Historiae Romanae

ad M. Vinicium cos.

libri duo

Liber I · Capita XI - XVII

___________________________________________________

Caput XI (XII)

[1] Universa deinde, ut praediximus, instincta in bellum Achaia, cuius pars magna, eiusdem Metelli Macedonici virtute armisque fracta erat, maxime Corinthiis in arma cum gravibus etiam in Romanos contumeliis instigantibus, destinatus ei bello gerendo consul Mummius. [2] Et sub idem tempus, magis quia volebant Romani, quidquid de Carthaginiensibus diceretur, credere, quam quia credenda adferebantur, statuit senatus Carthaginem excidere. [3] Ita eodem tempore, P. Scipio Aemilianus, vir avitis P. Africani paternisque L. Pauli virtutibus simillimus, omnibus belli ac togae dotibus ingeniique ac studiorum eminentissimus saeculi sui, qui nihil in vita nisi laudandum aut fecit aut dixit ac sensit, quem Paulo genitum, adoptatum a Scipione Africani filio diximus, aedilitatem petens consul creatus est. [4] Bellum Carthagini iam ante biennium a prioribus consulibus illatum maiore vi intulit – cum ante in Hispania murali corona, in Africa obsidionali donatus esset, in Hispania vero etiam ex provocatione, ipse modicus virium, immanis magnitudinis hostem interemisset – [5] eamque urbem magis invidia imperii quam ullius eius temporis noxiae invisam Romano nomini funditus sustulit fecitque suae virtutis monimentum quod fuerat avi eius clementiae. Carthago diruta est, cum stetisset annis DCLXVI, abhinc annos CLXXVII, Cn. Cornelio Lentulo L. Mummio consulibus. [6] Hunc finem habuit Romani imperii Carthago aemula, cum qua bellare maiores nostri coepere, Claudio et Fulvio consulibus, ante annos CCXCVI quam tu, M. Vinici, consulatum inires. Ita per annos CXV aut bellum inter eos populos aut belli praeparatio aut infida pax fuit. [7] Neque se Roma, iam terrarum orbi superato, securam speravit fore, si nomen usquam stantis maneret Carthaginis: adeo odium certaminibus ortum ultra metum durat et ne in victis quidem deponitur neque ante invisum esse desinit quam esse desiit.

Caput XII (XIII)

[1] Ante triennium quam Carthago deleretur, M. Cato, perpetuus diruendae eius auctor, L. Censorino M'. Manilio consulibus, mortem obiit. Eodem anno quo Carthago concidit, L. Mummius Corinthum post annos DCCCCLII quam ab Alete, Hippotis filio, erat condita, funditus eruit. [2] Uterque imperator devictae a se gentis nomine honoratus, alter Africanus, alter appellatus est Achaicus; nec quisquam ex novis hominibus prior Mummio cognomen virtute partum vindicavit. [3] Diversi imperatoribus mores, diversa fuere studia: quippe Scipio tam elegans liberalium studiorum omnisque doctrinae et auctor et admirator fuit, ut Polybium Panaetiumque, praecellentes ingenio viros, domi militiaeque secum habuerit. Neque enim quisquam hoc Scipione elegantius intervalla negotiorum otio dispunxit semperque aut belli aut pacis serviit artibus: semper inter arma ac studia versatus, aut corpus periculis aut animum disciplinis exercuit. [4] Mummius tam rudis fuit ut, capta Corintho, cum maximorum artificum perfectas manibus tabulas ac statuas in Italiam portandas locaret, iuberet praedici conducentibus, si eas perdidissent, novas eos reddituros. [5] Non tamen puto dubites, Vinici, quin magis pro re publica fuerit manere adhuc rudem Corinthiorum intellectum quam in tantum ea intellegi, et quin hac prudentia illa imprudentia decori publico fuerit convenientior.

Caput XIII (XIV)

[1] Cum facilius cuiusque rei in unum contracta species quam divisa temporibus oculis animisque inhaereat, statui priorem huius voluminis posterioremque partem non inutili rerum notitia in artum contracta distinguere atque huic loco inserere quae quoque tempore post Romam a Gallis captam deducta sit colonia iussu senatus; nam militarium et causae et auctores et ipsarum praefulgent nomina. Huic rei per idem tempus civitates propagatas auctumque Romanum nomen communione iuris haud intempestive subtexturi videmur. [2] Post septem annos quam Galli urbem ceperant, Sutrium deducta colonia est et, post annum, Setia, novemque interiectis annis, Nepe, deinde, interpositis duobus et triginta, Aricini in civitatem recepti. [3] Abhinc annos autem CCCL, Sp. Postumio Veturio Calvino consulibus, Campanis data est civitas partique Samnitium sine suffragio; et eodem anno Cales deducta colonia. Interiecto deinde triennio, Fundani et Formiani in civitatem recepti, eo ipso anno quo Alexandria condita est; [4] insequentibusque consulibus, a Sp. Postumio Philone Publilio censoribus Acerranis data civitas. Et, post triennium, Tarracina deducta colonia interpositoque quadriennio, Luceria, ac deinde, interiecto triennio, Suessa Aurunca et Saticula, Interamnaque post biennium. [5] Decem deinde hoc munere anni vacaverunt: tunc Sora atque Alba deductae coloniae et Carseoli post biennium. [6] At quintum Fabio Quinto, Decio Mure quartum consulibus, quo anno Pyrrhus regnare coepit, Sinuessam Minturnasque missi coloni, post quadriennium Venusiam; interiectoque biennio, M'. Curio et Rufino Cornelio consulibus, Sabinis sine suffragio data civitas: id actum ante annos ferme CCCXX. [7] At Cosam et Paestum abhinc annos ferme trecentos, Fabio Dorsone et Claudio Canina consulibus, interiecto quinquennio, Sempronio Sopho et Appio, Caeci filio, consulibus, Ariminum <et> Beneventum coloni missi et suffragii ferendi ius Sabinis datum. [8] At initio primi belli Punici, Firmum et Castrum colonis occupata et, post annum, Aesernia postque XVII annos, Aefulum et Alsium Fregenaeque [anno] post biennium proximoque anno, Torquato Sempronioque consulibus, Brundisium et, post triennium, Spoletium, quo anno Floralium ludorum factum est initium. Postque biennium ducta Valentia et, sub adventum in Italiam Hannibalis, Cremona atque Placentia.

Caput XIV (XV)

[1] Deinde, neque dum Hannibal in Italia moratur, neque proximis post excessum eius annis, vacavit Romanis colonias condere, cum esset in bello conquirendus potius miles quam dimittendus et, post bellum, vires refovendae magis quam spargendae. [2] Cn. autem Manlio Volsone et Fulvio Nobiliore consulibus, Bononia deducta colonia, abhinc annos ferme CCXVII et, post quadriennium, Pisaurum ac Potentia, interiectoque triennio, Aquileia et Gravisca, et, post quadriennium, Luca. [3] Eodem temporum tractu, quamquam apud quosdam ambigitur, Puteolos Salernumque et Buxentum missi coloni, Auximum autem in Picenum, abhinc annos ferme CLXXXVII, ante triennium quam Cassius censor, a Lupercali in Palatium versus, theatrum facere instituit; cui inde moliendo eximia civitatis severitas et consul Caepio restitere, quod ego inter clarissima publicae voluntatis argumenta numeraverim. [4] Cassio autem Longino et Sextio Calvino, qui Sallues apud Aquas, quae ab eo Sextiae appellantur, devicit, consulibus, Fabrateria deducta est abhinc annos ferme CLVII; et, post annum, Scolacium Minervia, Tarentum Neptunia, Carthagoque in Africa, prima, ut praediximus, extra Italiam colonia condita est. [5] De Dertona ambigitur, Narbo autem Martius in Gallia, Porcio Marcioque consulibus, abhinc annos circiter CLIII, deducta colonia est. Post tres et viginti annos, in Bagiennis Eporedia, Mario sextum Valerioque Flacco consulibus. Neque facile memoriae mandaverim quae, nisi militaris, post hoc tempus deducta sit.

Caput XV (XVI)

[1] Cum haec particula operis velut formam propositi excesserit, quamquam intellego mihi in hac tam praecipiti festinatione quae me, rotae pronive gurgitis ac verticis modo, nusquam patitur consistere, paene magis necessaria praetereunda quam supervacua amplectenda, nequeo tamen temperare mihi quin rem saepe agitatam animo meo neque ad liquidum ratione perductam signem stilo. [2] Quis enim abunde mirari potest, quod eminentissima cuiusque professionis ingenia in eandem formam et in idem artati temporis congruere spatium et, quemadmodum clausa capso alioque saepto diversi generis animalia, nihilominus, separata alienis, in unum quaeque corpus congregantur, ita cuiusque clari operis capacia ingenia in similitudinem et temporum et profectuum semet ipsa ab aliis separaverunt? [3] Una neque multorum annorum spatio divisa aetas per divini spiritus viros, Aeschylum, Sophoclen, Euripiden, illustravit tragoediam; una priscam illam et veterem sub Cratino Aristophaneque et Eupolide comoediam; ac novam [comicam] Menander aequalesque eius aetatis magis quam operis Philemo ac Diphilus et invenere intra paucissimos annos neque imitandam reliquere. [4] Philosophorum quoque ingenia, Socratico ore defluentia, omnium quos paulo ante enumeravimus, quanto post Platonis Aristotelisque mortem floruere spatio? [5] Quid ante Isocratem, quid post eius auditores eorumque discipulos clarum in oratoribus fuit? Adeo quidem artatum angustiis temporum ut nemo memoria dignus alter ab altero videri nequiverint.

Caput XVI (XVII)

[1] Neque hoc in Graecis quam in Romanis evenit magis. Nam, nisi aspera ac rudia repetas et inventi laudanda nomine, in Accio circaque eum Romana tragoedia est; dulcesque Latini leporis facetiae per Caecilium Terentiumque et Afranium subpari aetate nituerunt. [2] Historicos etiam, ut Livium quoque priorum aetati adstruas, praeter Catonem et quosdam veteres et obscuros minus LXXX annis circumdatum aevum tulit, ut nec poetarum in antiquius citeriusve processit ubertas. [3] At oratio ac vis forensis perfectumque prosae eloquentiae decus, ut idem separetur Cato – pace P. Crassi Scipionisque et Laelii et Gracchorum et Fannii et Servii Galbae dixerim – ita universa sub principe operis sui erupit Tullio ut delectari ante eum paucissimis, mirari vero neminem possis, nisi aut ab illo visum aut qui illum viderit. [4] Hoc idem evenisse grammaticis, plastis, pictoribus, scalptoribus quisquis temporum institerit notis, reperiet, eminentiam cuiusque operis artissimis temporum claustris circumdatam.

[5] Huius ergo recedentis in quodque saeculum ingeniorum similitudinis congregantisque se et in studium par et in emolumentum causas cum semper requiro, numquam reperio quas esse veras confidam, sed fortasse veri similes, inter quas has maxime. [6] Alit aemulatio ingenia, et nunc invidia, nunc admiratio imitationem accendit, naturaque quod summo studio petitum est ascendit in summum difficilisque in perfecto mora est, naturaliterque quod procedere non potest, recedit. [7] Et, ut primo ad consequendos quos priores ducimus accendimur, ita ubi aut praeteriri aut aequari eos posse desperavimus, studium cum spe senescit et, quod adsequi non potest, sequi desinit et, velut occupatam relinquens materiam, quaerit novam, praeteritoque eo in quo eminere non possumus, aliquid in quo nitamur conquirimus, sequiturque ut frequens ac mobilis transitus maximum perfecti operis impedimentum sit.

Caput XVII (XVIII)

[1] Transit admiratio ab condicione temporum et ad urbium. Una urbs Attica pluribus annis eloquentia quam universa Graecia operibusque floruit, adeo ut corpora gentis illius separata sint in alias civitates, ingenia vero solis Atheniensium muris clausa existimes. [2] Neque hoc ego magis miratus sim quam neminem Argivum, Thebanum, Lacedaemonium oratorem aut, dum vixit auctoritate, aut, post mortem, memoria dignum existimatum. [3] Quae urbes [et in Italia] talium studiorum fuere steriles, nisi Thebas unum os Pindari illuminaret: nam Alcmana Lacones falso sibi vindicant.