Thebaidos libri XII

Liber nonus

_______________________________________________________

Asperat Aonios rabies audita cruenti

Tydeos; ipsi etiam minus ingemuere iacentem

Inachidae, culpantque virum et rupisse queruntur

fas odii; quin te, divum implacidissime, quamquam

5

praecipuum tunc caedis opus, Gradive, furebas,

offensum virtute ferunt, nec comminus ipsum

ora sed et trepidos alio torsisse iugales.

ergo profanatum Melanippi funus acerbo

vulnere non aliis ultum Cadmeia pubes

10

insurgunt stimulis, quam si turbata sepulcris

ossa patrum monstrisque datae crudelibus urnae.

accendit rex ipse super: ‹quisquamne Pelasgis

mitis adhuc hominemque gerit? iam morsibus uncis

(pro furor! usque adeo tela exatiavimus?) artus

15

dilacerant. nonne Hyrcanis bellare putatis

tigribus, aut saevos Libyae contra ire leones?

et nunc ille iacet (pulchra o solacia leti!)

ore tenens hostile caput, dulcique nefandus

inmoritur tabo; nos ferrum inmite facesque:

20

illis nuda odia, et feritas iam non eget armis.

sic pergant rabidi claraque hac laude fruantur,

dum videas haec, summe pater. sed enim hiscere campos

conquesti terraeque fugam mirantur; an istos

vel sua portet humus?› magno sic fatus agebat

25

procursu fremituque viros, furor omnibus idem

Tydeos invisi spoliis raptoque potiri

corpore. non aliter subtexunt astra catervae

incestarum avium, longe quibus aura nocentem

aera desertasque tulit sine funere mortes;

30

illo avidae cum voce ruunt, sonat arduus aether

plausibus, et caelo volucres cessere minores.

Fama per Aonium rapido vaga murmure campum

spargitur in turmas (solito pernicior index

cum lugenda refert), donec, cui maxima fando

35

damna vehit, trepidas lapsa est Polynicis ad aures.

deriguit iuvenis lacrimaeque haesere paratae

et cunctata fides: nimium nam cognita virtus

Oenidae credi letum suadetque vetatque.

sed postquam haud dubio clades auctore reperta est,

40

nox oculos mentemque rapit; tum sanguine fixo

membra simul, simul arma ruunt: madet ardua fletu

iam galea atque ocreae clipeum excepere cadentem.

it maestus genua aegra trahens hastamque sequentem,

vulneribus ceu mille gravis totosque per artus

45

saucius: absistunt socii monstrantque gementes.

tandem ille abiectis, vix quae portaverat, armis

nudus in egregii vacuum iam corpus amici

procidit et tali lacrimas cum voce profudit:

‹hasne tibi, armorum spes o suprema meorum,

50

Oenide, grates, haec praemia digna rependi,

funus ut invisa Cadmi tellure iaceres

sospite me? nunc exul ego aeternumque fugatus,

quando alius misero ac melior mihi frater ademptus.

nec iam sortitus veteres regnique nocentis

55

periurum diadema peto: quo gaudia tanti

empta mihi aut sceptrum quod non tua dextera tradet?

ite, viri, solumque fero me linquite fratri:

nil opus arma ultra temptare et perdere mortes;

ite, precor; quid iam dabitis mihi denique maius?

60

Tydea consumpsi! quanam hoc ego morte piabo?

o socer, o Argi! et primae bona iurgia noctis

alternaeque manus et, longi pignus amoris,

ira brevis! non me ense tuo tunc, maxime Tydeu,

(et poteras) nostri mactatum in limine Adrasti!

65

quin etiam Thebas me propter et impia fratris

tecta libens, unde haud alius remeasset, adisti,

ceu tibimet sceptra et proprios laturus honores.

iam Telamona pium, iam Thesea fama tacebat.

qualis et ecce iaces! quae primum vulnera mirer?

70

quis tuus hic, quis ab hoste cruor? quae te agmina quive

innumeri stravere globi? (num fallor?) et ipse

invidit pater et tota Mars impulit hasta.›

sic ait, et maerens etiamnum lubrica tabo

ora viri terget lacrimis dextraque reponit.

75

‹tune meos hostes hucusque exosus, et ultra

sospes ego?› exuerat vagina turbidus ensem

aptabatque neci: comites tenuere, socerque

castigat bellique vices ac fata revolvens

solatur tumidum, longeque a corpore caro

80

paulatim, unde dolor letique animosa voluntas,

amovet ac tacite ferrum inter verba reponit.

ducitur amisso qualis consorte laborum

deserit inceptum media inter iugera sulcum

taurus iners colloque iugum deforme remisso

85

parte trahit, partem lacrimans sustentat arator.

Ecce autem hortatus Eteoclis et arma secuti,

lecta manus, iuvenes, quos nec Tritonia bello,

nec prope conlata sprevisset cuspide Mavors,

adventant; contra, conlecta ut pectora parmae

90

fixerat atque hastam longe protenderat, haeret

arduus Hippomedon: ceu fluctibus obvia rupes,

cui neque de caelo metus et fracta aequora cedunt,

stat cunctis inmota minis, fugit ipse rigentem

pontus et ex alto miserae novere carinae.

95

tunc prior Aonides (validam simul eligit hastam):

‹non pudet hos manes, haec infamantia bellum

funera dis coram et caelo inspectante tueri?

scilicet egregius sudor memorandaque virtus

hanc tumulare feram, ne non maerentibus Argos

100

exequiis lacrimandus eat mollique feretro

infandam eiectans saniem! dimittite curam.

nullae illum volucres, nulla impia monstra nec ipse,

si demus, pius ignis edat.› nec plura, sed ingens

intorquet iaculum, duro quod in aere moratum

105

transmissumque tamen clipei stetit orbe secundo.

inde Pheres acerque Lycus; sed cassa Pheretis

hasta redit, Lycus excelso terrore comantem

perstringit galeam: convulsae cuspide longe

diffugere iubae patuitque ingloria cassis.

110

ipse nec ire retro, nec in obvia concitus arma

exilit, inque eadem sese vestigia semper

obversus cunctis profert recipitque, nec umquam

longius indulget dextrae motusque per omnes

corpus amat, corpus servans circumque supraque

115

vertitur. imbellem non sic amplexa iuvencum

infestante lupo tunc primum feta tuetur

mater et ancipiti circumfert cornua gyro;

ipsa nihil metuens sexusque oblita minoris

spumat et ingentes imitatur femina tauros.

120

tandem intermissa iaculantum nube potestas

reddere tela fuit; iamque et Sicyonius Alcon

venerat auxilio, Pisaeaque praepetis Idae

turma subit cuneumque replent. his laetus in hostes

Lernaeam iacit ipse trabem; volat illa sagittis

125

aequa fuga mediumque nihil cunctata Politen

transabit et iuncti clipeum cavat improba Mopsi.

Phocea tum Cydona Tanagraeumque Phalantum

atque Erycem, hunc retro conversum et tela petentem,

dum spes nulla necis, crinito a vertice figit:

130

faucibus ille cavis hastam non ore receptam

miratur moriens, pariterque et murmure plenus

sanguis et expulsi salierunt cuspide dentes.

ausus erat furto dextram iniectare Leonteus,

pone viros atque arma latens, positumque trahebat

135

prenso crine caput: vidit, quamquam undique crebrae,

Hippomedon, ante ora minae, saevoque protervam

abstulit ense manum; simul increpat: ‹hanc tibi Tydeus,

Tydeus ipse rapit; post et confecta virorum

fata time magnosque miser fuge tangere manes!›

140

ter Cadmea phalanx torvum abduxere cadaver,

ter retrahunt Danai: Siculi velut anxia puppis

seditione maris nequiquam obstante magistro

errat et averso redit in vestigia velo.

Non ibi Sidoniae valuissent pellere coepto

145

Hippomedonta manus, non illum impacta moverent

tormenta oppositum, formidatique superbis

turribus impulsus temptato umbone redissent.

sed memor Elysii regis noxasque recensens

Tydeos in medios astu subit impia campos

150

Tisiphone: sensere acies subitusque cucurrit

sudor equis sudorque viris, quamquam ore remisso

Inachium fingebat Halyn, nusquam impius ignis

verberaque, et iussi tenuere silentia crines.

arma gerit iuxtaque feri latus Hippomedontis

155

blanda genas vocemque venit, tamen ille loquentis

extimuit vultus admiraturque timorem.

illa autem lacrimans, ‹tu nunc› ait ‹inclute, frustra

exanimes socios inhumataque corpora Graium

(scilicet is nobis metus, aut iam cura sepulcri?)

160

protegis; ipse manu Tyria tibi captus Adrastus

raptatur, teque ante alios, te voce manuque

invocat; heu qualem lapsare in sanguine vidi,

exutum canos lacero diademate crines!

nec procul hinc, adverte oculos: ubi plurimus ille

165

pulvis, ubi ille globus.› paulum stetit anxius heros

librabatque metus; premit aspera virgo: ‹quid haeres?

imus? an hi retinent manes, et vilior ille

qui superest?› miserum sociis opus et sua mandat

proelia et unanimi vadit desertor amici,

170

respiciens tamen et revocent si forte paratus.

inde legens turbata trucis vestigia divae

huc illuc frustra ruit avius, impia donec

Eumenis ex oculis reiecta caerula parma

fugit et innumeri galeam rupere cerastae.

175

aspicit infelix discussa nube quietos

Inachidas currumque nihil metuentis Adrasti.

Et Tyrii iam corpus habent, iam gaudia magnae

testantur voces, victorque ululatus aderrat

auribus occultoque ferit praecordia luctu.

180

ducitur hostili (pro dura potentia fati!)

Tydeus ille solo, modo cui Thebana sequenti

agmina, sive gradus seu frena effunderet, ingens

limes utrimque datus; nusquam arma, manusque quiescunt;

nulla viri feritas: iuvat ora rigentia leto

185

et formidatos impune lacessere vultus.

hic amor, hoc una timidi fortesque sequuntur

nobilitare manus, infectaque sanguine tela

coniugibus servant parvisque ostendere natis.

sic ubi Maura diu populatum rura leonem,

190

quem propter clausique greges vigilantque magistri,

pastorum lassae debellavere cohortes:

gaudet ager, magno subeunt clamore coloni,

praecerpuntque iubas inmaniaque ora recludunt

damnaque commemorant, seu iam sub culmine fixus

195

excubat, antiquo seu pendet gloria luco.

At ferus Hippomedon quamquam iam sentit inane

auxilium et seram rapto pro corpore pugnam,

it tamen et caecum rotat inrevocabilis ensem,

vix socios hostesque, nihil dum tardet euntem,

200

secernens; sed caede nova iam lubrica tellus

armaque seminecesque viri currusque soluti

impediunt laevumque femur, quod cuspide fixum

regis Echionii, sed dissimulaverat ardens,

sive ibi nescierat. maestum videt Hoplea tandem;

205

Tydeos hic magni fidus comes et modo frustra

armiger alipedem prona cervice tenebat

fatorum ignarum domini solumque frementem

quod vacet inque acies audentior ille pedestres.

hunc aspernantem tumido nova pondera tergo

210

(unam quippe manum domitis expertus ab annis)

corripit adfaturque: ‹quid o nova fata recusas,

infelix sonipes? nusquam tibi dulce superbi

regis onus; non iam Aetolo satiabere campo

gaudentemque iubam per stagna Acheloia solves.

215

quod superest, caros, i, saltem ulciscere manes

aut sequere; extorrem neu tu quoque laeseris umbram

captivus tumidumque equitem post Tydea portes.›

audisse accensumque putes: hoc fulmine raptum

abstulit et similes minus indignatur habenas.

220

semifer aeria talis Centaurus ab Ossa

desilit in valles: ipsum nemora alta tremescunt,

campus equum. trepidi cursu glomerantur anhelo

Labdacidae, premit ille super, necopinaque ferro

colla metens linquit truncos post terga cadentes.

225

Ventum erat ad fluvium; solito tunc plenior alveo

(signa mali) magna se mole Ismenos agebat.

illa brevis requies, illo timida agmina lassam

de campis egere fugam; stupet hospita belli

unda viros claraque armorum incenditur umbra.

230

insiluere vadis, magnoque fragore solutus

agger et adversae latuerunt pulvere ripae.

ille quoque hostiles saltu maiore per undas

inruit attonitis (longum dimittere habenas)

sicut erat, tantum viridi defixa parumper

235

caespite populeo commendat spicula trunco.

tunc vero exanimes tradunt rapientibus ultro

arma vadis: alii demissa casside, quantum

tendere conatus animae valuere sub undis,

turpe latent; multi fluvium transmittere nando

240

adgressi, sed vincla tenent laterique repugnat

balteus et madidus deducit pectora thorax.

qualis caeruleis tumido sub gurgite terror

piscibus, arcani quotiens devexa profundi

scrutantem delphina vident; fugit omnis in imos

245

turba lacus viridesque metu stipantur in algas;

nec prius emersi quam summa per aequora flexus

emicet et visis malit certare carinis:

talis agit sparsos, mediisque in fluctibus heros

frena manu pariter, pariter regit arma, pedumque

250

remigio sustentat equum; consuetaque campo

fluctuat et mersas levis ungula quaerit harenas.

sternit Iona Chromis, Chromin Antiphos, Antiphon Hypseus,

Hypseus Astyagen evasurumque relicto

amne Linum, ni fata vetent et stamine primo

255

ablatum tellure mori. premit agmina Thebes

Hippomedon, turbat Danaos Asopius Hypseus:

amnis utrumque timet, crasso vada mutat uterque

sanguine, et e fluvio neutri fatale reverti.

iam laceri pronis volvuntur cursibus artus

260

oraque et abscisae redeunt in pectora dextrae,

spicula iam clipeosque leves arcusque remissos

unda vehit, galeasque vetant descendere cristae:

summa vagis late sternuntur flumina telis,

ima viris; illic luctantur corpora leto,

265

efflantesque animas retro premit obvius amnis.

Flumineam rapiente vado puer Argipus ulmum

prenderat, insignes umeros ferus ense Menoeceus

amputat; ille cadens, nondum conamine adempto,

truncus in excelsis spectat sua bracchia ramis.

270

Hypseos hasta Sagen ingenti vulnere mersit,

ille manet fundo, rediit pro corpore sanguis.

desiluit ripis fratrem rapturus Agenor,

heu miser et tenuit, sed saucius ille levantem

degravat amplexu: poterat resolutus Agenor

275

emersisse vadis, piguit sine fratre reverti.

surgentem dextra Capetum vulnusque minantem

sorbebat rapidus nodato gurgite vertex;

iam vultu, iam crine latet, iam dextera nusquam,

ultimus abruptas ensis descendit in undas.

280

mille modis leti miseros mors una fatigat.

induit a tergo Mycalesia cuspis Agyrten;

respexit: nusquam auctor erat, sed concita tractu

gurgitis effugiens invenerat hasta cruorem.

Figitur et validos sonipes Aetolus in armos

285

exiluitque alte vi mortis et aera pendens

verberat; haud tamen est turbatus fulmine ductor,

sed miseratur equum magnoque ex vulnere telum

exuit ipse gemens et sponte remisit habenas.

inde pedes repetit pugnas gressuque manuque

290

certior, et segnem Nomium fortemque Mimanta

Thisbaeumque Lichan Anthedoniumque Lycetum

continuat ferro geminisque e fratribus unum

Thespiaden; eadem poscenti fata Panemo:

‹vive superstes› ait ‹diraeque ad moenia Thebes

295

solus abi miseros non decepture parentes.

di bene quod pugnas rapidum deiecit in amnem

sanguinea Bellona manu: trahit unda timentes

gurgite gentili, nuda nec flebilis umbra

stridebit vestros Tydeus inhumatus ad ignes;

300

ibitis aequoreis crudelia pabula monstris,

illum terra vehit suaque in primordia solvet.›

sic premit adversos et acerbat vulnera dictis;

ac nunc ense furit, nunc tela natantia captans

ingerit: innuptae comitem Therona Dianae,

305

ruricolamque Gyan cum fluctivago Ergino,

intonsumque Hersen, contemptoremque profundi

Crethea nimbosam qui saepe Caphereos arcem

Euboicasque hiemes parva transfugerat alno –

quid non fata queant? traiectus pectora ferro

310

volvitur in fluctus, heu cuius naufragus undae!

te quoque sublimi tranantem flumina curru,

dum socios, Pharsale, petis, resupinat ademptis

Dorica cuspis equis; illos violentia saevi

gurgitis infelixque iugi concordia mergit.

315

Nunc age, quis tumidis magnum expugnaverit undis

Hippomedonta labor, cur ipse excitus in arma

Ismenos, doctae nosse indulgete sorores:

vestrum opus ire retro et senium depellere famae.

gaudebat Fauno nymphaque Ismenide natus

320

maternis bellare tener Crenaeus in undis,

Crenaeus, cui prima dies in gurgite fido

et natale vadum et virides cunabula ripae.

ergo ratus nihil Elysias ibi posse Sorores,

laetus adulantem nunc hoc, nunc margine ab illo

325

transit avum, levat unda gradus, seu defluus ille,

sive obliquus eat; nec cum subit obvius ullas

stagna dedere moras pariterque revertitur amnis.

non Anthedonii tegit hospitis inguina pontus

blandior, aestivo nec se magis aequore Triton

330

exerit, aut carae festinus ad oscula matris

cum remeat tardumque ferit delphina Palaemon.

arma decent umeros, clipeusque insignis et auro

lucidus Aoniae caelatur origine gentis.

Sidonis hic blandi per candida terga iuvenci,

335

iam secura maris, teneris iam cornua palmis

non tenet, extremis adludunt aequora plantis;

ire putes clipeo fluctusque secare iuvencum.

adiuvat unda fidem pelago, nec discolor amnis.

tunc audax pariter telis et voce proterva

340

Hippomedonta petit: ‹non haec fecunda veneno

Lerna, nec Herculeis haustae serpentibus undae:

sacrum amnem, sacrum (et miser experiere!) deumque

altrices inrumpis aquas.› nihil ille, sed ibat

comminus; opposuit cumulo se densior amnis

345

tardavitque manum; vulnus tamen illa retentum

pertulit atque animae tota in penetralia sedit.

horruit unda nefas, silvae flevistis utraeque,

et graviora cavae sonuerunt murmura ripae.

ultimus ille sonus moribundo emersit ab ore,

350

‹mater!›, in hanc miseri ceciderunt flumina vocem.

At genetrix coetu glaucarum cincta sororum

protinus icta malo vitrea de valle solutis

exiluit furibunda comis, ac verbere crebro

oraque pectoraque et viridem scidit horrida vestem.

355

utque erupit aquis iterumque iterumque trementi

ingeminat ‹Crenaee› sono: nusquam ille, sed index

desuper (a miserae nimium noscenda parenti!)

parma natat; iacet ipse procul, qua mixta supremum

Ismenon primi mutant confinia ponti.

360

fluctivagam sic saepe domum madidosque penates

Alcyone deserta gemit, cum pignora saevus

Auster et algentes rapuit Thetis invida nidos.

mergitur orba iterum, penitusque occulta sub undis

limite non uno, liquidum qua subter eunti

365

lucet iter, miseri nequiquam funera nati

vestigat plangitque tamen; saepe horridus amnis

obstat, et obducto caligant sanguine visus.

illa tamen praeceps in tela offendit et enses

scrutaturque manu galeas et prona reclinat

370

corpora; nec ponto summota intrabat amaram

Dorida, possessum donec iam fluctibus altis

Nereidum miserata cohors ad pectora matris

impulit. illa manu ceu vivum amplexa reportat

insternitque toris riparum atque umida siccat

375

mollibus ora comis, atque haec ululatibus addit:

‹hoc tibi semidei munus tribuere parentes

nec mortalis avus? sic nostro in gurgite regnas?

mitior heu misero discors alienaque tellus,

mitior unda maris, quae iuxta flumina corpus

380

rettulit et miseram visa expectasse parentem.

hine mei vultus? haec torvi lumina patris?

hi crines undantis avi? tu nobile quondam

undarum nemorumque decus, quo sospite maior

diva et Nympharum longe regina ferebar.

385

heu ubinam ille frequens modo circa limina matris

ambitus orantesque tibi servire Napaeae?

cur nunc te, melius saevo mansura profundo,

amplexu misero tumulis, Crenaee, reporto

non mihi? nec tantae pudet heu miseretque ruinae,

390

dure parens? quae te alta et ineluctabilis imo

condidit amne palus, quo nec tam cruda nepotis

funera nec nostri valeant perrumpere planctus?

ecce furit iactatque tuo se in gurgite maior

Hippomedon, illum ripaeque undaeque tremescunt,

395

illius impulsu nostrum bibit unda cruorem:

tu piger et trucibus facilis servire Pelasgis.

ad cineres saltem supremaque iusta tuorum

saeve veni non hic solum accensure nepotem.›

his miscet planctus multumque indigna cruentat

400

pectora, caeruleae referunt lamenta sorores:

qualiter Isthmiaco nondum Nereida portu

Leucothean planxisse ferunt, dum pectore anhelo

frigidus in matrem saevum mare respuit infans.

At pater arcano residens Ismenos in antro,

405

unde aurae nubesque bibunt atque imbrifer arcus

pascitur et Tyrios melior venit annus in agros,

ut lamenta procul, quamquam obstrepit ipse, novosque

accepit natae gemitus, levat aspera musco

colla gravemque gelu crinem, ceciditque soluta

410

pinus adulta manu dimissaque volvitur urna.

illum per ripas annoso scrupea limo

ora exertantem silvae fluviique minores

mirantur: tantus tumido de gurgite surgit,

spumosum attollens apicem lapsuque sonoro

415

pectora caeruleae rivis manantia barbae.

obvia cognatos gemitus casumque nepotis

Nympharum docet una patrem monstratque cruentum

auctorem dextramque premit: stetit arduus alto

amne, manuque genas et nexa virentibus ulvis

420

cornua concutiens sic turbidus ore profundo

incipit: ‹huncne mihi, superum regnator, honorem

quod totiens hospesque tuis et conscius actis

(nec memorare timor) falsa nunc improba fronte

cornua, nunc vetitam currus disiungere Phoeben,

425

dotalesque rogos deceptaque fulmina vidi

praecipuosque alui natorum? an vilis et illis

gratia? ad hunc certe repsit Tirynthius amnem,

hac tibi flagrantem Bromium restinximus unda.

aspice quas fluvio caedes, quae funera portem

430

continuus telis alioque adopertus acervo.

omne vadum belli series tenet, omnis anhelat

unda nefas, subterque animae supraque recentes

errant et geminas iungunt caligine ripas.

ille ego clamatus sacris ululatibus amnis,

435

qui molles thyrsos Baccheaque cornua puro

fonte lavare feror, stipatus caedibus artas

in freta quaero vias; non Strymonos impia tanto

stagna cruore natant, non spumifer altius Hebrus

Gradivo bellante rubet. nec te admonet altrix

440

unda tuasque manus, iam pridem oblite parentum

Liber? an Eous melius pacatur Hydaspes?

at tu, qui tumidus spoliis et sanguine gaudes

insontis pueri, non hoc ex amne potentem

Inachon aut saevas victor revehere Mycenas,

445

ni mortalis ego et tibi ductus ab aethere sanguis.›

Sic ait infrendens et sponte furentibus undis

signa dedit: mittit gelidus montana Cithaeron

auxilia antiquasque nives et pabula brumae

ire iubet; frater tacitas Asopos eunti

450

conciliat vires et hiulcis flumina venis

suggerit. ipse cavae scrutatur viscera terrae

stagnaque torpentesque lacus pigrasque paludes

excutit, atque avidos tollens ad sidera vultus

umentes nebulas exhaurit et aera siccat.

455

iamque super ripas utroque extantior ibat

aggere, iam medium modo qui superaverat amnem

Hippomedon, intactus aquis umerosque manusque,

miratur crevisse vadem seseque minorem.

hinc atque hinc tumidi fluctus animosaque surgit

460

tempestas instar pelagi, cum Pliadas haurit

aut nigrum trepidis impingit Oriona nautis.

non secus aequoreo iactat Teumesius amnis

Hippomedonta salo, semperque umbone sinistro

tollitur et clipeum nigrante supervenit aestu

465

spumeus adsultans fractaque refunditur unda

et cumulo maiore redit; nec mole liquenti

contentus carpit putres servantia ripas

arbusta annosasque trabes eiectaque fundo

saxa rotat. stat pugna impar amnisque virique,

470

indignante deo; nec enim dat terga nec ullis

frangitur ille minis, venientesque obvius undas

intrat et obiecta dispellit flumina parma.

stat terra fugiente gradus, et poplite tenso

lubrica saxa tenet, genibusque obnixus et haerens

475

subruta fallaci servat vestigia limo,

sic etiam increpitans: ‹unde haec, Ismene, repente

ira tibi? quove has traxisti gurgite vires,

imbelli famulate deo solumque cruorem

femineis experte choris, cum Bacchica mugit

480

buxus et insanae maculant trieterida matres?›

dixerat; atque illi sese deus obtulit ultro

turbidus imbre genas et nube natantis harenae,

nec saevit dictis, trunca sed pectora quercu

ter quater oppositi, quantum ira deusque valebat,

485

impulit adsurgens: tandem vestigia flexit

excussumque manu tegimen, conversaque lente

terga refert. instant undae sequiturque labantem

amnis ovans; nec non saxis et grandine ferri

desuper infestant Tyrii geminoque repellunt

490

aggere. quid faciat bellis obsessus et undis?

nec fuga iam misero, nec magnae copia mortis.

Stabat gramineae producta crepidine ripae

undarum ac terrae dubio, sed amicior undis,

fraxinus ingentique vadum possederat umbra.

495

huius opem (nam qua terras invaderet?) unca

arripuit dextra: nec pertulit illa trahentem,

sed maiore super, quam stabat, pondere victa

solvitur et, qua stagna subit radice quibusque

arentem mordebat humum dimissa, superne

500

iniecit sese trepido ripamque, nec ultra

passa virum subitae vallavit ponte ruinae.

huc undae coeunt, et ineluctabile caeno

verticibusque cavis sidit crescitque barathrum.

iamque umeros, iam colla ducis sinuosa vorago

505

circumit: hic demum victus suprema fateri

exclamat: ‹fluvione (pudet!), Mars inclute, merges

hanc animam, segnesque lacus et stagna subibo

ceu pecoris custos, subiti torrentis iniquis

interceptus aquis? adeone occumbere ferro

510

non merui?› tandem precibus commota Tonantem

Iuno subit: ‹quonam miseros, sator inclute divum,

Inachidas, quonam usque premes? iam Pallas et odit

Tydea, iam rapto tacuerunt augure Delphi:

en meus Hippomedon, cui gentis origo Mycenae

515

Argolicique lares numenque ante omnia Iuno

(sic ego fida meis?), pelagi crudelibus ibit

praeda feris? certe tumulos supremaque victis

busta dabas: ubi Cecropiae post proelia flammae,

Theseos ignis ubi est?› non spernit coniugis aequas

520

ille preces, leviterque oculos ad moenia Cadmi

rettulit, et viso sederunt flumina nutu.

illius exangues umeri et perfossa patescunt

pectora: ceu ventis alte cum elata resedit

tempestas, surgunt scopuli quaesitaque nautis

525

terra, et ab infestis descendunt aequora saxis.

quid ripas tenuisse iuvat? premit undique nimbo

telorum Phoenissa cohors, nec tegmina membris

ulla, omnisque patet leto; tunc vulnera manant,

quique sub amne diu stupuit cruor, aere nudo

530

solvitur et tenues venarum laxat hiatus,

incertique labant undarum e frigore gressus.

procumbit, Getico qualis procumbit in Haemo

seu Boreae furiis putri seu robore quercus

caelo mixta comas, ingentemque aera laxat:

535

illam nutantem nemus et mons ipse tremescit

qua tellure cadat, quas obruat ordine silvas.

non tamen aut ensem galeamve audacia cuiquam

tangere; vix credunt oculis ingentiaque horrent

funera et astrictis accedunt comminus armis.

540

Tandem adiit Hypseus capulumque in morte tenenti

extrahit et torvos laxavit casside vultus;

itque per Aonios alte mucrone corusco

suspensam ostentans galeam et clamore superbit:

‹hic ferus Hippomedon, hic formidabilis ultor

545

Tydeos infandi debellatorque cruenti

gurgitis!› agnovit longe pressitque dolorem

magnanimus Capaneus, telumque inmane lacerto

hortatur librans: ‹ades o mihi, dextera, tantum

tu praesens bellis et inevitabile numen,

550

te voco, te solam superum contemptor adoro.›

sic ait, et voti sese facit ipse potentem.

it tremibunda abies clipeum per et aerea texta

loricae tandemque animam sub pectore magno

deprendit: ruit haud alio quam celsa fragore

555

turris, ubi innumeros penitus quassata per ictus

labitur effractamque aperit victoribus urbem.

cui super adsistens, ‹non infitiamur honorem

mortis› ait ‹refer huc oculos, ego vulneris auctor;

laetus abi multumque aliis iactantior umbris!›

560

tunc ensem galeamque rapit clipeumque revellit

Hypseos; exanimumque tenens super Hippomedonta,

‹accipe› ait ‹simul hostiles, dux magne, tuasque

exuvias, veniet cineri decus et suus ordo

manibus; interea iustos dum reddimus ignes,

565

hoc ultor Capaneus operit tua membra sepulcro.›

sic anceps dura belli vice mutua Grais

Sidoniisque simul nectebat vulnera Mavors:

hic ferus Hippomedon, illic non segnior Hypseus

fletur, et alterni praebent solacia luctus.

570

Tristibus interea somnum turbata figuris

torva sagittiferi mater Tegeatis ephebi,

crine dato passim plantisque ex more solutis,

ante diem gelidas ibat Ladonis ad undas

purgatura malum fluvio vivente soporem.

575

namque per attonitas curarum pondere noctes

saepe et delapsas adytis, quas ipsa dicarat,

exuvias, seque ignotis errare sepulcris

extorrem nemorum Dryadumque a plebe fugatam,

saepe novos nati bello rediisse triumphos,

580

armaque et alipedem notum comitesque videbat,

numquam ipsum, nunc ex umeris fluxisse pharetras,

effigiesque suas simulacraque nota cremari.

praecipuos sed enim illa metus portendere visa est

nox miserae totoque erexit pectore matrem.

585

nota per Arcadias felici robore silvas

quercus erat, Triviae quam desacraverat ipsa

electam turba nemorum numenque colendo

fecerat: hic arcus et fessa reponere tela,

armaque curva suum et vacuorum terga leonum

590

figere et ingentes aequantia cornua silvas.

vix ramis locus, agrestes adeo omnia cingunt

exuviae, et viridem ferri nitor impedit umbram.

hanc, ut forte iugis longo defessa redibat

venatu, modo rapta ferox Erymanthidos ursae

595

ora ferens, multo proscissam vulnere cernit

deposuisse comam et rorantes sanguine ramos

expirare solo; quaerenti nympha cruentas

Maenadas atque hostem dixit saevisse Lyaeum.

dum gemit et planctu circumdat pectus inani,

600

abrupere oculi noctem maestoque cubili

exilit et falsos quaerit per lumina fletus.

Ergo ut in amne nefas merso ter crine piavit

verbaque sollicitas matrum solantia curas

addidit, armatae ruit ad delubra Dianae

605

rore sub Eoo, notasque ex ordine silvas

et quercum gavisa videt. tunc limine divae

astitit et tali nequiquam voce precatur:

‹virgo potens nemorum, cuius non mollia signa

militiamque trucem sexum indignata frequento

610

more nihil Graio (nec te gens aspera ritu

Colchis Amazoniaeve magis coluere catervae):

si mihi non umquam thiasi ludusve protervae

noctis et, inviso quamvis temerata cubili,

non tamen aut teretes thyrsos aut mollia gessi

615

pensa, sed in tetricis et post conubia lustris,

sic quoque venatrix animumque innupta remansi,

nec mihi secretis culpam occultare sub antris

cura, sed ostendi prolem posuique trementem

ante tuos confessa pedes, nec degener ille

620

sanguinis inque meos reptavit protinus arcus,

tela puer lacrimis et prima voce poposcit:

hunc mihi (quid trepidae noctes somnusque minantur?),

hunc, precor, audaci qui nunc ad proelia voto

heu nimium tibi fisus abit, da visere belli

625

victorem, vel, si ampla peto, da visere tantum!

625a

[si non victorem des victum cernere saltem!]

hic sudet tuaque arma ferat. preme dira malorum

signa; quid in nostris, nemoralis Delia, silvis

Maenades hostiles Thebanaque numina regnant?

ei mihi! cur penitus (simque augur cassa futuri!),

630

cur penitus magnoque interpretor omine quercum?

quod si vera sopor miserae praesagia mittit,

per te maternos, mitis Dictynna, labores

fraternumque decus, cunctis hunc fige sagittis

infelicem uterum; miserae sine funera matris

635

audiat ille prior!› dixit, fletuque soluto

aspicit et niveae saxum maduisse Dianae.

Illam diva ferox etiamnum in limine sacro

expositam et gelidas verrentem crinibus aras

linquit, et in mediis frondentem Maenalon astris

640

exuperat gressu saltumque ad moenia Cadmi

destinat, interior caeli qua semita lucet

dis tantum, et cunctas iuxta videt ardua terras.

iamque fere medium Parnasi frondea praeter

colla tenebat iter, cum fratrem in nube corusca

645

aspicit haud solito visu: remeabat ab armis

maestus Echioniis, demersi funera lugens

auguris. inrubit caeli plaga sidere mixto,

occursuque sacro pariter iubar arsit utrimque,

et coiere arcus et respondere pharetrae.

650

ille prior: ‹scio, Labdacias, germana, cohortes

et nimium fortes ausum petis Arcada pugnas.

fida rogat genetrix: utinam indulgere precanti

fata darent! en ipse mei (pudet!) inritus arma

cultoris frondesque sacras ad inania vidi

655

Tartara et in memet versos descendere vultus;

nec tenui currus terraeque abrupta coegi,

saevus ego inmeritusque coli. lugentia cernis

antra, soror, mutasque domos: haec sola rependo

dona pio comiti; nec tu peritura movere

660

auxilia et maestos in vanum perge labores.

finis adest iuveni, non hoc mutabile fatum,

nec te de dubiis fraterna oracula fallunt.›

‹sed decus extremum misero,› confusa vicissim

virgo refert, ‹duraeque licet solacia morti

665

quaerere, nec fugiet poenas quicumque nefandam

insontis pueri scelerarit sanguine dextram

impius, et nostris fas sit saevire sagittis.›

sic effata movet gressus libandaque fratri

parcius ora tulit, Thebasque infesta petivit.

670

At pugna ereptis maior crudescit utrimque

regibus, alternosque ciet vindicta furores.

Hypseos hinc turmae desolatumque magistro

agmen, at hinc gravius fremit Hippomedontis adempti

orba cohors; praebent obnixi corpora ferro,

675

idem ardor rabidis externum haurire cruorem

ac fudisse suum, nec se vestigia mutant:

stat cuneo defixa acies, hostique cruento

dant animas et terga negant: cum lapsa per auras

vertice Dircaei velox Latonia montis

680

astitit; agnoscunt colles notamque tremescit

silva deam, saevis ubi quondam exerta sagittis

fecundam lasso Nioben consumpserat arcu.

Illum acies inter coepta iam caede superbum

nescius armorum et primas tunc passus habenas

685

venator raptabat equus, quem discolor ambit

tigris et auratis adverberat unguibus armos.

colla sedent nodis, et castigata iubarum

libertas, nemorisque notae sub pectore primo

iactantur niveo lunata monilia dente.

690

ipse bis Oebalio saturatam murice pallam

lucentesque auro tunicas (hoc neverat unum

mater opus) tenui collectus in ilia vinclo,

cornipedis laevo clipeum demiserat armo,

ense gravis nimio: tereti iuvat aurea morsu

695

fibula pendentis circum latera aspera cinctus,

vaginaeque sonum tremulumque audire pharetrae

murmur et a cono missas in terga catenas;

interdum cristas hilaris iactare comantes

et pictum gemmis galeae iubar. ast ubi pugna

700

cassis anhela calet, resoluto vertice nudus

exoritur: tunc dulce comae radiisque trementes

dulce nitent visus et, quas dolet ipse morari,

nondum mutatae rosea lanugine malae.

nec formae sibi laude placet multumque severis

705

asperat ora minis, sed frontis servat honorem

ira decens. dat sponte locum Thebana iuventus,

natorum memores, intentaque tela retorquent;

sed premit et saevas miserantibus ingerit hastas.

illum et Sidoniae iuga per Teumesia Nymphae

710

bellantem atque ipso sudore et pulvere gratum

laudant, et tacito ducunt suspiria voto.

Talia cernenti mitis subit alta Dianae

corda dolor, fletuque genas violata, ‹quod,› inquit

‹nunc tibi, quod leti quaeram dea fida propinqui

715

effugium? haecne ultro properasti in proelia, saeve

ac miserande puer? cruda heu festinaque virtus

suasit et hortatrix animosi gloria leti!

scilicet angustum iamdudum urguentibus annis

Maenalium tibi, parve, nemus, perque antra ferarum

720

vix tutae sine matre viae, silvestria cuius

nondum tela procax arcumque implere valebas.

et nunc illa meas ingentem plangit ad aras

invidiam surdasque fores et limina lassat:

tu dulces lituos ululataque proelia gaudes

725

felix et miserae tantum moriture parenti.›

ne tamen extremo frustra morientis honori

adfuerit, venit in medios caligine fulva

saepta globos, primumque leves furata sagittas

audacis tergo pueri caelestibus implet

730

goryton telis, quorum sine sanguine nullum

decidit; ambrosio tunc spargit membra liquore,

spargit equum, ne quo violetur vulnere corpus

ante necem, cantusque sacros et conscia miscet

murmura, secretis quae Colchidas ipsa sub antris

735

nocte docet monstratque feras quaerentibus herbas.

Tunc vero exerto circumvolat igneus arcu

nec se mente regit, patriae matrisque suique

inmemor, et nimium caelestibus utitur armis:

ut leo, cui parvo mater Gaetula cruentos

740

suggerit ipsa cibos, cum primum crescere sensit

colla iubis torvusque novos respexit ad ungues,

indignatur ali, tandemque effusus apertos

liber amat campos et nescit in antra reverti.

Quos, age, Parrhasio sternis, puer improbe, cornu?

745

prima Tanagraeum turbavit harundo Coroebum

extremo galeae primoque in margine parmae

angusta transmissa via: stat faucibus unda

sanguinis, et sacri facies rubet igne veneni.

saevius Eurytion, cui luminis orbe sinistro

750

callida tergeminis acies se condidit uncis.

ille trahens oculo plenam labente sagittam

ibat in auctorem: sed divum fortia quid non

tela queant? alio geminatum lumine vulnus

explevit tenebras; sequitur tamen improbus hostem,

755

qua meminit, fusum donec prolapsus in Idan

decidit: hic saevi miser inter funera belli

palpitat et mortem sociosque hostesque precatur.

addit Abantiadas, insignem crinibus Argum

et male dilectum miserae Cydona sorori.

760

[illi perfossum telo patefecerat inguen]

760a

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·

huic geminum obliqua traiecit harundine tempus,

exilit hac ferrum, velox hac penna remansit;

fluxit utrimque cruor. nulli tela aspera mortis

dant veniam, non forma Lamum, non infula Lygdum,

765

non pubescentes texerunt Aeolon anni:

figitur ora Lamus, flet saucius inguina Lygdus,

perfossus telo niveam gemis, Aeole, frontem.

te praeceps Euboea tulit, te candida Thisbe

miserat, hunc virides non excipietis †Amyclae.

770

numquam cassa manus, nullum sine numine fugit

missile, nec requies dextrae, sonitumque priori

iungit harundo sequens. unum quis crederet arcum

aut unam saevire manum? modo derigit ictus,

nunc latere alterno dubius conamina mutat,

775

nunc fugit instantes et solo respicit arcu.

Et iam mirantes indignantesque coibant

Labdacidae, primusque Iovis de sanguine claro

Amphion ignarus adhuc, quae funera campis

ille daret: ‹quonam usque moram lucrabere fati,

780

o multum meritos puer orbature parentes?

quin etiam menti tumor atque audacia gliscit,

congressus dum nemo tuos pugnamque minorem

dignatur bellis, iramque relinqueris infra.

i, repete Arcadiam mixtusque aequalibus illic,

785

dum ferus hic vero desaevit pulvere Mavors,

proelia lude domi: quodsi te maesta sepulcri

fama movet, dabimus leto moriare virorum!›

iamdudum hunc contra stimulis gravioribus ardet

trux Atalantiades; necdum ille quierat, et infit:

790

‹sera etiam in Thebas, quarum hic exercitus, arma

profero; quisnam adeo puer, ut bellare recuset

talibus? Arcadiae stirpem et fera semina gentis,

non Thebana vides: non me sub nocte silenti

Thyias Echionio genetrix famulata Lyaeo

795

edidit, haud umquam deformes vertice mitras

induimus turpemque manu iactavimus hastam.

protinus astrictos didici reptare per amnes

horrendasque domos magnarum intrare ferarum

et – quid plura loquar? ferrum mea semper et arcus

800

mater habet, vestri feriunt cava tympana patres.›

non tulit Amphion vultumque et in ora loquentis

telum inmane rotat; sed ferri lumine diro

turbatus sonipes sese dominumque retorsit

in latus atque avidam transmisit devius hastam.

805

acrior hoc iuvenem stricto mucrone petebat

Amphion, cum se medio Latonia campo

iecit et ante oculos omni stetit obvia vultu.

haerebat iuveni devinctus amore pudico

Maenalius Dorceus, cui bella suumque timorem

810

mater et audaces pueri mandaverat annos.

huius tum vultu dea dissimulata profatur:

‹hactenus Ogygias satis infestasse catervas,

Parthenopaee, satis; miserae iam parce parenti,

parce deis, quicumque favent.› nec territus ille:

815

‹hunc sine me (non plura petam), fidissime Dorceu,

sternere humi, qui tela meis gerit aemula telis

et similes cultus et frena sonantia iactat.

frena regam, cultus Triviae pendebitis alto

limine, captivis matrem donabo pharetris.›

820

audiit et mixto risit Latonia fletu.

Viderat hanc caeli iamdudum in parte remota

Gradivum complexa Venus, dumque anxia Thebas

commemorat Cadmumque viro caraeque nepotes

Harmoniae, pressum tacito sub corde dolorem

825

tempestiva movet: ‹nonne hanc, Gradive, protervam

virginitate vides mediam se ferre virorum

coetibus, utque acies audax et Martia signa

temperet? en etiam donat praebetque necandos

tot nostra de gente viros. huic tradita virtus,

830

huic furor? agrestes superest tibi figere dammas.›

desiluit iustis commotus in arma querelis

Bellipotens, cui sola vagum per inane ruenti

Ira comes, reliqui sudant ad bella Furores.

nec mora, cum maestam monitu Letoida duro

835

increpat adsistens: ‹non haec tibi proelia divum

dat pater; armiferum ni protinus improba campum

deseris, huic aequam nosces nec Pallada dextrae.›

quid faciat contra? premit hinc Mavortia cuspis,

hinc plenae tibi, parve, colus, Iovis inde severi

840

vultus: abit solo post haec evicta pudore.

At pater Ogygias Mavors circumspicit alas

horrendumque Dryanta movet, cui sanguinis auctor

turbidus Orion, comitesque odisse Dianae

(inde furit) patrium. hic turbatos arripit ense

845

Arcadas exarmatque ducem; cadit agmine longo

Cyllenes populus Tegeesque habitator opacae

Aepytiique duces Telphusiacaeque phalanges.

ipsum autem et lassa fidit prosternere dextra,

nec servat vires: etenim huc iam fessus et illuc

850

mutabat turmas; urguent praesagia mille

funeris, et nigrae praecedunt nubila mortis.

iamque miser raros comites verumque videbat

Dorcea, iam vires paulatim abscedere sensit,

sentit et exhaustas umero leviore pharetras;

855

iam minus atque minus fert ira, puerque videtur

et sibi, cum torva clipei metuendus obarsit

luce Dryas: tremor ora repens ac viscera torsit

Arcados; utque feri vectorem fulminis albus

cum supra respexit olor, cupit hiscere ripam

860

Strymonos et trepidas in pectora contrahit alas:

sic iuvenem saevi conspecta mole Dryantis

iam non ira subit, sed leti nuntius horror.

arma tamen, frustra superos Triviamque precatus,

molitur pallens et surdos expedit arcus.

865

iamque instat telis dextramque obliquus in ulnam

cornua contingit mucrone et pectora nervo,

cum ducis Aonii magno cita turbine cuspis

fertur in adversum nervique obliqua sonori

vincla secat: pereunt ictus, manibusque remissis

870

vana supinato ceciderunt spicula cornu.

tunc miser et frenos turbatus et arma remisit,

vulneris impatiens umeri quod tegmine dextri

intrarat facilemque cutem; subit altera cuspis

cornipedisque fugam succiso poplite sistit.

875

tum cadit ipse Dryas (mirum!) nec vulneris umquam

conscius: olim auctor teli causaeque patebant.

At puer infusus sociis in devia campi

tollitur (heu simplex aetas!) moriensque iacentem

flebat equum; cecidit laxata casside vultus,

880

aegraque per trepidos expirat gratia visus,

et prensis concussa comis ter colla quaterque

stare negant, ipsisque nefas lacrimabile Thebis,

ibat purpureus niveo de pectore sanguis.

tandem haec singultu verba incidente profatur:

885

‹labimur, i, miseram, Dorceu, solare parentem.

illa quidem, si vera ferunt praesagia curae,

aut somno iam triste nefas aut omine vidit.

tu tamen arte pia trepidam suspende diuque

decipito; neu tu subitus neve arma tenenti

890

veneris, et tandem, cum iam cogere fateri,

dic: «merui, genetrix, poenas; invita capesse:

arma puer rapui, nec te retinente quievi,

nec tibi sollicitae saltem inter bella peperci.

vive igitur potiusque animis irascere nostris

895

et iam pone metus. frustra de colle Lycaei

anxia prospectas, si quis per nubila longe

aut sonus aut nostro sublatus ab agmine pulvis:

frigidus et nuda iaceo tellure, nec usquam

tu prope, quae vultus efflantiaque ora teneres.

900

hunc tamen, orba parens, crinem,»› dextraque secandum

praebuit, ‹«hunc toto capies pro corpore crinem,

comere quem frustra me dedignante solebas.

huic dabis exequias, atque inter iusta memento

ne quis inexpertis hebetet mea tela lacertis

905

dilectosque canes ullis agat amplius antris.

haec autem primis arma infelicia castris

ure, vel ingratae crimen suspende Dianae.»›