Thebaidos libri XII

Liber decimus

_______________________________________________________

Obruit Hesperia Phoebum nox umida porta,

imperiis properata Iovis; nec castra Pelasgum

aut Tyrias miseratus opes, sed triste tot extra

agmina et inmeritas ferro decrescere gentes.

5

panditur inmenso deformis sanguine campus:

illic arma et equos, ibant quibus ante superbi,

funeraque orba rogis neglectaque membra relinquunt.

tunc inhonora cohors laceris insignibus aegras

secernunt acies, portaeque, ineuntibus arma

10

angustae populis, latae cepere reversos.

par utrimque dolor; sed dant solacia Thebis

quattuor errantes Danaum sine praeside turmae:

ceu mare per tumidum viduae moderantibus alni,

quas deus et casus tempestatesque gubernant.

15

inde animus Tyriis non iam sua castra, sed ultro

hostilem servare fugam, ne forte Mycenas,

contenti rediisse, petant: dat tessera signum

excubiis, positaeque vices; dux noctis opertae

sorte Meges ultroque Lycus. iamque ordine iusso

20

arma, dapes ignemque ferunt; rex firmat euntes:

‹victores Danaum (neque enim lux crastina longe,

nec quae pro timidis intercessere tenebrae

semper erunt), augete animos et digna secundis

pectora ferte deis. iacet omnis gloria Lernae

25

praecipuaeque manus: subiit ultricia Tydeus

Tartara, Mors subitam integri stupet auguris umbram,

Ismenos raptis tumet Hippomedontis opimis,

Arcada belligeris pudet adnumerare tropaeis.

in manibus merces, nusquam capita ardua belli

30

monstrataeque ducum septena per agmina cristae;

scilicet Adrasti senium fraterque iuventa

peior et insanis Capaneus metuendus in armis.

ite age et obsessis vigilem circumdate flammam!

nulli ex hoste metus: praedam adservatis opesque

35

iam vestras.› sic ille truces hortatibus implet

Labdacidas, iuvat exhaustos iterare labores:

sicut erant (pulvis sudorque cruorque per artus

mixtus adhuc) vertere gradum; vix obvia passi

conloquia, amplexus etiam dextrasque suorum

40

excussere umeris. tunc frontem aversaque terga

partiti laterumque sinus, vallum undique cingunt

ignibus infestis. rabidi sic agmine multo

sub noctem coiere lupi, quos omnibus agris

nil non ausa fames longo tenuavit hiatu:

45

iam stabula ipsa premunt, torquet spes inrita fauces

balatusque tremens pinguesque ab ovilibus aurae;

quod superest, duris adfrangunt postibus ungues

pectoraque, et siccos minuunt in limine dentes.

At procul Argolici supplex in margine templi

50

coetus et ad patrias fusae Pelopeides aras

sceptriferae Iunonis opem reditumque suorum

exposcunt, pictasque fores et frigida vultu

saxa terunt parvosque docent procumbere natos.

condiderant iam vota diem; nox addita curas

55

iungit, et ingestis vigilant altaria flammis.

peplum etiam dono, cuius mirabile textum

nulla manu sterilis nec dissociata marito

versarat, calathis castae velamina divae

haud spernenda ferunt, variis ubi plurima floret

60

purpura picta modis mixtoque incenditur auro.

ipsa illic magni thalamo desponsa Tonantis,

expers conubii et timide positura sororem,

lumine demisso pueri Iovis oscula libat

simplex et nondum furtis offensa mariti.

65

hoc tunc Argolicae sanctum velamine matres

induerant ebur, et lacrimis questuque rogabant:

‹aspice sacrilegas Cadmeae paelicis arces,

siderei regina poli, tumulumque rebellem

disice et in Thebas aliud (potes) excute fulmen.›

70

quid faciat? scit Fata suis contraria Grais

aversumque Iovem, sed nec periisse precatus

tantaque dona velit; tempus tamen obvia magni

fors dedit auxilii. videt alto ex aethere clausa

moenia et insomni vallum statione teneri:

75

horruit irarum stimulis motaque verendum

turbavit diadema coma: non saevius arsit

Herculeae cum matris onus geminosque Tonantis

secubitus vacuis indignaretur in astris.

ergo intempesta somni dulcedine captos

80

destinat Aonios leto praebere, suamque

orbibus accingi solitis iubet Irin et omne

mandat opus. paret iussis dea clara polumque

linquit et in terras longo suspenditur arcu.

Stat super occiduae nebulosa cubilia Noctis

85

Aethiopasque alios, nulli penetrabilis astro,

lucus iners, subterque cavis grave rupibus antrum

it vacuum in montem, qua desidis atria Somni

securumque larem segnis Natura locavit.

limen opaca Quies et pigra Oblivio servant

90

et numquam vigili torpens Ignavia vultu.

Otia vestibulo pressisque Silentia pennis

muta sedent abiguntque truces a culmine ventos

et ramos errare vetant et murmura demunt

alitibus. non hic pelagi, licet omnia clament

95

litora, non ullus caeli fragor; ipse profundis

vallibus effugiens speluncae proximus amnis

saxa inter scopulosque tacet: nigrantia circum

armenta omne solo recubat pecus, et nova marcent

germina, terrarumque inclinat spiritus herbas.

100

mille intus simulacra dei caelaverat ardens

Mulciber: hic haeret lateri redimita Voluptas,

hic comes in requiem vergens Labor, est ubi Baccho,

est ubi Martigenae socium pulvinar Amori

obtinet. interius tecti in penetralibus altis

105

et cum Morte iacet, nullique ea tristis imago

cernitur. hae species. ipse autem umentia subter

antra soporifero stipatos flore tapetas

incubat; exhalant vestes et corpore pigro

strata calent, supraque torum niger efflat anhelo

110

ore vapor; manus haec fusos a tempore laevo

sustentat crines, haec cornu oblita remisit.

adsunt innumero circum vaga Somnia vultu,

vera simul falsis permixtaque †flumina flammis†

Noctis opaca cohors, trabibusque ac postibus haerent,

115

aut tellure iacent. tenuis, qui circuit aulam,

invalidusque nitor, primosque hortantia somnos

languida succiduis expirant lumina flammis.

Huc se caeruleo libravit ab aethere virgo

discolor: effulgent silvae, tenebrosaque tempe

120

arrisere deae, et zonis lucentibus icta

evigilat domus; ipse autem nec lampade clara

nec sonitu nec voce deae perculsus eodem

more iacet, donec radios Thaumantias omnes

impulit inque oculos penitus descendit inertes.

125

tunc sic orsa loqui nimborum fulva creatrix:

‹Sidonios te Iuno duces, mitissime divum

Somne, iubet populumque trucis defigere Cadmi,

qui nunc eventu belli tumefactus Achaeum

pervigil adservat vallum et tua iura recusat.

130

da precibus tantis; rara est hoc posse facultas

placatumque Iovem dextra Iunone mereri.›

dixit, et increpitans languentia pectora dextra,

ne pereant voces, iterumque iterumque monebat.

ille deae iussis vultu, quo nutat, eodem

135

adnuit; excedit gravior nigrantibus antris

Iris et obtusum multo iubar excitat imbri.

Ipse quoque et volucrem gressum et ventosa citavit

tempora, et obscuri sinuatam frigore caeli

implevit chlamydem, tacitoque per aethera cursu

140

fertur et Aoniis longe gravis inminet arvis.

illius aura solo volucres pecudesque ferasque

explicat, et penitus, quemcumque supervolat orbem,

languida de scopulis sidunt freta, pigrius haerent

nubila, demittunt extrema cacumina silvae,

145

pluraque laxato ceciderunt sidera caelo.

primus adesse deum subita caligine sensit

campus, et innumerae voces fremitusque virorum

summisere sonum; cum vero umentibus alis

incubuit piceaque haud umquam densior umbra

150

castra subit, errare oculi resolutaque colla,

et medio adfatu verba imperfecta relinqui.

mox et fulgentes clipeos et saeva remittunt

pila manu, lassique cadunt in pectora vultus.

et iam cuncta silent: ipsi iam stare recusant

155

cornipedes, ipsos subitus cinis abstulit ignes.

At non et trepidis eadem Sopor otia Grais

suadet, et adiunctis arcet sua nubila castris

noctivagi vis blanda dei: stant undique in armis

foedam indignantes noctem vigilesque superbos.

160

ecce repens superis animum lymphantibus horror

Thiodamanta subit formidandoque tumultu

pandere fata iubet, sive hanc Saturnia mentem,

sive novum comitem bonus instigabat Apollo.

prosilit in medios, visu audituque tremendus

165

impatiensque dei, fragili quem mente receptum

non capit: exundant stimuli, nudusque per ora

stat furor, et trepidas incerto sanguine tendit

exhauritque genas; acies huc errat et illuc,

sertaque mixta comis sparsa cervice flagellat.

170

sic Phryga terrificis genetrix Idaea cruentum

elicit ex adytis consumptaque bracchia ferro

scire vetat; quatit ille sacras in pectora pinus

sanguineosque rotat crines et vulnera cursu

exanimat: pavet omnis ager, respersaque cultrix

175

arbor, et attoniti currum erexere leones.

Ventum ad consilii penetrale domumque verendam

signorum, magnis ubi dudum cladibus aeger,

rerum extrema movens, frustra consultat Adrastus.

stant circum subiti proceres, ut quisque perempto

180

proximus, et magnis loca desolata tuentur

regibus, haud laeti seque huc crevisse dolentes.

non secus amisso medium cum praeside puppis

fregit iter, subit ad vidui moderamina clavi

aut laterum custos aut quem penes obvia ponto

185

prora fuit: stupet ipsa ratis tardeque sequuntur

arma, nec accedit domino tutela minori.

ergo alacer trepidos sic erigit augur Achivos:

‹magna deum mandata, duces, monitusque verendos

advehimus: non hae nostro de pectore voces:

190

ille canit, cui me famulari et sumere vittas

vestra fides, ipso non discordante, subegit.

nox fecunda operum pulchraeque accommoda fraudi

panditur augurio divum; vocat obvia Virtus,

et poscit Fortuna manus. stupet obruta somno

195

Aonidum legio: tempus nunc funera regum

ulcisci miserumque diem; rapite arma morasque

frangite portarum: sociis hoc subdere flammas,

hoc tumulare suos. equidem haec et Marte diurno,

dum res infractae pulsique in terga redimus,

200

(per tripodas iuro et rapti nova fata magistri)

vidi, et me volucres circum plausere secundae.

sed nunc certa fides. modo me sub nocte silenti

ipse, ipse adsurgens iterum tellure soluta,

qualis erat (solos infecerat umbra iugales),

205

Amphiaraus adit: non vanae monstra quietis,

nec somno comperta loquor. «tune,» inquit, «inertes

Inachidas (redde haec Parnasia serta meosque

redde deos) tantam patiere amittere noctem,

degener? haec egomet caeli secreta vagosque

210

edocui lapsus? vade heia, ulciscere ferro

nos saltem!» dixit, meque haec ad limina visus

cuspide sublata totoque impellere curru.

quare agite, utendum superis; non comminus hostes

sternendi: bellum iacet, et saevire potestas.

215

ecqui aderunt, quos ingenti se attollere fama

non pigeat, dum fata sinunt? iterum ecce benignae

noctis aves; sequor, et comitum licet agmina cessent,

solus eo! atque adeo venit ille et quassat habenas.›

Talia vociferans noctem exturbabat, euntque

220

non secus accensi proceres quam si omnibus idem

corde deus: flagrant comitari et iungere casus.

ter denos numero, turmarum robora, iussus

ipse legit; circa fremit indignata iuventus

cetera, cur maneant castris ignavaque servent

225

otia: pars sublime genus, pars facta suorum,

pars sua, sortem alii clamant, sortem undique poscunt.

gaudet in adversis animoque adsurgit Adrastus.

vertice sic Pholoes volucrum nutritor equorum,

cum fetura gregem pecoroso vere novavit,

230

laetatur cernens hos montis in ardua niti,

hos innare vadis, certare parentibus illos;

tunc vacuo sub corde movet, qui molle domandi

ferre iugum, qui terga boni, quis in arma tubasque

natus, ad Eleas melior quis surgere palmas:

235

talis erat turmae ductor longaevus Achivae.

nec deest coeptis: ‹unde haec tam sera repente

numina? qui fractos superi rediistis ad Argos?

estne hic infelix virtus, gentique superstes

sanguis, et in miseris animorum semina durant?

240

laudo equidem, egregii iuvenes, pulchraque meorum

seditione fruor; sed fraudem et operta paramus

proelia, celandi motus: numquam apta latenti

turba dolo. servate animos, venit ultor in hostes

ecce dies; tunc arma palam, tunc ibimus omnes.›

245

his tandem virtus iuvenum frenata quievit:

non aliter moto quam si pater Aeolus antro

portam iterum saxo premat imperiosus et omne

claudat iter, iam iam sperantibus aequora ventis.

Insuper Herculeum sibi iungit Agyllea vates

250

Actoraque: hic aptus suadere, hic robore iactat

non cessisse patri; comites tribus ordine deni,

horrendum Aoniis et contra stantibus agmen.

ipse novi gradiens furta ad Mavortia belli

ponit adoratas, Phoebea insignia, frondes,

255

longaevique ducis gremio commendat honorem

frontis, et oblatam Polynicis munere grato

loricam galeamque subit. ferus Actora magno

ense gravat Capaneus, ipse haud dignatus in hostem

ire dolo superosque sequi. permutat Agylleus

260

arma trucis Nomii: quid enim fallentibus umbris

arcus et Herculeae iuvissent bella sagittae?

Inde per abruptas castrorum ex aggere pinnas,

ne gravis exclamet portae mugitus aenae,

praecipitant saltu; nec longum, et protinus ingens

265

praeda solo ceu iam exanimes multoque peracti

ense iacent. ‹ite, o socii, quacumque voluptas

caedis inexhaustae, superisque faventibus, oro,

sufficite!› hortatur clara iam voce sacerdos,

‹cernitis expositas turpi marcore cohortes?

270

pro pudor! Argolicas hine ausi obsidere portas,

hi servare viros?› sic fatus, et exuit ensem

fulmineum rapidaque manu morientia transit

agmina. quis numeret caedes, aut nomine turbam

exanimem signare queat? subit ordine nullo

275

tergaque pectoraque et galeis inclusa relinquit

murmura permiscetque vagos in sanguine manes:

hunc temere explicitum stratis, hunc sero remissis

gressibus inlapsum clipeo et male tela tenentem,

coetibus hos mediis vina inter et arma iacentes,

280

adclines clipeis alios, ut quemque ligatum

infelix tellure sopor supremaque nubes

obruerat. nec numen abest, armataque Iuno

lunarem quatiens exerta lampada dextra

pandit iter firmatque animos et corpora monstrat.

285

sentit adesse deam, tacitus sed gaudia celat

Thiodamas; iam tarda manus, iam debile ferrum

et caligantes nimiis successibus irae.

Caspia non aliter magnorum in strage iuvencum

tigris, ubi inmenso rabies placata cruore

290

lassavitque genas et crasso sordida tabo

confudit maculas, spectat sua facta doletque

defecisse famem: victus sic augur inerrat

caedibus Aoniis; optet nunc bracchia centum

centenasque in bella manus; iam taedet inanes

295

exhaurire animas, hostemque adsurgere mallet.

Parte alia segnes magno satus Hercule vastat

Sidonios Actorque alia, sua quemque cruento

limite turba subit: stagnant nigrantia tabo

gramina, sanguineis nutant tentoria rivis;

300

fumat humus, somnique et mortis anhelitus una

volvitur; haud quisquam visus aut ora iacentum

erexit: tali miseris deus aliger umbra

incubat et tantum morientia lumina solvit.

traxerat insomnis cithara ludoque suprema

305

sidera iam nullos visurus Ialmenus ortus,

Sidonium paeana canens; huic languida cervix

in laevum cogente deo, mediaque iacebant

colla relicta lyra: ferrum per pectus Agylleus

exigit aptatamque cava testudine dextram

310

percutit et digitos inter sua fila trementes.

proturbat mensas dirus liquor: undique manant

sanguine permixti latices, et Bacchus in altos

crateras paterasque redit. ferus occupat Actor

implicitum fratri Thamyrin, Tagus haurit Echecli

315

terga coronati, Danaus caput amputat Hebri:

nescius heu rapitur fatis, hilarisque sub umbras

vita fugit mortisque ferae lucrata dolores.

stratus humo gelida subter iuga fida rotasque

Calpetus Aonios gramen gentile metentes

320

proflatu terrebat equos: madida ora redundant

accensusque mero sopor aestuat; ecce iacentis

Inachius vates iugulum fodit, expulit ingens

vina cruor fractumque perit in sanguine murmur.

fors illi praesaga quies, nigrasque gravatus

325

per somnum Thebas et Thiodamanta videbat.

Quarta soporiferae superabant tempora nocti,

cum vacuae nubes et honor non omnibus astris,

adflatusque fugit curru maiore Bootes.

iamque ipsum defecit opus, cum providus Actor

330

Thiodamanta vocat: ‹satis haec inopina Pelasgis

gaudia: vix ullos tanto reor agmine saevam

effugisse necem, ni quos deformis in alto

sanguine degeneres occultat vita; secundis

pone modum; sunt et diris sua numina Thebis.

335

forsitan et nobis modo quae favere recedunt.›

paruit, et madidas tollens ad sidera palmas:

‹Phoebe, tibi exuvias monstratae praemia noctis

nondum ablutus aquis (tibi enim haec ego sacra litavi)

trado ferus miles tripodum fidusque sacerdos.

340

si non dedecui tua iussa tulique prementem,

saepe veni, saepe hanc dignare inrumpere mentem.

nunc tibi crudus honos, trunca arma cruorque virorum:

at patrias si quando domos optataque, Paean,

templa, Lycie, dabis, tot ditia dona sacratis

345

postibus et totidem voti memor exige tauros.›

dixerat, et laetis socios revocabat ab armis.

Venerat hos inter fato Calydonius Hopleus

Maenaliusque Dymas, dilecti regibus ambo,

regum ambo comites, quorum post funera maesti

350

vitam indignantur. prior Arcada concitat Hopleus:

‹nullane post manes regis tibi cura perempti,

care Dyma, teneant quem iam fortasse volucres

Thebanique canes? patriae quid deinde feretis,

Arcades? en reduces contra venit aspera mater:

355

funus ubi? at nostro semper sub pectore Tydeus

saevit inops tumuli, quamvis patientior artus

ille nec abruptis adeo lacrimabilis annis.

ire tamen saevumque libet nullo ordine passim

scrutari campum, mediasve inrumpere Thebas.›

360

excipit orsa Dymas: ‹per ego haec vaga sidera iuro,

per ducis errantes instar mihi numinis umbras,

idem animus misero; comitem circumspicit olim

mens humili luctu, sed nunc prior ibo› – viamque

incohat et maesto conversus ad aethera vultu

365

sic ait: ‹arcanae moderatrix Cynthia noctis,

si te tergeminis perhibent variare figuris

numen et in silvas alio descendere vultu,

ille comes nuper nemorumque insignis alumnus,

ille tuus, Diana, puer (nunc respice saltem)

370

quaeritur.› intendit pronis dea curribus almum

sidus et admoto monstravit funera cornu.

apparent campi Thebaeque altusque Cithaeron:

sic ubi nocturnum tonitru malus aethera frangit

Iuppiter, absiliunt nubes et fulgure claro

375

astra patent, subitusque oculis ostenditur orbis.

accepit radios et eadem percitus Hopleus

Tydea luce videt; longe dant signa per umbras

mutua laetantes, et amicum pondus uterque,

ceu reduces vitae saevaque a morte remissos,

380

subiecta cervice levant; nec verba, nec ausi

flere diu: prope saeva dies indexque minatur

ortus. eunt taciti per maesta silentia magnis

passibus exhaustasque dolent pallere tenebras.

Invida fata piis et fors ingentibus ausis

385

rara comes. iam castra vident animisque propinquant,

et decrescit onus, subiti cum pulveris umbra

et sonus a tergo. monitu ducis acer agebat

Amphion equites, noctem vigilataque castra

explorare datus, primusque per avia campi

390

usque procul (necdum totas lux solverat umbras)

nescio quid visu dubium incertumque moveri

corporaque ire videt; subitus mox fraude reperta

exclamat, ‹cohibete gradum quicumque!› sed hostes

esse patet: miseri pergunt anteire timentque

395

non sibi; tunc mortem trepidis minitatur et hastam

expulit, ac vanos alte levat eminus ictus,

adfectans errare manum. stetit illa Dymantis

ante oculos, qui forte prior, gressumque repressit.

at non magnanimus curavit perdere iactus

400

Aepytus, et fixo transverberat Hoplea tergo

pendentisque etiam perstrinxit Tydeos armos.

labitur egregii nondum ducis inmemor Hopleus,

expiratque tenens (felix, si corpus ademptum

nesciat), et saevas talis descendit ad umbras.

405

Viderat hoc retro conversus et agmina sentit

iuncta Dymas, dubius precibusne subiret an armis

instantes: arma ira dabat, fortuna precari

non audere iubet; neutri fiducia coepto:

distulit ira preces; ponit miserabile corpus

410

ante pedes, tergoque graves quas forte gerebat

tigridis exuvias in laevam torquet et obstat

exertum obiectans mucronem, inque omnia tela

versus et ad caedem iuxta mortemque paratus:

ut lea, quam saevo fetam pressere cubili

415

venantes Numidae, natos erecta superstat,

mente sub incerta torvum ac miserabile frendens;

illa quidem turbare globos et frangere morsu

tela queat, sed prolis amor crudelia vincit

pectora, et a media catulos circumspicit ira.

420

et iam laeva viro, quamvis saevire vetaret

Amphion, erepta manus, puerique trahuntur

ora supina comis. serus tunc denique supplex

demisso mucrone rogat: ‹moderatius, oro,

ducite, fulminei per vos cunabula Bacchi

425

Inoamque fugam vestrique Palaemonis annos!

si cui forte domi natorum gaudia, si quis

hic pater, angusti puero date pulveris haustus

exiguamque facem! rogat, en rogat ipse iacentis

vultus: ego infandas potior satiare volucres,

430

me praebete feris, ego bella audere coegi.›

‹immo,› ait Amphion, ‹regem si tanta cupido

condere, quae timidis belli mens, ede, Pelasgis,

quid fracti exanguesque parent; cuncta ocius effer,

et vita tumuloque ducis donatus abito.›

435

horruit et toto praecordia protinus Arcas

implevit capulo. ‹summumne hoc cladibus,› inquit,

‹deerat ut adflictos turparem ego proditor Argos?

nil emimus tanti, nec sic velit ipse cremari.›

sic ait, et magno proscissum vulnere pectus

440

iniecit puero, supremaque murmura volvens:

‹hoc tamen interea †et tu potiare sepulcro.›

tales optatis regum in complexibus ambo,

par insigne animis, Aetolus et inclutus Arcas,

egregias efflant animas letoque fruuntur.

445

vos quoque sacrati, quamvis mea carmina surgant

inferiore lyra, memores superabitis annos.

forsitan et comites non aspernabitur umbras

Euryalus Phrygiique admittet gloria Nisi.

At ferus Amphion, regi qui facta reportent

450

edoceantque dolum captivaque corpora reddant,

mittit ovans; clausis ipse insultare Pelasgis

tendit et abscisos sociorum ostendere vultus.

interea reducem murorum e culmine Grai

Thiodamanta vident nec iam erumpentia celant

455

gaudia. ut exertos enses et caede recenti

arma rubere notant, novus adsilit aethera magnum

clamor, et e summo pendent cupida agmina vallo

noscere quisque suos. volucrum sic turba recentum,

cum reducem longo prospexit in aere matrem,

460

ire cupit contra summique e margine nidi

extat hians, iam iamque cadat, ni pectore toto

obstet aperta parens et amantibus increpat alis.

dumque opus arcanum et taciti compendia Martis

enumerant laetisque suos complexibus implent

465

Hopleaque exquirunt tardumque Dymanta queruntur:

ecce et Dircaeae iuxta dux concitus alae

venerat Amphion; non longum caede recenti

laetatus videt innumeris fervere catervis

tellurem atque una gentem expirare ruina.

470

qui tremor inicitur caeli de lampade tactis,

hic fixit iuvenem, pariterque horrore sub uno

vox, acies sanguisque perit, gemitusque parantem

ipse ultro convertit equus; fugit ala retorto

pulvere. nondum illi Thebarum claustra subibant,

475

et iam Argiva cohors nocturno freta triumpho

prosilit in campos; per et arma et membra iacentum

taetraque congerie sola semianimumque cruorem

cornipedes ipsique ruunt: gravis exterit artus

ungula, sanguineus lavat imber et impedit axes.

480

dulce viris hac ire via, ceu tecta superbi

Sidonia atque ipsas calcent in sanguine Thebas.

hortatur Capaneus: ‹satis occultata, Pelasgi,

delituit virtus: nunc, nunc mihi vincere pulchrum

teste die; mecum clamore et pulvere aperto

485

ite palam, iuvenes: sunt et mihi provida dextrae

omina et horrendi stricto mucrone furores.›

sic ait; ardentes alacer succendit Adrastus

Argolicusque gener, sequitur iam tristior augur.

iamque premunt muros (et adhuc nova funera narrat

490

Amphion) miseramque intrarant protinus urbem,

ni Megareus specula citus exclamasset ab alta:

‹claude, vigil, subeunt hostes, claude undique portas!›

Est ubi dat vires nimius timor: ocius omnis

porta coit; solas dum tardius artat Echion

495

Ogygias, audax animis Spartana iuventus

inrupit, caesique ruunt in limine primo

incola Taygeti Panopeus rigidique natator

Oebalus Eurotae; turque, o spectate palaestris

omnibus et nuper Nemeaeo in pulvere felix,

500

Alcidama, primis quem caestibus ipse ligarat

Tyndarides, nitidi moriens convexa magistri

respicis: averso pariter deus occidit astro.

te nemus Oebalium, te lubrica ripa Lacaenae

virginis et falso gurges cantatus olori

505

flebit, Amyclaeis Triviae lugebere Nymphis,

et quae te leges praeceptaque fortia belli

erudiit genetrix, nimium didicisse queretur.

talis Echionio Mavors in limine saevit.

Tandem umeris obnixus Acron et pectore toto

510

pronus Ialmenides aeratae robora portae

torserunt: quanta pariter cervice gementes

profringunt inarata diu Pangaea iuvenci.

par operis iactura lucro, quippe hoste retento

exclusere suos; cadit intra moenia Graius

515

Ormenus, et pronas tendentis Amyntoris ulnas

fundentisque preces penitus cervice remissa

verba solo vultusque cadunt, colloque decorus

torquis in hostiles cecidit per vulnus harenas.

solvitur interea vallum, primaeque recusant

520

stare morae; iam se peditum iunxere catervae

moenibus: at patulas saltu transmittere fossas

horror equis: haerent trepidi atque inmane paventes

abruptum mirantur agi; nunc impetus ire

margine ab extremo, nunc sponte in frena recedunt.

525

hi praefixa solo vellunt munimina, at illi

portarum obiectus minuunt et ferrea sudant

claustra remoliri, trabibusque artata sonoro

pellunt saxa loco; pars ad fastigia missas

exultant haesisse faces, pars ima lacessunt

530

scrutanturque cavas caeca testudine turres.

At Tyrii, quae sola salus, caput omne coronant

murorum, nigrasque sudes et lucida ferro

spicula et arsuras caeli per inania glandes

saxaque in adversos ipsis avulsa rotabant

535

moenibus: exundant saevo fastigia nimbo,

armataeque vomunt stridentia tela fenestrae.

qualiter aut Malean aut alta Ceraunia supra

cessantes in nube sedent nigrisque leguntur

collibus et subitae saliunt in vela procellae:

540

talis Agenoreis Argivum exercitus armis

obruitur; non ora virum, non pectora flectit

imber atrox, rectosque tenent in moenia vultus

inmemores leti et tantum sua tela videntes.

Anthea falcato lustrantem moenia curru

545

desuper Ogygiae pepulit gravis impetus hastae;

lora excussa manu, retroque in terga volutus

semianimos artus ocreis retinentibus haeret;

mirandum visu belli scelus: arma trahuntur,

fumantesque rotae tellurem et tertius hastae

550

sulcus arat; longo sequitur vaga pulvere cervix,

et resupinarum patet orbita lata comarum.

At tuba luctificis pulsat clangoribus urbem

obsaeptasque fores sonitu perfringit amaro.

divisere aditus, omnique in limine saevus

555

signifer; ante omnes sua damna et gaudia portas.

dira intus facies, vix Mavors ipse videndo

gaudeat; insanis lymphatam horroribus urbem

scindunt dissensu vario Luctusque Furorque

et Pavor et caecis Fuga circumfusa tenebris.

560

Bellum intrasse putes: fervent discursibus arces,

miscentur clamore viae, ferrum undique et ignes

mente vident, saevas mente accepere catenas.

consumpsit ventura timor: iam tecta replerant

templaque, et ingratae vallantur planctibus arae.

565

una omnes eademque subit formido per annos:

poscunt fata senes, ardet palletque iuventus,

atria femineis trepidant ululata querelis.

flent pueri et flendi nequeunt cognoscere causas

attoniti et tantum matrum lamenta trementes.

570

illas cogit amor, nec habent extrema pudorem:

ipsae tela viris, ipsae iram animosque ministrant,

hortanturque unaque ruunt, nec avita gementes

limina nec parvos cessant ostendere natos.

sic ubi pumiceo pastor rapturus ab antro

575

armatas erexit apes, fremit aspera nubes,

inque vicem sese stridore hortantur et omnes

hostis in ora volant, mox deficientibus alis

amplexae flavamque domum captivaque plangunt

mella laboratasque premunt ad pectora ceras.

580

Nec non ancipitis pugnat sententia vulgi

discordesque serit motus: hi reddere fratrem

(nec mussant, sed voce palam claroque tumultu),

reddere regna iubent; periit reverentia regis

sollicitis: ‹veniat pactumque hic computet annum,

585

Cadmeosque lares exul patriasque salutet

infelix tenebras; cur autem ego sanguine fraudes

et periura luam regalis crimina noxae?›

inde alii: ‹sera ista fides, iam vincere mavult.›

Tiresian alii lacrimis et supplice coetu

590

orant, quodque unum rebus solamen in artis,

nosse futura rogant. tenet ille inclusa premitque

fata deum: ‹quiane ante duci bene credita nostro

consilia et monitus, cum perfida bella vetarem?

te tamen, infelix,› inquit, ‹perituraque Thebe,

595

si taceam, nequeo miser exaudire cadentem

Argolicumque oculis haurire vacantibus ignem.

vincamur, Pietas; pone heia altaria, virgo,

quaeramus superos.› facit illa, acieque sagaci

sanguineos flammarum apices geminumque per aras

600

ignem et clara tamen mediae fastigia lucis

orta docet; tunc in speciem serpentis inanem

ancipiti gyro volvi frangique rubore

demonstrat dubio, patriasque inluminat umbras.

ille coronatos iamdudum amplectitur ignes,

605

fatidicum sorbens vultu flagrante vaporem.

stant tristes horrore comae, vittasque trementes

caesaries insana levat: diducta putares

lumina consumptumque genis rediisse nitorem.

tandem exundanti permisit verba furori:

610

‹audite, o sontes, extrema litamina divum,

Labdacidae: venit alma salus, sed limite duro.

Martius inferias et saeva efflagitat anguis

sacra: cadat generis quicumque novissimus extat

viperei, datur hoc tantum victoria pacto.

615

felix qui tanta lucem mercede relinquet.›

Stabat fatidici prope saeva altaria vatis

maestus, adhuc patriae tantum communia lugens

fata, Creon: grandem subiti cum fulminis ictum,

non secus ac torta traiectus cuspide pectus,

620

accipit exanimis sentitque Menoecea posci.

monstrat enim suadetque timor; stupet anxius alto

corda metu glaciante pater: Trinacria qualis

ora repercussum Libyco mare sumit ab aestu.

mox plenum Phoebo vatem et celerare iubentem,

625

nunc humilis genua amplectens, nunc ora canentis,

nequiquam reticere rogat; iam Fama sacratam

vocem amplexa volat, clamantque oracula Thebae.

Nunc age, quis stimulos et pulchrae gaudia mortis

addiderit iuveni (neque enim haec absentibus umquam

630

mens homini transmissa deis), memor incipe Clio,

saecula te quoniam penes et digesta vetustas.

Diva Iovis solio iuxta comes, unde per orbem

rara dari terrisque solet contingere, Virtus,

seu pater omnipotens tribuit, sive ipsa capaces

635

elegit penetrare viros, caelestibus ut tunc

desiluit gavisa plagis! dant clara meanti

astra locum quosque ipsa polis adfixerat ignes.

iamque premit terras, nec vultus ab aethere longe;

sed placuit mutare genas, fit provida Manto,

640

responsis ut plana fides, et fraude priores

exuitur vultus. abiit horrorque vigorque

ex oculis, paulum decoris permansit honosque

mollior, et posito vatum gestamina ferro

subdita; descendunt vestes, torvisque ligatur

645

vitta comis (nam laurus erat); tamen aspera produnt

ora deam nimiique gradus. sic Lydia coniunx

Amphitryoniaden exutum horrentia terga

perdere Sidonios umeris ridebat amictus

et turbare colus et tympana rumpere dextra.

650

Sed neque te indecorem sacris dignumque iuberi

talia Dircaea stantem pro turre, Menoeceu,

invenit; inmensae reserato limine portae

sternebas Danaos, pariter Mavortius Haemon.

sed consanguinei quamvis atque omnia fratres,

655

tu prior: exanimes circum cumulantur acervi;

omne sedet telum, nulli sine caedibus ictus

(necdum aderat Virtus); non mens, non dextra quiescit,

non avida arma vacant, ipsa insanire videtur

Sphinx galeae custos, visoque animata cruore

660

emicat effigies et sparsa orichalca renident:

cum dea pugnantis capulum dextramque repressit:

‹magnanime o iuvenis, quo non agnoverit ullum

certius armifero Cadmi de semine Mavors,

linque humiles pugnas, non haec tibi debita virtus:

665

astra vocant, caeloque animam, plus concipe, mittes.

iamdudum hoc hilares genitor bacchatur ad aras,

hoc ignes fibraeque volunt, hoc urguet Apollo:

terrigenam cuncto patriae pro sanguine poscunt.

Fama canit monitus, gaudet Cadmeia plebes

670

certa tui; rape mente deos, rape nobile fatum.

i, precor, accelera, ne proximus occupet Haemon.›

sic ait, et magna cunctantis pectora dextra

permulsit tacite seseque in corde reliquit.

fulminis haud citius radiis adflata cupressus

675

combibit infestas et stirpe et vertice flammas,

quam iuvenis multo possessus numine pectus

erexit sensus letique invasit amorem.

ut vero aversae gressumque habitumque notavit

et subitam a terris in nubila crescere Manto,

680

obstipuit. ‹sequimur, divum quaecumque vocasti,

nec tarde paremus,› ait; iam iamque recedens

instantem vallo Pylium tamen Agrea fixit.

armigeri fessum excipiunt; tum vulgus euntem

auctorem pacis servatoremque deumque

685

conclamat gaudens atque ignibus implet honestis.

Iamque iter ad muros cursu festinus anhelo

obtinet et miseros gaudet vitasse parentes,

cum genitor – steterunt ambo et vox haesit utrique,

deiectaeque genae. tandem pater ante profatus:

690

‹quis novus inceptis rapuit te casus ab armis?

quae bello graviora paras? dic, nate, precanti,

cur tibi torva acies? cur hic truculentus in ore

pallor, et ad patrios non stant tua lumina vultus?

audisti responsa, palam est. per ego oro tuosque,

695

nate, meosque annos miseraeque per ubera matris,

ne vati, ne crede, puer! superine profanum

dignantur stimulare senem, cui vultus inanis

extinctique orbes et poena simillima diro

Oedipodae? quid si insidiis et fraude dolosa

700

rex agit, extrema cui nostra in sorte timori

nobilitas tuaque ante duces notissima virtus?

illius haec forsan, remur quae verba deorum;

ille monet! ne frena animo permitte calenti,

da spatium tenuemque moram, male cuncta ministrat

705

impetus; hoc, oro, munus concede parenti.

sic tua maturis signentur tempora canis,

et sis ipse parens et ad hunc, animose, timorem

pervenias: ne perge meos orbare penates.

externi te nempe patres alienaque tangunt

710

pignora? si pudor est, primum miserere tuorum.

haec pietas, hic verus honos; ibi gloria tantum

ventosumque decus titulique in morte latentes.

nec timidus te flecto parens: i, proelia misce,

i Danaas acies mediosque per obvius enses:

715

non teneo; liceat misero tremibunda lavare

vulnera et undantem lacrimis siccare cruorem,

teque iterum saevis iterumque remittere bellis.

hoc malunt Thebae.› sic colla manusque tenebat

implicitus; sed nec lacrimae nec verba movebant

720

dis votum iuvenem; quin et monstrantibus illis

fraude patrem tacita subit avertitque timorem:

‹falleris heu verosque metus, pater optime, nescis.

non me ulli monitus, nec vatum exorsa furentum

sollicitant vanisque movent (sibi callidus ista

725

Tiresias nataeque canat) non si ipse reclusis

comminus ex adytis in me insaniret Apollo.

sed gravis unanimi casus me fratris ad urbem

sponte refert: gemit Inachia mihi saucius Haemon

cuspide; vix illum medio de pulvere belli

730

inter utrasque acies, iam iamque tenentibus Argis –

sed moror. i, refove dubium turbaeque ferenti

dic, parcant leviterque vehant; ego vulnera doctum

iungere supremique fugam revocare cruoris

Ae+tiona petam.› sic imperfecta locutus

735

effugit; illi atra mersum caligine pectus

confudit sensus; pietas incerta vagatur

discordantque metus, impellunt credere Parcae.

Turbidus interea ruptis venientia portis

agmina belligeri Capaneus agit aequore campi,

740

cornua nunc equitum, cuneos nunc ille pedestres,

et proculcantes moderantum funera currus;

idem altas turres saxis et turbine crebro

laxat, agit turmas idem atque in sanguine fumat.

nunc spargit torquens volucri nova vulnera plumbo,

745

nunc iaculum excusso rotat in sublime lacerto,

nullaque tectorum subit ad fastigia, quae non

deferat hasta virum perfusaque caede recurrat.

nec iam aut Oeniden aut Hippomedonta peremptos

aut vatem Pelopea Phalanx aut Arcada credunt;

750

quin socium coiisse animas et corpore in uno

stare omnes, ita cuncta replet. non ullius aetas,

non cultus, non forma movet; pugnantibus idem

supplicibusque furit; non quisquam obsistere contra,

non belli temptare vices: procul arma furentis

755

terribilesque iubas et frontem cassidis horrent.

At pius electa murorum in parte Menoeceus

iam sacer aspectu solitoque augustior ore,

ceu subito in terras supero demissus ab axe,

constitit, exempta manifestus casside nosci,

760

despexitque acies hominum et clamore profundo

convertit campum iussitque silentia bello.

‹armorum superi, tuque o qui funere tanto

indulges mihi, Phoebe, mori, date gaudia Thebis

quae pepigi et toto quae sanguine prodigus emi.

765

ferte retro bellum captaeque impingite Lernae

reliquias turpes, confixaque terga foventes

Inachus indecores pater aversetur alumnos.

at Tyriis templa, arva, domos, conubia, natos

reddite morte mea: si vos placita hostia iuvi,

770

si non attonitis vatis consulta recepi

auribus et Thebis nondum credentibus hausi,

haec Amphioniis pro me persolvite terris

ac mihi deceptum, precor, exorate parentem.›

sic ait, insignemque animam mucrone corusco

775

dedignantem artus pridem maestamque teneri

arripit atque uno quaesitam vulnere rumpit.

sanguine tunc spargit turres et moenia lustrat,

seque super medias acies, nondum ense remisso,

iecit et in saevos cadere est conatus Achivos.

780

ast illum amplexae Pietas Virtusque ferebant

leniter ad terras corpus; nam spiritus olim

ante Iovem et summis apicem sibi poscit in astris.

Iamque intra muros nullo sudore receptum

gaudentes heroa ferunt: abscesserat ultro

785

Tantalidum venerata cohors; subit agmine longo

colla inter iuvenum, laetisque favoribus omni

concinitur vulgo Cadmum atque Amphiona supra

conditor; hi sertis, hi veris honore soluto

accumulant artus patriaque in sede reponunt

790

corpus adoratum. repetunt mox bella peractis

laudibus; hic victa genitor lacrimabilis ira

congemit, et tandem matri data flere potestas:

‹lustralemne feris ego te, puer inclute, Thebis

devotumque caput vilis ceu mater alebam?

795

quod molita nefas? cui tantum invisa deorum?

non ego monstrifero coitu revoluta notavi

pignora, nec nato peperi funesta nepotes.

quid refert? habet ecce suos Iocasta ducesque

regnantesque videt: nos saeva piacula bello

800

demus, ut alterni (placet hoc tibi, fulminis auctor?)

Oedipodionii mutent diademata fratres?

quid superos hominesve queror? tu, saeve Menoeceu,

tu miseram ante omnes properasti extinguere matrem.

unde hic mortis amor? quae sacra insania menti?

805

quosve ego conceptus aut quae male pignora fudi

tam diversa mihi? nimirum Martius anguis,

quaeque novis proavum tellus effloruit armis –

hinc animi tristes nimiusque in pectore Mavors,

et de matre nihil. sponte en ultroque peremptus

810

inrumpis maestas Fatis nolentibus umbras.

ast egomet Danaos Capaneaque tela verebar:

haec erat, haec metuenda manus ferrumque quod amens

ipsa dedi. viden ut iugulo consumpserit ensem?

altius haud quisquam Danaum mucrone subisset.›

815

Diceret infelix etiamnum et cuncta repleret

questibus: abducunt comites famulaeque perosam

solantes thalamoque tenent, sedet eruta multo

ungue genas; non illa diem, non verba precantum

respicit aut visus flectit tellure relictos,

820

iam vocis, iam mentis inops. sic aspera tigris

fetibus abreptis Scythico deserta sub antro

accubat et tepidi lambit vestigia saxi;

nusquam irae, sedit rabidi feritasque famesque

oris, eunt praeter secura armenta gregesque:

825

aspicit illa iacens; ubi enim quibus ubera pascat

aut quos ingenti premat expectata rapina?

Hactenus arma, tubae, ferrumque et vulnera: sed nunc

comminus astrigeros Capaneus tollendus in axes.

non mihi iam solito vatum de more canendum;

830

maior ab Aoniis poscenda amentia lucis:

mecum omnes audete deae! sive ille profunda

missus nocte furor, Capaneaque signa secutae

arma Iovem contra Stygiae rapuere sorores,

seu virtus egressa modum, seu gloria praeceps,

835

seu magnae data fama neci, seu laeta malorum

principia et blandae superum mortalibus irae.

Iam sordent terrena viro taedetque profundae

caedis, et exhaustis olim Graiumque suisque

missilibus lassa respexit in aethera dextra.

840

ardua mox torvo metitur culmina visu,

innumerosque gradus gemina latus arbore clausos

aerium sibi portat iter, longeque timendus

multifidam quercum flagranti lumine vibrat;

arma rubent una clipeoque incenditur ignis.

845

‹hac› ait ‹in Thebas, hac me iubet ardua virtus

ire, Menoeceo qua lubrica sanguine turris.

experiar quid sacra iuvent, an falsus Apollo.›

dicit, et alterno captiva in moenia gressu

surgit ovans: quales mediis in nubibus aether

850

vidit Aloidas, cum cresceret impia tellus

despectura deos nec adhuc inmane veniret

Pelion et trepidum iam tangeret Ossa Tonantem.

Tunc vero attoniti fatorum in cardine summo,

ceu suprema lues urbi facibusque cruentis

855

aequatura solo turres Bellona subiret,

omnibus e tectis certatim ingentia saxa

roboraque et validas fundae Balearis habenas,

nam iaculis caeloque vagis spes unde sagittis? –

verum avidi et tormenta rotant et molibus urguent.

860

ille nec ingestis nec terga sequentibus umquam

detrahitur telis, vacuoque sub aere pendens

plana velut terra certus vestigia figat,

tendit et ingenti subit occurrente ruina:

amnis ut incumbens longaevi robora pontis

865

adsiduis oppugnat aquis; iam saxa fatiscunt

emotaeque trabes: tanto violentior ille

(sentit enim) maiore salo quassatque trahitque

molem aegram, nexus donec celer alveus omnes

abscidit et cursu victor respirat aperto.

870

utque petita diu celsus fastigia supra

eminuit trepidamque adsurgens desuper urbem

vidit et ingenti Thebas exterruit umbra,

increpat attonitos: †‹humilesne Amphionis arces,

pro pudor, hi faciles, carmenque imbelle secuti,

875

hi, mentita diu Thebarum fabula, muri?†

et quid tam egregium prosternere moenia molli

structa lyra?› simul insultans gressuque manuque

molibus obstantes cuneos tabulataque saevus

restruit: absiliunt pontes, tectique trementis

880

saxea frena labant, dissaeptoque aggere rursus

utitur et truncas rupes in templa domosque

praecipitat frangitque suis iam moenibus urbem.

Iamque Iovem circa studiis diversa fremebant

Argolici Tyriique dei; pater, aequus utrisque,

885

aspicit ingentes ardentum comminus iras

seque obstare videt. gemit inservante noverca

Liber et obliquo respectans lumine patrem:

‹nunc ubi saeva manus, meaque heu cunabula flammae?

fulmen, io ubi fulmen?› ait. gemit auctor Apollo

890

quas dedit ipse domos; Lernam Thebasque rependit

maestus et intento dubitat Tirynthius arcu;

maternos plangit volucer Danaeius Argos;

flet Venus Harmoniae populos metuensque mariti

stat procul et tacita Gradivum respicit ira.

895

increpat Aonios audax Tritonia divos,

Iunonem tacitam furibunda silentia torquent.

non tamen haec turbant pacem Iovis, ecce quierant

iurgia cum mediis Capaneus auditus in astris,

‹nullane pro trepidis,› clamabat, ‹numina Thebis

900

statis? ubi infandae segnes telluris alumni,

Bacchus et Alcides? piget instigare minores:

tu potius venias (quis enim concurrere nobis

dignior?); en cineres Semelaeaque busta tenentur!

nunc age, nunc totis in me conitere flammis,

905

Iuppiter! an pavidas tonitru turbare puellas

fortior et soceri turres excindere Cadmi?›

Ingemuit dictis superum dolor; ipse furentem

risit et incussa sanctarum mole comarum,

‹quaenam spes hominum tumidae post proelia Phlegrae?

910

tune etiam feriendus?› ait. premit undique lentum

turba deum frendens et tela ultricia poscit,

nec iam audet fatis turbata obsistere coniunx.

ipsa dato nondum caelestis regia signo

sponte tonat, coeunt ipsae sine flamine nubes

915

accurruntque imbres: Stygias rupisse catenas

Iapetum aut victam supera ad convexa levari

Inarimen Aetnamve putes. pudet ista timere

caelicolas; sed cum in media vertigine mundi

stare virum insanasque vident deposcere pugnas,

920

mirantur taciti et dubio pro fulmine pallent.

coeperat Ogygiae supra fastigia turris

arcanum mugire polus caelumque tenebris

auferri: tenet ille tamen, quas non videt, arces,

fulguraque attritis quotiens micuere procellis,

925

‹his› ait ‹in Thebas, his iam decet ignibus uti,

hinc renovare faces lassamque accendere quercum.›

talia dicentem toto Iove fulmen adactum

corripuit: primae fugere in nubila cristae,

et clipei niger umbo cadit, iamque omnia lucent

930

membra viri. cedunt acies, et terror utrimque,

quo ruat, ardenti feriat quas corpore turmas.

[intra se stridere facem galeamque comasque

quaerit, et urentem thoraca repellere dextra

conatus ferri cinerem sub pectore tractat.]

935

stat tamen, extremumque in sidera versus anhelat,

pectoraque invisis obicit fumantia muris;

nec caderet, sed membra virum terrena relinquunt,

exuiturque animus; paulum si tardius artus

cessissent, potuit fulmen sperare secundum.