Historiae Romanae

ad M. Vinicium cos.

libri duo

Liber II · Capita LI - LX

___________________________________________________

Caput LI

[1] Proximo anno, cum Dyrrachium ac vicina ei urbi regio castris Pompei retineretur, qui, accitis ex omnibus transmarinis provinciis legionibus, equitum ac peditum auxiliis, regumque <et> tetrarcharum simulque dynastarum copiis immanem exercitum confecerat et mare praesidiis classium, ut rebatur, saepserat quo minus Caesar legiones posset transmittere, [2] sua et celeritate et fortuna C. Caesar usus nihil in mora habuit quo minus, et cum vellet, ipse exercitusque classibus perveniret, et primo paene castris Pompei sua iungeret, mox etiam obsidione munimentisque eum complecteretur. Sed inopia obsidentibus quam obsessis erat gravior. [3] Tum Balbus Cornelius, excedente humanam fidem temeritate, ingressus castra hostium saepiusque cum Lentulo collocutus consule, dubitante quanti se venderet, illis incrementis fecit viam quibus, non Hispaniensis natus, sed Hispanus, in triumphum et pontificatum adsurgeret fieretque ex privato consularis. Variatum deinde proeliis, sed uno longe magis Pompeianis prospero, quo graviter impulsi sunt Caesaris milites.

Caput LII

[1] Tum Caesar cum exercitu fatalem victoriae suae Thessaliam petiit. [2] Pompeius, longe diversa aliis suadentibus, quorum plerique hortabantur ut in Italiam transmitteret – neque, Hercules, quidquam partibus illis salubrius fuit, – alii ut bellum traheret, quod dignatione partium in dies ipsis magis prosperum fieret, usus impetu suo hostem secutus est.

[3] Aciem Pharsalicam et illum cruentissimum Romano nomini diem tantumque utriusque exercitus profusum sanguinis et collisa inter se duo rei publicae capita effossumque alterum Romani imperii lumen, tot talesque Pompeianarum partium caesos viros non recipit enarranda hic scripturae modus. [4] Illud notandum est: ut primum C. Caesar inclinatam vidit Pompeianorum aciem, neque prius neque antiquius quidquam habuit quam ut omnes partes, ut militari verbo ex consuetudine utar, dimitteret. [5] Pro dii immortales, quod huius voluntatis erga Brutum suae postea vir tam mitis pretium tulit! [6] Nihil illa victoria mirabilius, magnificentius, clarius fuit, quando neminem nisi acie consumptum civem patria desideravit: sed munus misericordiae corrupit pertinacia, cum libentius vitam victor iam daret quam victi acciperent.

Caput LIII

[1] Pompeius profugiens cum duobus Lentulis consularibus Sextoque filio et Favonio praetorio quos comites ei fortuna adgregaverat, aliis, ut Parthos, aliis, ut Africam peteret, in qua fidelissimum partium suarum haberet regem Iubam, suadentibus, Aegyptum petere proposuit memor beneficiorum quae in patrem eius Ptolemaei, qui tum puero quam iuveni propior regnabat Alexandriae, contulerat. [2] Sed quis in adversis beneficiorum servat memoriam? Aut quis ullam calamitosis deberi putat gratiam? Aut quando fortuna non mutat fidem? Missi itaque ab rege qui venientem Cn. Pompeium – is iam a Mytilenis Corneliam uxorem receptam in navem fugae comitem habere coeperat – consilio Theodoti et Achillae exciperent hortarenturque ut ex oneraria in eam navem quae obviam processerat transcenderet: quod cum fecisset, princeps Romani nominis imperio arbitrioque Aegyptii mancipii, C. Caesare P. Servilio consulibus iugulatus est. [3] Hic post tres consulatus et totidem triumphos domitumque terrarum orbem sanctissimi atque praestantissimi viri, in id evecti super quod ascendi non potest, duodesexagesimum annum agentis, pridie natalem ipsius, vitae fuit exitus, in tantum in illo viro a se discordante fortuna ut, cui modo ad victoriam terra defuerat, deesset ad sepulturam.

[4] Quid aliud quam nimium occupatos dixerim, quos in aetate et tanti et paene nostri saeculi viri fefellit quinquennium? Cum a C. Atilio et Q. Servilio consulibus tam facilis esset annorum digestio. Quod adieci, non ut arguerem, sed ne arguerer.

Caput LIV

[1] Non fuit maior in Caesarem quam in Pompeium fuerat regis eorumque, quorum is auctoritate regebatur, fides. Quippe cum venientem eum temptassent insidiis ac deinde bello lacessere auderent, utrique summorum imperatorum, alteri superstiti, meritas poenas luere suppliciis.

[2] Nusquam erat Pompeius corpore, adhuc ubique vivebat nomine. Quippe ingens partium eius favor bellum excitaverat Africum quod ciebat rex Iuba et Scipio, vir consularis, ante biennium quam extingueretur Pompeius, lectus ab eo socer, [3] eorumque copias auxerat M. Cato, ingenti cum difficultate itinerum locorumque inopia, perductis ad eos legionibus: qui vir, cum summum ei a militibus deferretur imperium, honoratiori parere maluit.

Caput LV

[1] Admonet promissae brevitatis fides quanto omnia transcursu dicenda sint. Sequens fortunam suam Caesar pervectus in Africam est, quam, occiso Curione, Iulianarum duce partium, Pompeiani obtinebant exercitus. Ibi primo varia fortuna, mox pugnavit sua, inclinataeque hostium copiae; [2] nec dissimilis ibi adversus victos quam in priores clementia Caesaris fuit.

Victorem Africani belli Caesarem gravius excepit Hispaniense – nam victus ab eo Pharnaces vix quidquam gloriae eius adstruxit, – quod Cn. Pompeius, Magni filius, adulescens impetus ad bella maximi, ingens ac terribile conflaverat, undique ad eum adhuc paterni nominis magnitudinem sequentium ex toto orbe terrarum auxiliis confluentibus. [3] Sua Caesarem in Hispaniam comitata fortuna est, sed nullum umquam atrocius periculosiusque ab eo initum proelium adeo ut plus quam dubio Marte descenderet equo consistensque ante recedentem suorum aciem, increpita prius fortuna quod se in eum servasset exitum, denuntiaret militibus vestigio se non recessurum: proinde viderent quem et quo loco imperatorem deserturi forent. [4] Verecundia magis quam virtute acies restituta et a duce quam a milite fortius. Cn. Pompeius, gravis vulnere inventus inter solitudines avias, interemptus est; Labienum Varumque acies abstulit.

Caput LVI

[1] Caesar omnium victor regressus in urbem, quod humanam excedat fidem, omnibus qui contra se arma tulerant ignovit, magnificentissimisque gladiatorii muneris, naumachiae et equitum peditumque, simul elephantorum certaminis spectaculis epulique per multos dies dati celebratione replevit eam. [2] Quinque egit triumphos: Gallici apparatus ex citro, Pontici ex acantho, Alexandrini testudine, Africi ebore, Hispaniensis argento rasili constitit. Pecunia ex manubiis lata paulo amplius sexiens miliens sestertium.

[3] Neque illi tanto viro et tam clementer omnibus victoriis suis uso plus quinque mensium principalis quies contigit. Quippe, cum mense Octobri in Urbem revertisset, idibus Martiis, coniurationis auctoribus Bruto et Cassio, quorum alterum promittendo consulatum non obligaverat, contra differendo Cassium offenderat, adiectis etiam consiliariis caedis familiarissimis omnium et fortuna partium eius in summum evectis fastigium, D. Bruto et C. Trebonio aliisque clari nominis viris, interemptus est. [4] Cui magnam invidiam conciliarat M. Antonius, omnibus audendis paratissimus, consulatus collega, imponendo capiti eius Lupercalibus sedentis pro rostris insigne regium, quod ab eo ita repulsum erat ut non offensus videretur.

Caput LVII

[1] Laudandum experientia consilium est Pansae atque Hirtii, qui semper praedixerant Caesari ut principatum armis quaesitum armis teneret: ille dictitans mori se quam timeri malle, dum clementiam quam praestiterat expectat, incautus ab ingratis occupatus est, cum quidem plurima <ei> praesagia atque indicia dii immortales futuri obtulissent periculi. [2] Nam et haruspices praemonuerant ut diligentissime iduum Martiarum caveret diem, et uxor Calpurnia, territa nocturno visu, ut ea die domi subsisteret orabat, et libelli coniurationem nuntiantes dati neque protinus ab eo lecti erant. [3] Sed profecto ineluctabilis fatorum vis, cuius cum fortuna mutare constituit, consilia corrumpit.

Caput LVIII

[1] Quo anno id patravere facinus, Brutus et [C.] Cassius praetores erant, D. Brutus consul designatus: [2] hi una cum coniurationis globo, stipati gladiatorum D. Bruti manu, Capitolium occupavere. Tum consul Antonius – quem cum simul interimendum censuisset Cassius testamentumque Caesaris abolendum, Brutus repugnaverat dictitans nihil amplius civibus praeter tyranni (ita enim appellari Caesarem facto eius expediebat) petendum esse sanguinem – [3] convocato senatu, cum iam Dolabella, quem substituturus sibi Caesar designaverat consulem, fasces atque insignia corripuisset consulis, velut pacis auctor liberos suos obsides in Capitolium misit fidemque descendendi tuto interfectoribus Caesaris dedit. [4] Et illud decreti Atheniensium celeberrimi exemplum, relatum a Cicerone, oblivionis praeteritarum rerum decreto patrum comprobatum est.

Caput LIX

[1] Caesaris deinde testamentum apertum est, quo C. Octavium, nepotem sororis suae Iuliae, adoptabat. De cuius origine, etiamsi praevenit, et pauca dicenda sunt. [2] Fuit C. Octavius, ut non patricia, ita admodum speciosa equestri genitus familia, gravis, sanctus, innocens, dives. Hic praetor inter nobilissimos viros creatus primo loco, cum ei dignatio Iulia genitam Atiam conciliasset uxorem, ex eo honore sortitus Macedoniam appellatusque in ea imperator, decedens ad petitionem consulatus obiit praetextato relicto filio. [3] Quem C. Caesar, maior eius avunculus, educatum apud Philippum vitricum dilexit ut suum, natumque annos XVIII Hispaniensis militiae adsecutum se postea comitem habuit, numquam aut alio usum hospitio quam suo aut alio vectum vehiculo, pontificatusque sacerdotio puerum honoravit. [4] Et, patratis bellis civilibus, ad erudiendam liberalibus disciplinis singularis indolem iuvenis Apolloniam eum in studia miserat, mox belli Getici ac deinde Parthici habiturus commilitonem. [5] Cui ut est nuntiatum de caede avunculi, cum protinus ex vicinis legionibus centuriones suam suorumque militum operam ei pollicerentur neque eam spernendam Salvidienus et Agrippa dicerent, ille festinans pervenire in Urbem omnem ordinationem et necis et testamenti Brundusii comperit. [6] Cui adventanti Romam immanis amicorum occurrit frequentia et, cum intraret Urbem, solis orbis super caput eius curvatus aequaliter rotundatusque in colorem arcus velut coronam tanti mox viri capiti imponens conspectus est.

Caput LX

[1] Non placebat Atiae matri Philippoque vitrico adiri nomen invidiosae fortunae Caesaris, sed adserebant salutaria rei publicae terrarumque orbis fata conditorem conservatoremque Romani nominis. [2] Sprevit itaque caelestis animus humana consilia et cum periculo potius summa quam tuto humilia proposuit sequi maluitque avunculo et Caesari de se quam vitrico credere, dictitans nefas esse quo nomine Caesari dignus esset visus, semet ipsum indignum videri. [3] Hunc protinus Antonius consul superbe excipit – neque is erat contemptus, sed metus – vixque admisso in Pompeianos hortos loquendi secum tempus dedit, mox etiam velut insidiis eius petitus sceleste insimulare coepit, in quo turpiter deprehensa eius vanitas est. [4] Aperte deinde Antonii ac Dolabellae consulum ad nefandam dominationem erupit furor. Sestertium septiens miliens, depositum a C. Caesare ad aedem Opis, occupatum ab Antonio, actorum eiusdem insertis falsis civitatibusque corrupti commentarii atque omnia pretio temperata, vendente rem publicam consule. [5] Idem provinciam D. Bruto, designato consuli, decretam Galliam occupare statuit, Dolabella transmarinas decrevit sibi; interque naturaliter dissimillimos ac diversa volentes crescebat odium; eoque C. Caesar iuvenis cotidianis Antonii petebatur insidiis.