipse autem ad sollicitam suspensamque quietem paulisper protractus cum somno ut solebat depulso, ad aemulationem Caesaris Iulii quaedam sub pellibus scribens obscuro noctis altitudine sensus cuiusdam philosophi teneretur, uidit squalidius, ut confessus est proximis, speciem illam Genii publici, quam, cum ad Augustum surgeret culmen, conspexit in Galliis, uelata cum capite Cornucopia per aulaea tristius discedentem. [4] et quamquam ad momentum haesit stupore defixus, omni tamen superior metu uentura decretis caelestibus commendabat, relictoque humi strato cubili, adulta iam excitus nocte et numinibus per sacra depulsoria supplicans, flagrantissimam ffcem cadenti similem uisam, aeris parte sulcata, euanuisse existimauit, horroreque perfusus est, ne ita aperte minax Martis apparuerit sidus.

[5] Erat autem nitor igneus iste, quem diaissonta nos appellamus, nec cadens umquam nec terram contingens. corpora enim qui credit caelitus posse labi, profanus merito iudicatur et demens. fit autem hic habitus modis conpluribus, e quibus sufficiet pauca monstrare [6] scintillas quidam putant ab aetherio candentes uigore, parumque porrectius tendere sufficientes, extingui, uel certe radiorum flammas iniectas nubibus densis acri scintillare contactu, aut cum lumen aliquod cohaeserit nubi. id enim in stellae speciem figuratum decurrit quidem dum uiribus ignium sustentatur: amplitudine uero spatiorum exinanitum in aerium soluitur corpus ad substantiam migrans, cuius adtritu incaluit nimio.

[7] Confestim itaque ante lucis primitias Etrusci haruspices accersiti consultique, quid astri species portenderet noua, uitandum esse cautissime responderunt nequid tunc temptaretur: ex Tarquitianis libris in titulo de rebus diuinis id relatum esse monstrantes, quod face in caelo uisa committi proelium uel simile quicquam non oportebit. [8] quo etiam id inter alia multa spernente orabant haruspices saltem aliquot horis profectionem differri, et ne hoc quidem sunt adepti imperatore omni uaticinandi scientiae reluctante, sed exorto iam die promota sunt castra.

25,3

III.

Imperator, dum ad repellendos Persas, qui undique

instabant, omissa lorica temer se proeliis inserit, hasta uulneratur

ac in tabernaculum refertur, ubi circumstantes alloquitur

ac post epotam frigidam moritur.

[1] Hinc nos egressos Persae cum saepe adflicti peditum stabiles pugnas horrerent, structis insidiis occulte comitabantur, altrinsecus uiantes cateruas a celsis collibus explorando, ut id suspicans miles ad usque perpetuum diem nec uallum erigeret nec sudibus se communiret. [2] dumque teguntur firmiter latera et exercitus pro locorum situ quadratis quidem sed laxis incedit agminibus, inuasa subito terga pone uersus arma cogentium principi indicatur, etiam tum inermi ad speculanda anteriora progresso. [3] qua concitus clade oblitus loricae, scuto inter tumultum adrepto, properans ultimis ferre suppetias, reuocatur alio metu, qui etiam antesignanos, unde discesserat, paria perpeti nuntiabat. [4] quae dum sine respectu periculi sui redintegrare festinat, ex alia parte cataphractorum Parthicus globus centurias adoritur medias, ac sinistro cornu inclinato acriter superfusus, faetorem stridoremque elephantorum inpatienter tolerantibus nostris contis et multiplicatis missilibus decernebat. [5] uerum principe uolitante inter prima discrimina proeliorum exiliuit nostra succinctior armatura, auersorumque Persarum et beluarum suffragines concidebat et dorsa. [6] quos cum Iulianus cauendi inmemor diffluxisse trepidos, elatis uociferando manibus aperte demonstrans, irasque sequentium excitans, audenter effunderet semet in pugnam, clamabant hinc inde candidati, quos disiecerat terror, ut fugientium molem tamquam ruinam male conpositi culminis declinaret, et - incertum unde - subita equestris hasta, cute brachii eius praestricta, costis perfossis haesit in ima iecoris fibra. [7] quam dum auellere dextra manu conatur, acuto utrimque ferro digitorum neruos sensit excisos, et prouolutus iumento praesentiumque ueloci concursu relatus in castra, medicinae ministeriis fouebatur. [8] moxque ubi lenito paulisper dolore timere desiit, magno spiritu contra exitium certans arma poscebat et equum, ut reuiso proelio suorum fiduciam repararet ac uideretur sui securus alienae salutis sollicitudine uehementer adstringi: eo uigore licet in negotio dispari, quo Epaminondas ille dux inclitus letaliter apud Mantiniam saucius et reuectus ex acie conquirebat sollicite scutum. quod cum uidisset propius, laetior ui uulneris interiit, et qui animam intrepidus amittebat, iacturam clipei formidauit. [9] sed cum uires parum sufficerent uoluntati sanguinisque profluuio uexaretur, mansit immobilis, ideo spe deinceps uiuendi absumpta, quod percunctando Phrygiam appellari locum ubi ceciderat conperit. hic enim obiturum se praescripta audierat sorte. [10] reducto ad tentoria principe, incredibile dictu est, quo quantoque ardore miles ad uindictam ira et dolore feruentior inuolabat, hastis ad scuta concrepans, etiam mori si tulisset fors obstinatus. et quamuis offundebatur oculis altitudo pulueris, et aestus calescens officeret alacritati membrorum, tamen uelut exauctoratus amisso ductore sine sui parsimonia ruebat in ferrum. [11] contra animosius :Persae sagittarum uolantium crebritate conspectum sui rapiebant oppositis, quos elephanti tardius praecedentes magnitudine corporum stridorumque horrore pauorem iumentis incutiebant et uiris. [12] concursus itaque armatorum et cadentium gemitus, equorum flatus, tinnitus ferri procul audiebatur, quamdiu satietate uulnerum partibus fessis nox diremit certamina iam tenebrosa. [13] quinquaginta tum Persarum optimates et satrapae cum plebe maxima ceciderunt, inter has turbas Merena et Nohodare potissimis ducibus interfectis. obstupescat magniloquentia uetustatis diuersis in locis proelia uiginti Marcelli Sicinium Dentatum adiciat ornatum militarium multitudine coronarum: miretur super his Sergium, qui uiciens et ter uulneratus est in uariis pugnis, ut fertur, cuius posteritatis ultimus Catilina claras gloriarum adoreas sempiternis maculis obumbrauit. deformabat tamen tristitia laetiores euentus. [14] dum haec enim post discessum ducis ubique aguntur, exercitus cornu dextro defatigato et Anatolio interfecto, qui tunc erat officiorum magister, Sallustius praefectus actus in exitium praeceps et opera sui apparitoris ereptus, Phosphorio amisso consiliario, qui ei aderat, casu euasit et fuga: quidamque milites per multa discrimina occupato castelli uicini praesidio post diem denique tertium iungi exercitui potuerunt.

[15] Quae dum ita aguntur, Iulianus in tabernaculo iacens circumstantes adlocutus est demissos et tristes: "aduenit, o socii, nunc abeundi tempus e uita inpendio tempestiuum, quam reposcenti naturae ut debitor bonae fidei redditurus exulto, non ut quidam opinantur adflictus et maerens, philosophorum sententia generali perdoctus, quantum corpore sit beatior animus, et contemplans, quotiens condicio melior a deteriore secernitur, laetandum esse potius quam dolendum. illud quoque aduertens quod etiam dii caelestes quibusdam piissimis mortem tamquam summum praemium persoluerunt. [16] munus autem id mihi delatum optime scio, ne difficultatibus subcumberem arduis, neue me proiciam umquam aut prosternam, expertus quod dolores omnes ut insultant ignauis, ita persistentibus cedunt. [17] nec me gestorum paenitet aut grauis flagitii recordatio stringit uel cum in umbra et angulis amendarer, uel post principatum susceptum: quem tamquam a cognatione caelitum defluentem inmaculatum, ut existimo, conseruaui, et ciuilia moderatius regens et examinatis rationibus bella inferens et repellens, tametsi prosperitas simul utilitasque consultormn non ubique concordent, quoniam coeptorum euentus superae sibi uinclicant potestates. [18] reputans autem iusti esse finem imperii, oboedientium commodum et salutem, ad tranquilliora semper ut nostis propensior fui, licentiam omnem actibus meis exterminans, rerum corruptricem et morum, gaudensque abeo gestiensque ubicumque me uelut imperiosa parens consideratis periculis obiecit res publica, steti fundatus, turbines calcare fortuitorum adsuefactus. [19] nec fateri pudebit, interiturum me ferro dudum didici fide fatidica praecinente. ideoque sempiternum ueneror numen quod non clandestinis insidiis nec longa morborum asperitate uel damnatorum fine decedo, sed in medio cursu florentium gloriarum hunc merui clarum e mundo digressum. aequo enim iudicio iuxta timidus est et ignauus, qui cum non oportet, mori desiderat, et qui refugiat, cum sit oportunum. [20] hactenus loqui uigore uirium labente sufficiet. super imperatore uero creando caute reticeo, ne per inprudentiam dignum praeteream, aut nominatum quem habilem reor, anteposito forsitan alio, in discrimen ultimum trudam. ut alumnus autem rei publicae frugi, opto bonum post me reperiri rectorem".

[21] Post haec placide dicta familiares opes iunctioribus uelut supremo distribuens stilo, Anatolium quaesiuit officiorum magistrum, quem cum beatum fuisse Sallustius respondisset praefectus, intellexit occisum acriterque amici casum ingemuit, qui elate ante contempserat suum. [22] et flentes inter haec omnes qui aderant auctoritate integra etiam tum increpabat, humile esse caelo sideribusque conciliatum lugeri principem dicens. [23] quibus ideo iam silentibus ipse cum Maximo et Prisco philosophis super animorum sublimitate perplexius disputans, hiante latius suffossi lateris uulnere et spiritum tumore cohibente uenarum, epota gelida aqua, quam petiit medio noctis horrore, uita facilius est absolutus anno aetatis altero et tricensimo, natus apud Constantinopolim, a pueritia usque parentis obitu destitutus Constanti, quem post fratris Constantini excessum inter conplures alios turba consumpsit imperii successorum, et Basilina matre, iam inde a maioribus nobili.

25,4

IV.

Virtutes eius ac uitia, forma corporis et statura.

[1] Vir profecto heroicis connumerandus ingeniis, claritudine rerum et coalita maiestate conspicuus. cum enim sint, ut sapientes definiunt, uirtutes quattuor praecipuae, temperantia prudentia iustitia fortitudo, eisque accedentes extrinsecus aliae, scientia rei militaris, auctoritas felicitas atque liberalitas, intento studio coluit omnes ut singulas.

[2] Et primum ita inuiolata castitate enituit ut post amissam coniugem nihil umquam uenereum agitaret: illud aduertens, quod apud Platonem legitur, Sophoclem tragoediarum scriptorem aetate grandaeuum interrogatum ecquid adhuc feminis misceretur, negantem id adiecisse, quod gauderet harum rerum amorem ut rabiosum quendam effugisse dominum et crudelem. [3] item ut hoc propositum ualidius confirmaret, recolebat saepe dictum lyrici Bacchylidis, quem legebat iucunde id adserentem quod ut egregius pictor uultum speciosum effingit, ita pudicitia celsius consurgentem uitam exornat. quam labem in adulto robore iuuentutis ita caute uitauit, ut ne suspicione quidem tenus libidinis ullius uel citerioris uitae ministris incusaretur, ut saepe contingit.

[4] Hoc autem temperantiae genus crescebat in maius iuuante parsimonia ciborum et somni, quibus domi forisque tenacius utebatur. namque in pace uictus eius mensura atque tenuitas erat recte noscentibus admiranda, uelut ad pallium mox reuersuri, per uarios autem procinctus stans interdum more militiae cibum breuem uilemque sumere uisebatur. [5] ubi uero exigua dormiendi quiete recreasset corpus laboribus induratum, expergefactus explorabat per semet ipsum uigiliarum uices et stationum, post haec serias ad artes confugiens doctrinarum. [6] et si nocturna lumina, inter quae lucubrabat, potuissent uoces ullae testari, profecto ostenderant inter hunc et quosdam principes multum interesse, quem norant uoluptatibus ne ad necessitatem quidem indulsisse naturae.

[7] Dein prudentiae eius indicia fuere uel plurima, e quibus explicari sufficiet pauca. armatae rei scientissimus et togatae, ciuilitati admodum studens, tantum sibi adrogans quantum a contemptu et insolentia distare existimabat: uirtute senior quam aetate: studiosus cognitionum omnium et indeclinabilis aliquotiens iudex: censor moribus regendis acerrimus, placidus, opum contemptor, mortalia cuncta despiciens, postremo id praedicabat, turpe esse sapienti, cum habeat animum, captare laudes ex corpore.

[8] Quibus autem iustitiae inclaruit bonis, multa significant, primo quod erat pro rerum et hominum distinctione sine crudelitate terribilis, deinde quod paucorum discrimine uitia cohibebat, tum autem quod minabatur ferro potius quam utebatur. [9] postremo ut multa praeteream, constat eum in apertos aliquos inimicos insidiatores suos ita consurrexisse mitissime, ut poenarum asperitatem genuina lenitudine castigaret.

[10] Fortitudinem certaminum crebritas ususque bellorum ostendit et patientia frigorum inmanium et feruoris quoque. corporis munus a milite, ab imperatore uero animi poscitur. ipse trucem hostem ictu confecit audacter congressus, ac nostros cedentes obiecto pectore suo aliquotiens cohibuit solus: regnaque furentium Germanorum excindens et in puluere uaporato Persidis augebat fiduciam militis dimicans inter primos. [11] castrensium negotiorum scientiam plura declarant et nota: ciuitatum oppugnationes et castellorum inter ipsos discriminum uertices, acies figura multiformi conpositae, salubriter et caute castra metata, praetenturae stationesque agrariae tutis rationibus ordinatae. [12] auctoritas adeo ualuit, ut dilectus artissime, dum timetur, ac si periculorum socius et laborum et inter concertationes acerrimas animaduerti iuberet in desides, et Caesar adhuc sine stipendio regeret militem feris oppositum gentibus, ut dudum est dictum; adlocutusque tumentes armatos, discessurum ad uitam minaretur priuatam, ni tumultuare desisterent. [13] denique id pro multis nosse sufficiet: exhortatum eum simplici contione militem Gallicanum pruinis adsuetum et Rheno, peragratis spatiis regionum extentis per tepentem Assyriam ad usque confinia traxisse Medorum.

[14] Felicitas ita eminuit ut ipsis quodammodo ceruicibus Fortunae aliquam diu bonae gubernatricis euectus uictoriosis cursibus difficultates superstaret inmensas. et postquam ex occidua plaga digressus est, et quoad fuit in terris, quieuere nationes omnes immobiles ac si quodam caduceo leniente mundana.

[15] Liberalitatis eius testimonia plurima sunt et uerissima, inter quae indicta sunt tributorum admodum leuia, coronarium indultum, remissa debita multa diuturnitate congesta, aequata fisci iurgia cum priuatis, uectigalia ciuitatibus restituta cum fundis absque his, quos uelut iure uendidere praeteritae potestates, quodque numquam augendae pecuniae cupidus fuit, quam cautius apud dominos seruari existimabat, id aliquotiens praedicans Alexandrum Magnum, ubi haberet thesauros interrogatum, "apud amicos" beniuole respondisse.

[16] Digestis bonis, quae scire potuimus, nunc ad explicanda eius uitia ueniamus, licet dicta sint carptim. leuioris ingenii, uerum hoc instituto rectissimo temperabat, emendari se cum deuiaret a fruge bona permittens. [17] linguae fusioris et admodum raro silentis, praesagiorum sciscitationi nimiae deditus, ut aequiperare uideretur in hac parte principem Hadrianum, superstitiosus magis quam sacrorum legitimus obseruator, innumeras sine parsimonia pecudes mactans, ut aestimaretur, si reuertisset de Parthis, boues iam defuturos, Marci illius similis Caesaris, in quem id accipimus dictum:

οἱ βόες οἱ λευκοὶ Μάρκωι τῶι Καίσαρι χαίρειν.

ἂν πάλι νικήσηις, ἄμμες ἀπωλόμεθα.

[18] Vulgi plausibus laetus, laudum etiam ex minimis rebus intemperans adpetitor, popularitatis cupiditate cum indignis loqui saepe adfectans.

[19] Verum tamen cum haec essent, aestimari poterat, ut ipse aiebat, uetus illa Iustitia, quam offensam uitiis hominum Aratus extollit in caelum, eo imperante redisse rursus ad terras, ni quaedam ad arbitrium agens interdum ostenderet se dissimilem sui. [20] namque et iura condidit non molesta, absolute quaedam iubentia fieri uel arcentia, praeter pauca. inter quae erat illud inclemens quod docere uetuit magistros rhetoricos et grammaticos Christianos, ni transissent ad numinum cultum. [21] illud quoque itidem parum ferendum quod municipalium ordinum coetibus patiebatur iniuste quosdam adnecti uel peregrinos uel ab his consortiis priuilegiis aut origine longe discretos.

[22] Figura talis utique membrorum. mediocris erat staturae, capillis perquam pexis et mollibus, hirsuta barba in acutum desinente uestitus, uenustate oculorum micantium flagrans, qui mentis eius argutias indicabant, superciliis decoris et naso rectissimo ore paulo maiore, labro inferiore demisso, opima et incurua ceruice, umeris uastis et latis, ab ipso capite usque unguium summitates liniamentorum recta conpage, unde uiribus ualebat et cursu.

[23] Et quoniam eum obtrectatores nouos bellorum tumultus ad perniciem rei communis insimulant concitasse, sciant docente ueritate perspicue, non Iulianum sed Constantinum ardores Parthicos succendisse, cum Metrodori mendaciis auidius adquiescit, ut dudum rettulimus plene: [24] unde caesi ad internecionem exercitus nostri, capti militares aliquotiens numeri, urbes excisae, rapta munimenta uel diruta, prouinciae grauibus inpensis exhaustae, et ad effectum tendentibus minis cuncta petebantur a Persis ad usque Bithynos et litora Propontidis. [25] at in Galliis bellorum tenore gliscente, diffusis per nostra Germanis, iamque Alpibus ad uastandam Italiam perrumpendis nihil, multa et nefanda perpessis hominibus, praeter lacrimas supererat et terrores, ubi et praeteritorum recordatio erat acerba et expectatio tristior inpendentium. quae omnia iuuenis iste ad occiduam plagam specie Caesaris missus, regesque pro mancipiis agitans ignobilibus cuncta paene mira dictu celeritate correxit. [26] itaque ut orientem pari studio recrearet, adortus est Persas, triumphum exinde relaturus et cognomentum, si consiliis eius et factis inlustribus decreta caelestia congruissent. [27] et cum sciamus experimento adeo quosdam ruere inprouidos, ut bella interdum uicti et naufragi repetant maria, et ad difficultates redeant, quibus succubuere saepissime, sunt qui reprehendant paria repetisse principem ubique uictorem.

25,5

V.

Iouianus, primicerius domesticorum protectorum,

tumultuarie eligitur imperator.

[1] Nec fuit post haec lamentis aut fletibus locus. corpore enim curato pro copia rerum et temporis, ut, ubi ipse olim statuerat, conderetur, principio lucis secutae, quae erat quintum Kalendas Iulias, hostibus ex omni latere circumfusis, collecti duces exercitus, aduocatisque legionum principiis et turmarum, super creando principe consultabant. [2] discissique studiis turbulentis Arintheus et Victor et e palatio Constanti residui de parte sua quendam habilem scrutabantur, contra Neuitta et Dagalaifus proceresque Gallorum uirum talem ex conmilitio suo quaeritabant. [3] quae dum ambiguntur, nulla uariante sententia itum est uoluntate omnium in Sallustium, eoque causante morbos et senectutem, honoratior aliquis miles aduertens destinatius reluctantem "ecquid ageretis" ait "si id bellum uobis curandum commisisset absens, ut saepe factum est, imperator? nonne posthabitis ceteris militem instantibus aerumnis eriperetis? id nunc agite, et si Mesopotamiam uidere licuerit, utriusque exercitus consociata suffragia legitimum principem declarabunt".

[4] Inter has exiguas ad tantam rem moras, nondum pensatis sententiis, tumultuantibus paucis, ut in rebus extremis saepe est factum, Iouianus eligitur imperator, domesticorum ordinis primus, paternis meritis mediocriter conmendabilis. erat enim Varroniani notissimi comitis filius, haut dudum post depositum militiae munus ad tranquilliora uitae digressi. [5] et confestim indumentis circumdatus principalibus, subitoque productus e tabernaculo per agmina iam discurrebat proficisci parantia. [6] et quoniam acies ad usque lapidem quartum porrigebatur, antesignani clamare quosdam Iouianum audientes Augustum, eadem multo maius sonabant: gentilitate enim prope perciti nominis, quod una littera discernebat, Iulianum recreatum arbitrati sunt deduci magnis fauoribus ut solebat. uerum cum incuruus ille uisus et longior aduentaret, suspicati quod acciderat in lacrimas effusi sunt omnes et luctum. [7] quod si grauis quidam aequitatis spectator in ultimo rerum spiritu factum criminatur inprouide, nauticos idem iustius incusabit, amisso perito nauigandi magistro, saeuientibus flabris et mari, quod clauos regendae nauis cuilibet periculi socio conmiserunt. [8] his ita caeco quodam iudicio fortunae peractis, Iouianorum signifer, quos Varronianus rexerat dudum, cum nouo dissidens principe etiam tum priuato, ut patris eius obtrectator molestus, periculum ex inimico metuens iam communia supergresso, discessit ad Persas, ac data dicendi copia quae sciret, docet Saporem iam propinquantem, extincto quem uerebatur, turbine concitato calonum ad umbram imperii Iouianum adhuc protectorem adscitum, inertem quendam et mollem. [9] hoc ille audito, quod semper trepidis uotis expetebat et inopina prosperitate elatus, multitudine ex regio equitatu adiuncta his, qui dimicauere nobiscum, celeri disposuit gradu agminis nostri inuadi terga postremi.

25,6

VI.

Romanos ex Perside redire properantes

procedentesque crebris proeliis lacessunt Persae et

Saraceni ac magno cum detrimento repelluntur.

[1] Quae dum ultro citroque ordinantur, hostiis pro Iouiano extisque inspectis, pronuntiatum est eum omnia perditurum, si intra uallum remansisset ut cogitabat, superiorem uero fore profectum. [2] proinde egredi iam coeptantes adoriuntur nos elephantis praeuiis Persae, ad quorum fremitum accessumque terribilem equis inter initia turbatis et uiris, Iouiani et Herculiani occisis beluis paucis, cataphractis equitibus acriter restiterunt. [3] dein legiones Iouiorum atque Victorum laborantibus suis ferentes auxilium, elephantos duo strauerunt cum hostium plebe non parua, et in laeuo proelio uiri periere fortissimi, Iulianus et Macrobius et Maximus legionum tribuni, quae tunc primas exercitus obtinebant. [4] hisque sepultis ut rerum angustiae permiserunt, prope confinia noctis cum ad castellum Sumere nomine citis passibus tenderemus, iacens Anatolii corpus est agnitum quod tumultuaria opera terrae mandatum est. hic et milites sexaginta cum palatinis recepimus, quos in munimentum uacuum coxfugisse rettulimus.

[5] Secuto deinde die pro captu locorum reperta in ualle castra ponuntur, uelut murali ambitu circumclausa, praeter unum exitum eundemque patentem, undique in modum mucronum praeacutis sudibus fixis. [6] hocque uiso e saltibus nos hostes diuersitate telorum et uerbis turpibus incessebant ut perfidos et lectissimi principis peremptores: audierant enim ipsi quoque referentibus transfugis, rumore iactato incerto, Iulianum telo cecidisse Romano. [7] ausi denique inter haec equitum cunei, porta perrupta praetoria, prope ipsum tabernaculum principis aduenire, occisis multis suorum et uulneratis ui repulsi sunt magna.

[8] Egressi exinde proxima nocte Charcham occupauimus locum, ideo tuti, quod riparum aggeribus humana manu structis, ne Saraceni deinceps Assyriam persultarent, nostrorum agmina nullus ut ante uexabat. [9] cumque his Kalendis Iuliis stadiis triginta confectis, ciuitatem nomine Duram aduentaremus, fatigatis iumentis, uectores eorum nouissimi pedibus incedentes, a Saracena multitudine circumsaepti protinus interissent, ni expeditiores turmae nostrorum opem laborantibus attulissent. [10] hos autem Saracenos ideo patiebamur infestos, quod salaria muneraque plurima a Iuliano ad similitudinem praeteriti temporis accipere uetiti, questique apud eum, solum audierant, imperatorem bellicosum et uigilantem ferrum habere, non aurum. [11] in hoc loco Persarum obstinatione tritum est quadriduum. nam progredientes nos sequebantur crebris lacessitionibus retrahentes, et cum staremus ut pugnaturi, gradum sensim referentes, moris diuturnis excruciabant. iamque, ut solent extrema metuentibus etiam ficta placere, fama circumlata fines haut procul limitum esse nostrorum, exercitus uociferans inmodeste dari sibi copiam transeundi Tigridis flagitabat. [12] quibus oppositus cum rectoribus imperator, tumentemque iam canis exortu sideris amnem ostendens, ne se periculosis committerent gurgitibus exorabat, nandi inperitos adserens esse conplures, simulque adiciens hostiles manus hinc inde margines superfusi fluminis occupasse. [13] sed cum haec saepe congeminando refragaretur in cassum, milesque conclamans magno contentionis fragore minaretur extrema, id impetratur aegerrime, ut mixti cum arctois Germanis Galli amnem primi omnium penetrarent, ut his magnitudine fluentorum abreptis residuorum pertinacia frangeretur, aut si id perfecissent innocui, transitus fidentior temptaretur. [14] electique sunt ad id negotium habiles, qui maxima prae ceteris flumina transmeare in regionibus genuinis a prima pueritia sunt instituti, et cum latendi copiam nocturna quies daret, tamquam e transenna simul emissi, spe citius ripas occupauere contrarias, Persarumque conculcatis pluribus et truncatis, quos loca seruare dispositos securitas placido uinxerat somno, efficacis audaciae signum elatis manibus contortisque sagulis ostendebant. [15] hoc longe conspecto ardens ad transitum miles ea mora tantum modo tenebatur quod utribus e caesorum animalium coriis coagmentare pontes architecti promittebant.

25,7

VII.

Fame et inopia suorum adductus Iouianus Augustus

pacem cum Sapore necessariam, sed turpissimam facit traditis

V regionibus cum Nisibi et Singara.

[1] Quae dum uanis conatibus agitantur, rex Sapor et procul absens et cum prope uenisset, exploratorum perfugarumque ueris uocibus docebatur fortia facta nostrorum, foedas suorum strages et elephantos, quot numquam rex ante meminerat, interfectos, exercitumque Romanum continuis laboribus induratum post casum gloriosi rectoris non saluti suae, ut memorabat, consulere sed uindictae, difficultatemque rerum instantium aut uictoria summa aut morte memorabili finiturum. [2] ob quae reputabat multa et formidanda: diffusum abunde militem per prouincias leui tessera colligi posse, expertus et sciens populum suum post amissam maximam plebem ultimis terroribus deformatum, simul conperiens in Mesopotamia relictum haut multo minorem exercitum. [3] quae super omnia hebetarunt eius anxiam mentem uno parique natatu quingenti uiri transgressi tumidum flumen incolumes, custodibusque confossis, reliquos consortes suos ad similem fiduciam concitantes.

[4] Haec inter cum neque pontes conpaginari paterentur undae torrentes, et absumptis omnibus quae mandi poterant utilibus, exacto miserabiliter biduo, furebat inedia iraque percitus miles, ferro properans quam fame ignauissimo genere mortis absumi. [5] Erat tamen pro nobis aeternum dei caelestis numen, et Persae, praeter sperata priores, super fundanda pace oratores Surenam et optimatetm alium mittunt, animos ipsi quoque despondentes, quos omnibus paene proeliis pars Romana superior grauius quassabat in dies. [6] condiciones autem ferebant difliciles et perplexas, fingentes humanorum respectu reliquias excrcitus redire sinere clementissimum regem, quae iubet si impleuerit cum primatibus Caesar. [7] Contra hos cum Sallustio praefecto mittitur Arintheus, et dum deliberatur examinatius quid fieri deberet, dies quattuor sunt euoluti inedia cruciabiles et omni supplicio tristiores. [8] quo temporis spatio antequam hi mitterentur, si exabusus princeps paulatim terris hostilibus excessisset, profecto uenisset ad praesidia Corduenae, uberis regionis et nostrae, ex eo loco, in quo haec agebantur, centesimo lapide disparatae.

[9] Petebat autem rex obstinatius, ut ipse aiebat, sua dudum a Maximiano erepta, ut docebat autem negotium pro redemptione nostra quinque regiones Transtigritanas: Arzanenam et Moxoenam et Zabdicenam itidemque Rehimenam et Corduenam cum castellis quindecim et Nisibin et Singaram et Castra Maurorum, munimentum perquam oportunum. [10] et cum pugnari deciens expediret, ne horum quicquam dederetur, adulatorum globus instabat timido principi, Procopii metuendum subserens nomen, eumque adfirmans, nisi rediret, cognito Iuliani interitu cum intacto milite, quem regebat, nouas res nullo renitente facile moliturum. [11] hac perniciosa uerborum ille adsiduitate nimia succensus, sine cunctatione tradidit omnia quae petebantur, difficile hoc adeptus ut Nisibis et Singara sine incolis transirent in iura Persarum, a munimentis uero alienandis reuerti ad nostra praesidia Romani permitterentur. [12] quibus exitiale aliud accessit et inpium, ne post haec ita conposita Arsaci poscenti contra Persas ferretur auxilium, amico nobis semper et fido. quod ratione gemina cogitatum est, ut puniretur homo, qui Chiliocomum mandatu uastauerat principis, et remaneret occasio, per quam subinde licenter inuaderetur Armenia. unde postea contigit ut uiuus caperetur idem Arsaces, et Armeniae maximum latus Medis conterminans, et Artaxata inter dissensiones et turbamenta raperent Parthi.

[13] Quo ignobili decreto firmato, nequid committeretur per indutias contrarium pactis, obsidatus specie uiri celebres altrinsecus dantur Nemota et Victor ex parte nostrorum et Bellouaedius, insignium numerorum tribuni, ex parte uero diuersa Bineses e numero nobilium optimatum, tresque alii satrapae non obscuri. [14] foederata itaque pace annorum triginta, eaque iuris iurandi religionibus consecrata, reuersi itineribus aliis, quoniam loca contigua flumini ut confragosa uitabantur et aspera, potus inopia premebamur et cibi.

25,8

VIII.

Romani fluuio Tigri transito post diuturnam et maximam cibariorum inopiam fortiter toleratam tandem in Mesopotamiam perueniunt. Iouianus Augustus res Illyrici atque Galliarum utcumque ordinat.

[1] Et pax specie humanitatis indulta in perniciem est uersa multorum, qui fame ad usque spiritum lacerati postremum, ideoque latenter progressi, aut inperitia nandi gurgite fluminis absorbebantur, aut si undarum ui superata uenirent ad ripas, rapti a Saracenis uel Persis, quos, ut diximus paulo ante, exturbauere Germani, cadebantur ut pecora uel longius amendati sunt uenundandi. [2] ubi uero transeundi amnis aperte signum dedere buccinae concrepantes, inmane quo quantoque ardore temere rapiendo momenta periculorum semet quisque reliquis omnibus anteponens, uitare multa et terribilia festinabat, et pars cratibus temere textis iumenta retinentes hinc inde natantia, alii supersidentes utribus, quidam diuersa in necessitatis abrupto uersantes undarum occursantium fluctus obliquis meatibus penetrabant. [3] imperator ipse breuibus lembis, quos post exustam classem docuimus remansisse, cum paucis transuectus eadem nauigia ultro citroque discurrere statuit dum omnes conueheremur. tandemque uniuersi praeter mersos ad ulteriores uenimus margines, fauore superi numinis discrimine per difficiles casus extracti.

[4] Dum nos inpendentium aerumnarum opprimit timor, conpertum est procursatorum indicio, Persas pontem iungere procul e nostro conspectu, ut post firmatam pacem et foedera, sopitis belli turbinibus incuriosius gradientes aegros et animalia peterent diu defatigata, uerum cum se proditos aduertissent, a conatu nefario destiterunt. [5] hac etiam suspicione iam liberi properantesque itineribus magnis prope Hatram uenimus, uetus oppidum in media solitudine positum, olimque desertum, quod eruendum adorti temporibus uariis Traianus et Seuerus principes bellicosi cum exercitibus paene deleti sunt, ut in eorum actibus has quoque digessimus partes. [6] unde cognito per porrectam planitiem ad usque lapidem septuagensimum in regionibus aridis nec aquam inueniri posse praeter salsam at faetidam, nec ad uictum aliquid nisi abrotonum et absinthium et dracontium, aliaque herbarum genera tristissima; uasa quae portabantur aquis impleta sunt dulcibus, et mactatis camelis iumentisque aliis alimenta quaesita sunt licet noxia.

[7] Et uia sex dierum emensa, cum ne gramina quidem inuenirentur, solacia necessitatis extremae, dux Mesopotamiae Cassianus et tribunus Mauricius pridem ob hoc missus ad Vr nomine Persicum uenere castellum, cibos ferentes ex his quos relictus cum Procopio et Sebastiano exercitus parcius uictitans conseruarat. [8] hinc Procopius alter notarius et Memoridus militaris tribunus ad tractus Illyricos mittuntur et Galliarum, nuntiaturi Iuliani mortem et Iouianum post eius obitum ad culmen augustum euectum. [9] quibus mandauerat princeps ut Lucillianum socerum suum post depositum militiae munus digressum ad otium, morantemque eo tempore apud Sirmium, oblatis magisterii equitum et peditum codicillis, quos isdem tradiderat, properare Mediolanum urgerent, res firmaturum ancipites, et, quod magis metuebatur, si casus noui quidam exsurgerent opponendum. [10] quibus secretiores addiderat litteras, Lucillianum itidem monens, ut quosdam lectos exploratae industriae fideique duceret secum, adminiculis eorum usurus pro incidentium captu negotiorum. [11] prudentique consilio Malarichum ex familiaribus negotiis, agentem etiam tum in Italia, missis insignibus Iouino iussit succedere armorum magistro per Gallias, gemina utilitate praespeculata, ut et dux meriti celsioris ideoque suspectus abiret e medio, et homo inferioris spei ad sublimiora prouectus auctoris sui nutantem adhuc statum studio fundaret ingenti. [12] iussum est autem ad implenda haec perrecturis extollere seriem gestorum in melius, et rumores quaqua irent uerbis diffundere concinentibus, procinctum Parthicum exitu prospero terminatum, additisque festinando itineri noctibus, prouinciarum militiaeque rectoribus insinuare noui principis scripta, omniumque sententiis occultius sciscitatis remeare uelociter cum responsis, ut conperto quid in longinquis agatur, principatus corroborandi matura consilia quaerantur et cauta.

[13] Hos tabellarios fama praegrediens, index tristiorum casuum uelocissima, per prouincias uolitabat et gentes, maximeque omnium Nisibenos acerbo dolore perculsit, cum urbem Sapori deditam conperissent, cuius iram metuebant et simultates, recolentes quae adsidue pertulerit funera, eam saepius oppugnare conatus. [14] constabat enim orbem eoum in dicionem potuisse transire Persidis, nisi haec ciuitas habili situ et moenium magnitudine restitisset. miseri tamen licet maiore uenturi pauore constringerentur, spe tamen sustentari potuerunt exigua, hac scilicet, quod uelut suopte motu uel exoratus eorum precibus imperator eodem statu retinebit urbem, orientis firmissimum claustrum.

[15] Dum gestorum seriem ubique rumores diffunditant uarii, in exercitu absumptis commeatibus paucis, quos aduectos praediximus, in corpore sua necessitas erat humana uertenda, ni iumentorum caro caesorum aliquatenus perdurasset, unde effectum est, ut et armorum pleraque proicerentur et sarcinarum. adeo enim atroci tabuimus fame, ut, si usquam modius unus farinae fuisset repertus, quod raro contigerat, aureis decem mutaretur ut minus.

[16] Profecti exinde Thilsaphata uenimus, ubi Sebastianus atque Procopius cum tribunis principiisque militum sibi ad tuendam Mesopotamiam commissorum, ut poscebat sollemnitas, occurrerunt. et sequebantur benigne suscepti. [17] post quae itinere festinato, Nisibi cupide uisa, extra urbem statiua castra posuit princeps, rogatusque enixe precante multiplici plebe, ut ingressus palatium more succederet principum, pertinaciter reluctatus est, erubescens agente se intra muros, urbem inexpugnabilem iratis hostibus tradi. [18] ibi tunc uespera tenebrante raptus a cena Iouianus primus inter notarios omnes, quem in obsidione ciuitatis Maiozamalchae per cuniculum docuimus euasisse cum aliis, ductusque ad deuium locum et praeceps actus in puteum siccum obrutus est saxorum multitudine superiacta, hanc profecto ob causam quod Iuliano perempto ipse quoque nominatus a paucis ut imperio dignus nec post creatum Iouianum egit modeste, sed susurrans super negotio quaedam audiebatur, inuitabatque ad conuiuia subinde militares.

25,9

IX.

Bineses nobilis Persa Nisibin urbem inexpugnabilem nomine Saporis a Iouiano recipit; oppidani inuiti patria excedere et Amidam migrare compulsi. V regiones cum urbe Singara et XVI castellis ex pacto Persis optimatibus assignantur.

[1] Postridie Bineses, unus ex Persis, quem inter alios excellere diximus, mandata regis conplere festinans, promissa flagitabat instanter, et principe permittente Romano, ciuitatem ingressus, gentis suae signum ab arce extulit, submigrationem e patria ciuibus nuntians luctuosam. [2] et uertere solum extemplo omnes praecepti, manusque tendentes orabant ne inponeretur sibi necessitas abscedendi, ad defendendos penates se solos sufficere sine adiumentis publicis adfirmantes et milite, satis confisi adfuturam iustitiam pro genitali sede dimicaturis, ut experti sunt saepe. et haec quidem suppliciter ordo et populus precabatur sed uentis loquebantur in cassum imperatore, ut fingebat alia metuens, periurii piacula declinante. [3] tum Sabinus fortuna et genere inter municipes clarus ore uolubili replicabat, Constantium inmani crudescente bellorum materia superatum a Persis interdum, deductumque postremo per fugam cum paucis ad Hibitam stationem intutam, panis frusto uixisse precario ab anu quadam agresti porrecto, nihil tamen ad diem perdidisse supremum, et Iouianum inter exordia principatus prouinciarum muro cessisse, cuius obices iam inde a uetustate innoxiae permanserunt. [4] cumque nihil promoueretur, iuris iurandi religionem principe destinatius praetendente, cum oblatam ei coronam aliquamdiu recusans, coactus denique suscepisset, Siluanus quidam causarum defensor confidentius exclamauit "ita" inquit "imperator, a ciuitatibus residuis coroneris". quo uerbo exasperatus, intra triduum omnes iussit excedere moenibus, detestantes rerum praesentium statum.

[5] Adpositis itaque conpulsoribus, mortem, siqui distulerit egredi, minitantibus, moenia permixta sunt lamentis et luctu et per omnia ciuitatis membra una uox cunctorum erat gementium, cum laceraret crines matrona exul fuganda laribus, in quibus nata erat et educata, orbataque mater liberis uel coniuge uiduata, procul ab eorum manibus pelleretur, et turba flebilis, postes penatium amplexa uel limina, lacrimabat. [6] exin uariae complentur uiae qua quisque poterat dilabentium. properando enim multi furabantur opes proprias, quas uehi posse credebant, contempta reliqua supellectili pretiosa et multa. hanc enim reliquerunt penuria iumentorum.

[7] Tu hoc loco, Fortuna orbis Romani, merito incusaris, quae difflantibus procellis rem publicam excussa regimenta perito rei gerendae ductori, consummando iuueni porrexisti, quem nullis ante actae uitae insignibus in huius modi negotiis cognitum, nec uituperari est aequum nec laudari. [8] illud tamen ad medullas usque bonorum peruenit quod, dum extimescit aemulum potestatis, dumque in animo per Gallias et Illyricum uersat quosdam saepe sublimiora coeptasse, famam aduentus sui praeuenire festinans, indignum imperio facinus amictu periurii fugiendi commisit, Nisibi prodita, quae iam inde a Mithridatici regni temporibus, ne oriens a Persis occuparetur, uiribus restitit maximis. [9] numquam enim ab urbis ortu inueniri potest annalibus replicatis, ut arbitror, terrarum pars ulla nostrarum ab imperatore uel consule hosti concessa, sed ne ob recepta quidem, quae direpta sunt, uerum ob amplificata regna triumphales glorias fuisse delatas. [10] unde Publio Scipioni ob recuperatas Hispanias, Fuluio Capua post diuturna certamina superata et Opimio post diuersos exitus proeliorum Fregellanis tunc interneciuis hostibus ad deditionem conpulsis, triumphi sunt denegati. [11] id etiam memoriae nos ueteres docent, in extremis casibus icta cum dedecore foedera, postquam partes uerbis iurauere conceptis, repetitione bellorum ilico dissoluta, ut temporibus priscis apud Furcas Caudinas sub iugum legionibus missis in Samnio, et per Albinum in Numidia sceleste pace cogitata, et auctore turpiter pactionis festinatae Mancino dedito Numantinis.

[12] Proinde extractis ciuibus et urbe tradita missoque tribuno Constantio, qui munimenta praesidiaria cum regionibus Persicis optimatibus adsignaret, cum Iuliani supremis Procopius mittitur, ea ut superstes ille mandarat, humaturus in suburbano Tarsensi. [13] qui ad exsequendum profectus confestim corpore sepulto discessit, nec inueniri usquam potuit studio quaesitus ingenti, nisi quod multo postea apud Constantinopolim uisus est subito purpuratus.

25,10

X.

Iouianus metu rerum nouarum per Syriam, Ciliciam, Cappadociam et Galatiam celeriter itinere facto Ancyrae cum Varroniano filio infante consulatum init ac mox Dadastanae repentina morte fungitur.

[1] His hoc modo peractis discursisque itineribus Antiochiam uenimus, ubi per continuos dies uelut offenso numine multa uisebantur et dira, quorum euentus fore luctificos gnari rerum prodigialium praecinebant. [2] nam et Maximiani statua Caesaris, quae locata est in uestibulo regiae, amisit repente sphaeram aeream formatam in speciem poli, quam gestabat, et cum horrendo stridore sonuerunt in consistorio trabes, et uisa sunt interdiu sidera cometarum, super quorum natura ratiocinantes physici uariant. [3] quidam enim eos hoc nomine ideo existimant appellari, quod tortos ignes spargunt ut crines, in unum stellis multiplicibus congregatis. alii eos arbitrantur ex halitu sicciore terrarum ignescere paulatim in sublimiora surgente. quidam currentes radios solis densiore nube obiecta digredi ad inferiora prohibitos, splendore infuso corpori crasso, lucem uelut stellis distinctam mortali conspectu monstrare. sedit quorundam opinioni, hanc speciem tunc apparere, cum euecta solito celsius nubes aeternorum ignium uicinitate conluceat, uel certe stellas esse quasdam ceteris similes, quarum ortus obitusque, quibus sint temporibus praestituti, humanis mentibus ignorari. plura alia de cometis apud peritos mundanae rationis sunt lecta, quae digerere nunc uetat aliorsum oratio properans.

[4] Moratum paulisper Antiochiae principem, curarumque ponderibus diuersis adflictum exeundi mira cupiditas agitabat: proinde nec iumento parcens nec militi, flagrante hieme inde profectus, signis, ut dictum est, uetantibus plurimis, Tarsum urbem Cilicum nobilem introiit, cuius originem docuimus supra. [5] exindeque egredi nimiu m properans, exornari sepulchrum statuit Iuliani, in pomerio situm itineris, quod ad Tauri montis angustias ducit, cuius suprema et cineres, siqui tunc iuste consuleret, non Cydnus uidere deberet, quamuis gratissimus amnis et liquidus, sed ad perpetuandam gloriam recte factorum praeterlambere Tiberis intersecans urbem aeternam diuorumque ueterum monumenta praestringens.

[6] Deinde Tarso profectus extentis itineribus uenit oppidum Cappadociae Tyana, ubi ei reuersi Procopius notarius et Memoridus tribunus occurrunt, gestorumque aperiunt textum, hinc, ut ordo poscebat, exorsi, quod Lucillianus Mediolanum ingressus cum Seniaucho et Valentiniano tribunis, quos duxerat secum, cognito quod Malarichus recusauit suscipere magisterium, effuso cursu petierat Remos. [7] et tamquam in alto gentis silentio extra calcem, ut dicitur, procurrebat, et intempestiue, parum etiam tum firmatis omnibus, ex actuario ratiociniis scrutandis incubuit, qui fraudum conscius et noxarum ad militaria signa confugit, finxitque Iuliano superstite in res nouas quendam medium surrexisse, cuius fallaciis turbo militaris acerrime concitus Lucillianum et Seniauchum occidit. Valentinianum enim paulo postea principem, trepidum et quo confugeret ambigentem, Primitiuus hospes tutius amendarat. [8] his ita tristibus laetum aliud addebatur, missos a Iouino milites aduentare, quos capita scholarum ordo castrensis appellat, nuntiantes aequo animo Iouiani imperium amplecti exercitum Gallicanum.

[9] Quibus conpertis, Valentiniano, qui cum isdem redierat, regenda Scutariorum secunda committitur schola, et Vitalianus domesticorum consortio iungitur, Erulorum e numero miles, qui multo postea auctus comitis dignitate male rem per Illyricum gessit, confestimque mittitur in Gallias Arintheus ferens litteras ad Iouinum, ut constanter ageret suum obtinens locum, eique mandatum est ut animaduerteretur in concitorem tumultus, auctoresque seditionis ad comitatum uincti transmitterentur. [10] post quae, ut uidebatur expedire, disposita apud Aspuna Galatiae municipium breue Gallicani milites uisi principi, ingressique consistorium, post audita gratanter, quae pertulerant, munerati redire iubentur ad signa.

[11] Et cum introisset Ancyram imperator, paratis ad pompam pro tempore necessariis, consulatum iniit adhibito in societatem trabeae Varroniano filio suo admodum paruulo, cuius uagitus pertinaciter reluctantis, ne in curuli sella ueheretur ex more, id quod mox accidit portendebat.

[12] Hinc quoque Iouianum celeri gradu praescriptus uitae finiendae dies exegit. cum enim uenisset Dadastanam, qui locus Bithyniam distinguit et Galatas, exanimatus inuentus est nocte. super cuius obitu dubietates emersere conplures [13] fertur enim recenti calce cubiculi illiti ferre odorem noxium nequiuisse, uel extuberato capite perisse succensione pruna rum inmensa, aut certe ex colluuione ciborum auida cruditate distentus. decessit autem anno tricensimo aetatis et tertio. cumque huic et Aemiliano Scipioni uitae exitus similis euenisset, super neutrius morte quaestionem conperimus agitatam.

[14] Incedebat autem motu corporis graui, uultu laetissimo, oculis caesiis, uasta proceritate et ardua, adeo ut diu nullum indumentum regium ad mensuram eius aptum inueniretur. et aemulari malebat Constantium, agens seria quaedam aliquotiens post meridiem, iocarique palam cum proximis adsuetus. [15] Christianae legis idem studiosus et non numquam honorificus, mediocriter eruditus, magisque beniuolus, et perpensius, ut apparebat ex paucis, quos promouerat, iudices electurus; edax tamen et uino Venerique indulgens, quae uitia imperiali uerecundia forsitan correxisset. [16] dicebatur autem Varronianus pater eius monitu cuiusdam somnii dudum praescisse quod euenit, idque duobus amicis commisisse fidissimis, illo adiecto quod ipsi quoque deferretur trabea consularis. sed inpetrato uno adipisci non potuit aliud. audita enim filii celsiore fortuna, antequam eum uideret, fatali praeuentus est morte. [17] et quia huic nomini amplissimum magistratum portendi per quietem praedictum est seni, Varronianus nepos eius infans etiam tum cum Iouiano patre declaratus est ut supra rettulimus consul.