Silvarum libri V

Liber tertius

_______________________________________________________

III

Consolatio ad Claudium Etruscum

Summa deum, Pietas, cuius gratissima caelo

rara profanatas inspectant numina terras,

huc vittata comam niveoque insignis amictu,

qualis adhuc praesens nullaque expulsa nocentum

5

fraude rudes populos atque aurea regna colebas,

mitibus exsequiis ades et lugentis Etrusci

cerne pios fletus laudataque lumina terge.

nam quis inexpleto rumpentem pectora questu

complexumque rogos incumbentemque favillis

10

aspiciens non aut primaevae funera plangi

coniugis aut nati modo pubescentia credat

ora rapi flammis? pater est qui fletur. adeste

dique hominesque sacris. procul hinc, procul ite nocentes,

si cui corde nefas tacitum fessique senectus

15

longa patris, si quis pulsatae conscius umquam

matris et inferna rigidum timet Aeacon urna:

insontes castosque voco. tenet ecce seniles

leniter implicitos vultus sanctamque parentis

canitiem spargit lacrimis animaeque supremum

20

frigus amat; celeres genitoris filius annos

(mira fides!) nigrasque putat properasse sorores.

Exsultent placidi Lethaea ad flumina manes,

Elysiae gaudete domus, date serta per aras,

festaque pallentes hilarent altaria lucos.

25

felix a!, nimium felix plorataque nato

umbra venit. longe Furiarum sibila, longe

tergeminus custos, penitus via longa patescat

manibus egregiis. eat horrendumque silentis

accedat domini solium, gratesque supremas

30

perferat, et totidem iuveni roget anxius annos.

Macte pio gemitu! dabimus solacia dignis

luctibus Aoniasque tuo sacrabimus ultro

inferias, Etrusce, seni! tu largus Eoa

germina, tu messes Cilicumque Arabumque superbas

35

merge rogis; ferat ignis opes heredis et alto

aggere missuri nitido pia nubila caelo

stipentur cineres: nos non arsura feremus

munera, venturosque tuus durabit in annos

me monstrante dolor. neque enim mihi flere parentem

40

ignotum; similis gemui proiectus ad ignem.

ille mihi tua damna dies compescere cantu

suadet: et ipse tuli quos nunc tibi confero questus.

Non tibi clara quidem, senior placidissime, gentis

linea nec proavis demissum stemma, sed ingens

45

supplevit fortuna genus culpamque parentum

occuluit. nec enim dominos de plebe tulisti,

sed quibus occasus pariter famulantur et ortus.

nec pudor iste tibi: quid enim terrisque poloque

parendi sine lege manet? vice cuncta reguntur

50

alternisque premunt. propriis sub regibus omnis

terra; premit felix regum diademata Roma;

hanc ducibus frenare datum; mox crescit in illos

imperium superis. sed habent et numina legem:

servit et astrorum velox chorus et vaga servit

55

luna, nec iniussae totiens redit orbita luci.

et (modo si fas est aequare iacentia summis)

pertulit et saevi Tirynthius horrida regis

pacta, nec erubuit famulantis fistula Phoebi.

Sed neque barbaricis Latio transmissus ab oris:

60

Smyrna tibi gentile solum potusque verendo

fonte Meles Hermique vadum, quo Lydius intrat

Bacchus et aurato reficit sua cornua limo.

laeta dehinc series variisque ex ordine curis

auctus honos; semperque gradi prope numina, semper

65

Caesareum coluisse latus sacrisque deorum

arcanis haerere datum. Tibereia primum

aula tibi vixdum ora nova mutante iuventa

panditur (hic annis multa super indole victis

libertas oblata venit) nec proximus heres,

70

immitis quamquam et Furiis agitatus, abegit.

hinc et in Arctoas tenuis comes usque pruinas

terribilem affatu passus visuque tyrannum

immanemque suis, ut qui metuenda ferarum

corda domant mersasque iubent iam sanguine tacto

75

reddere ab ore manus et nulla vivere praeda.

praecipuos sed enim merito surrexit in actus

nondum stelligerum senior dimissus in axem

Claudius et longo transmittit habere nepoti.

quis superos metuens pariter tot templa, tot aras

80

promeruisse datur? summi Iovis aliger Arcas

nuntius; imbrifera potitur Thaumantide Iuno;

stat celer obsequio iussa ad Neptunia Triton:

tu totiens mutata ducum iuga rite tulisti

integer, inque omni felix tua cumba profundo.

85

Iamque piam lux alta domum praecelsaque toto

intravit Fortuna gradu; iam creditur uni

sanctarum digestus opum partaeque per omnis

divitiae populos magnique impendia mundi.

quicquid ab auriferis eiectat Hiberia fossis,

90

Dalmatico quod monte nitet, quod messibus Afris

verritur, aestiferi quicquid terit area Nili,

quodque legit mersus pelagi scrutator Eoi,

et Lacedaemonii pecuaria culta Galesi

perspicuaeque nives Massylaque robora et Indi

95

dentis honos: uni parent commissa ministro,

quae Boreas quaeque Eurus atrox, quae nubilus Auster

invehit: hibernos citius numeraveris imbres

silvarumque comas. vigil iste animique sagacis

et citus evolvit quantum Romana sub omni

100

pila die quantumque tribus, quid templa, quid alti

undarum cursus, quid propugnacula poscant

aequoris aut longe series porrecta viarum;

quod domini celsis niteat laquearibus aurum,

quae divum in vultus igni formanda liquescat

105

massa, quid Ausoniae scriptum crepet igne Monetae.

Hinc tibi rara quies animoque exclusa voluptas,

exiguaeque dapes et numquam laesa profundo

cura mero; sed iura tamen genialia cordi

et mentem vincire toris ac iungere festa

110

conubia et fidos domino genuisse clientes.

quis sublime genus formamque insignis Etruscae

nesciat? haudquaquam proprio mihi cognita visu,

sed decus eximium famae par reddit imago,

et sibimet similis natorum gratia monstrat.

115

nec vulgare genus; fasces summamque curulem

frater et Ausonios enses mandataque fidus

signa tulit, cum prima truces amentia Dacos

impulit et magno gens est damnata triumpho.

sic quicquid patrio cessatum a sanguine, mater

120

reddidit, obscurumque latus clarescere vidit

conubio gavisa domus. nec pignora longe;

quippe bis ad partus venit Lucina manuque

ipsa levi gravidos tetigit fecunda labores.

felix a! si longa dies, si cernere vultus

125

natorum viridisque genas tibi iusta dedissent

stamina. sed media cecidere abrupta iuventa

gaudia, florentesque manu scidit Atropos annos;

qualia pallentes declinant lilia culmos

pubentesque rosae primos moriuntur ad austros,

130

aut ubi verna novis exspirat purpura pratis.

illa, sagittiferi, circumvolitastis, Amores,

funera maternoque rogos unxistis amomo;

nec modus aut pennis laceris aut crinibus ignem

spargere, collectaeque pyram struxere pharetrae.

135

quas tunc inferias aut quae lamenta dedisses

maternis, Etrusce, rogis, qui funera patris

haud matura putas atque hos pius ingemis annos!

Illum et qui nutu superas nunc temperat arces,

progeniem claram terris partitus et astris,

140

laetus Idymaei donavit honore triumphi

dignatusque loco victricis et ordine pompae

non vetuit, tenuesque nihil minuere parentes.

atque idem in cuneos populo deduxit equestres

mutavitque genus laevaeque ignobile ferrum

145

exuit et celso natorum aequavit honorem.

dextra bis octonis fluxerunt saecula lustris,

atque aevi sine nube tenor. quam dives in usus

natorum totoque volens excedere censu,

testis adhuc largi nitor inde assuetus Etrusci,

150

cui tua non humilis dedit indulgentia mores:

hunc siquidem amplexu semper revocante tenebas

blandus et imperio numquam pater; huius honori

pronior ipse etiam gaudebat cedere frater.

Quas tibi devoti iuvenes pro patre renato,

155

summe ducum, grates, aut quae pia vota rependunt!

tu (seu tarda situ rebusque exhausta senectus

erravit, seu blanda diu Fortuna regressum

maluit) attonitum et venturi fulminis ictus

horrentem tonitru tantum lenique procella

160

contentus monuisse senem; cumque horrida supra

aequora curarum socius procul Itala rura

linqueret, hic molles Campani litoris oras

et Diomedeas concedere iussus in arces,

atque hospes, non exsul, erat. nec longa moratus

165

Romuleum reseras iterum, Germanice, limen

maerentemque foves inclinatosque penates

erigis. haut mirum, ductor placidissime, quando

haec est quae victis parcentia foedera Cattis

quaeque suum Dacis donat clementia montem,

170

quae modo Marcomanos post horrida bella vagosque

Sauromatas Latio non est dignata triumpho.

Iamque in fine dies, et inexorabile pensum

deficit. hic maesti pietas me poscit Etrusci

qualia nec Siculae moderantur carmina rupes

175

nec fati iam certus olor saevique marita

Tereos. heu quantis lassantem brachia vidi

planctibus et prono fusum super oscula vultu!

vix famuli comitesque tenent, vix arduus ignis

summovet. haud aliter gemuit periuria Theseus

180

litore, qui falsis deceperat Aegea velis.

tunc immane gemens foedatusque ora tepentes

affatur cineres: ‹cur nos, fidissime, linquis

Fortuna redeunte, pater? modo numina magni

praesidis atque breves superum placavimus iras,

185

nec frueris; tantique orbatus muneris usu

ad manes, ingrate, fugis. nec flectere Parcas

aut placare malae datur aspera numina Lethes?

felix, cui magna patrem cervice vehenti

sacra Mycenaeae patuit reverentia flammae,

190

quique tener saevis genitorem Scipio Poenis

abstulit, et Lydi pietas temeraria Lausi.

ergo et Thessalici coniunx pensare mariti

funus et immitem potuit Styga vincere supplex

Thracius? hoc quanto melius pro patre liceret!

195

non totus rapiere tamen, nec funera mittam

longius; hic manes, hic intra tecta tenebo:

tu custos dominusque laris, tibi cuncta tuorum

parebunt; ego rite minor semperque secundus

assiduas libabo dapes et pocula sacris

200

manibus effigiesque colam: te lucida saxa,

te similem doctae referet mihi linea cerae;

nunc ebur et fulvum vultus imitabitur aurum.

inde viam morum longaeque examina vitae

adfatusque pios monituraque somnia poscam.›

205

Talia dicentem genitor dulcedine laeta

audit, et immites lente descendit ad umbras

verbaque dilectae fert narraturus Etruscae.

Salve supremum, senior mitissime patrum,

supremumque vale, qui numquam sospite nato

210

triste chaos maestique situs patiere sepulcri.

semper odoratis spirabunt floribus arae,

semper et Assyrios felix bibet urna liquores

et lacrimas, qui maior honos. hic sacra litabit

manibus eque tua tumulum tellure levabit.

215

nostra quoque exemplo meritus tibi carmina sancit

hoc etiam gaudens cinerem donasse sepulcro.