Achilleidos libri II

Liber primus

_______________________________________________________

Magnanimum Aeaciden formidatamque Tonanti

progeniem et patrio vetitam succedere caelo,

diva, refer. quamquam acta viri multum inclita cantu

Maeonio (sed plura vacant), nos ire per omnem –

5

sic amor est – heroa velis Scyroque latentem

Dulichia proferre tuba nec in Hectore tracto

sistere, sed tota iuvenem deducere Troia.

tu modo, si veterem digno deplevimus haustu,

da fontes mihi, Phoebe, novos ac fronde secunda

10

necte comas: neque enim Aonium nemus advena pulso

nec mea nunc primis augescunt tempora vittis.

scit Dircaeus ager meque inter prisca parentum

nomina cumque suo numerant Amphione Thebae.

At tu, quem longe primum stupet Itala virtus

15

Graiaque, cui geminae florent vatumque ducumque

certatim laurus – olim dolet altera vinci –,

da veniam ac trepidum patere hoc sudare parumper

pulvere: te longo necdum fidente paratu

molimur magnusque tibi praeludit Achilles.

20

Solverat Oebalio classem de litore pastor

Dardanus incautas blande populatus Amyclas

plenaque materni referens praesagia somni

culpatum relegebat iter, qua condita ponto

fluctibus invisis iam Nereis imperat Helle,

25

cum Thetis Idaeos – heu numquam vana parentum

auguria! – expavit vitreo sub gurgite remos.

nec mora et undosis turba comitante sororum

prosiluit thalamis: fervent coeuntia Phrixi

litora et angustum dominas non explicat aequor.

30

Illa ubi discusso primum subit aëra ponto,

‹Me petit haec, mihi classis› ait ‹funesta minatur,

agnosco monitus et Protea vera locutum.

ecce novam Priamo facibus de puppe levatis

fert Bellona nurum: video iam mille carinis

35

Ionium Aegaeumque premi; nec sufficit, omnis

quod plaga Graiugenum tumidis coniurat Atridis:

iam pelago terrisque meus quaeretur Achilles,

et volet ipse sequi. quid enim cunabula parvo

Pelion et torvi commisimus antra magistri?

40

illic, ni fallor, Lapitharum proelia ludit

inprobus et patria iam se metitur in hasta.

o dolor, o seri materno in corde timores!

non potui infelix, cum primum gurgite nostro

Rhoeteae cecidere trabes, attollere magnum

45

aequor et incesti praedonis vela profunda

tempestate sequi cunctasque inferre sorores?

nunc quoque – sed tardum, iam plena iniuria raptae.

ibo tamen pelagique deos dextramque secundi,

quod superest, complexa Iovis per Tethyos annos

50

grandaevumque patrem supplex miseranda rogabo

unam hiemem.›

Dixit magnumque in tempore regem

aspicit. Oceano veniebat ab hospite, mensis

laetus et aequoreo diffusus nectare vultus,

unde hiemes ventique silent; cantuque quieto

55

armigeri Tritones eunt scopulosaque cete

Tyrrhenique greges circumque infraque rotantur

rege salutato; placidis ipse arduus undis

eminet et triplici telo iubet ire iugales;

illi spumiferos glomerant a pectore cursus,

60

pone natant delentque pedum vestigia cauda;

cum Thetis: ‹O magni genitor rectorque profundi,

aspicis in qualis miserum patefeceris usus

aequor? eunt tutis terrarum crimina velis,

ex quo iura freti maiestatemque repostam

65

rupit Iasonia puppis Pagasaea rapina.

en aliud furto scelus et spolia hospita portans

navigat iniustae temerarius arbiter Idae,

eheu quos gemitus terris caeloque daturus,

quos mihi! sic Phrygiae pensamus gaudia palmae,

70

hi Veneris mores, hoc gratae munus alumnae.

has saltem – num semideos nostrumque reportant

Thesea? – si quis adhuc undis honor, obrue puppes,

aut permitte fretum! nulla inclementia: fas sit

pro nato timuisse mihi. da pellere luctus,

75

nec tibi de tantis placeat me fluctibus unum

litus et Iliaci scopulos habitare sepulcri.›

Orabat laniata genas et pectore nudo

caeruleis obstabat equis. sed rector aquarum

invitat curru dictisque ita mulcet amicis:

80

‹Ne pete Dardaniam frustra, Theti, mergere classem;

fata vetant: ratus ordo deis miscere cruentas

Europamque Asiamque manus, consultaque belli

Iuppiter et tristes edixit caedibus annos.

quem tu illic natum Sigeo in pulvere, quanta

85

aspicies victrix Phrygiarum funera matrum,

cum tuus Aeacides tepido modo sanguine Teucros

undabit campos, modo crassa exire vetabit

flumina et Hectoreo tardabit funere currus

inpelletque manu nostros, opera inrita, muros!

90

Pelea iam desiste queri thalamosque minores:

crederis peperisse Iovi; nec inulta dolebis

cognatisque utere fretis: dabo tollere fluctus,

cum reduces Danai nocturnaque signa Caphereus

exseret et dirum pariter quaeremus Ulixem.›

95

Dixerat. illa gravi vultum demissa repulsa,

quae iam excire fretum et ratibus bellare parabat

Iliacis, alios animo commenta paratus,

tristis ad Haemonias detorquet bracchia terras.

ter conata manu, liquidum ter gressibus aequor

100

reppulit et niveas feriunt vada Thessala plantas.

laetantur montes et conubialia pandunt

antra sinus lateque deae Sperchios abundat

obvius et dulci vestigia circuit unda.

illa nihil gavisa locis, sed coepta fatigat

105

pectore consilia et sollers pietate magistra

longaevum Chirona petit. domus ardua montem

perforat et longo suspendit Pelion arcu;

pars exhausta manu, partem sua ruperat aetas.

signa tamen divumque tori et quem quisque sacrarit

110

accubitu genioque locum monstrantur; at intra

Centauri stabula alta patent, non aequa nefandis

fratribus: hic hominum nullos experta cruores

spicula nec truncae bellis genialibus orni

aut consanguineos fracti crateres in hostes,

115

sed pharetrae insontes et inania terga ferarum.

haec quoque dum viridis; nam tunc labor unus inermi

nosse salutiferas dubiis animantibus herbas,

aut monstrare lyra veteres heroas alumno.

et tunc venatu rediturum in limine primo

120

opperiens properatque dapes largoque serenat

igne domum, cum visa procul de litore surgens

Nereis; erumpit silvis – dant gaudia vires –

notaque desueto crepuit senis ungula campo.

tunc blandus dextra atque imos demissus in armos

125

pauperibus tectis inducit et admonet antri.

Iamdudum tacito lustrat Thetis omnia visu

nec perpessa moras: ‹Ubinam mea pignora, Chiron,

dic›, ait, ‹aut cur ulla puer iam tempora ducit

te sine? non merito trepidus sopor atraque matri

130

signa deum et magnos utinam mentita timores?

namque modo infensos utero mihi contuor enses,

nunc planctu livere manus, modo in ubera saevas

ire feras; saepe ipsa – nefas! – sub inania natum

Tartara et ad Stygios iterum fero mergere fontes.

135

hos abolere metus magici iubet ordine sacri

Carpathius vates puerumque sub axe peracto

secretis lustrare fretis, ubi litora summa

Oceani et genitor tepet inlabentibus astris

Pontus. ibi ignotis horrenda piacula divis

140

donaque – sed longum cuncta enumerare vetorque.

trade magis!› sic ficta parens: neque enim ille dedisset,

si molles habitus et tegmina foeda fateri

ausa seni. tunc ipse refert: ‹Duc, optima, quaeso,

duc, genetrix, humilique deos infringe precatu.

145

nam superant tua vota modum placandaque multum

invidia est. non addo metum, sed vera fatebor:

nescio quid magnum – nec me patria omina fallunt –

vis festina parat tenuesque supervenit annos.

olim et ferre minas avideque audire solebat

150

imperia et nostris procul haut discedere ab antris;

nunc illum non Ossa capit, non Pelion ingens

Pharsaliaeve nives. ipsi mihi saepe queruntur

Centauri raptasque domos abstractaque coram

armenta et semet campis fluviisque fugari,

155

insidiasque et bella parant tumideque minantur.

olim equidem, Argoos pinus cum Thessala reges

hac veheret, iuvenem Alciden et Thesea vidi –

sed taceo.›

Figit gelidus Nereida pallor:

ille aderat multo sudore et pulvere maior,

160

et tamen arma inter festinatosque labores

dulcis adhuc visu: niveo natat ignis in ore

purpureus fulvoque nitet coma gratior auro.

necdum prima nova lanugine vertitur aetas,

tranquillaeque faces oculis et plurima vultu

165

mater inest: qualis Lycia venator Apollo

cum redit et saevis permutat plectra pharetris.

forte et laetus adest – o quantum gaudia formae

adiciunt! – : fetam Pholoes sub rupe leaenam

perculerat ferro vacuisque reliquerat antris

170

ipsam, sed catulos adportat et incitat ungues.

quos tamen, ut fido genetrix in limine visa est,

abicit exceptamque avidis circumligat ulnis,

iam gravis amplexu iamque aequus vertice matri.

insequitur magno iam tunc conexus amore

175

Patroclus tantisque extenditur aemulus actis,

par studiis aevique modis, sed robore longe,

et tamen aequali visurus Pergama fato.

Protinus ille subit rapido quae proxima saltu

flumina fumantisque genas crinemque novatur

180

fontibus: Eurotae qualis vada Castor anhelo

intrat equo fessumque sui iubar excitat astri.

miratur comitque senex, nunc pectora mulcens

nunc fortis umeros; angunt sua gaudia matrem.

tunc libare dapes Baccheaque munera Chiron

185

orat et attonitae varia oblectamina nectens

elicit extremo chelyn et solantia curas

fila movet leviterque expertas pollice chordas

dat puero. canit ille libens inmania laudum

semina: quot tumidae superarit iussa novercae

190

Amphitryoniades, crudum quo Bebryca caestu

obruerit Pollux, quanto circumdata nexu

ruperit Aegides Minoia bracchia tauri,

maternos in fine toros superisque gravatum

Pelion: hic victo risit Thetis anxia vultu.

195

nox trahit in somnos; saxo collabitur ingens

Centaurus blandusque umeris se innectit Achilles,

quamquam ibi fida parens, adsuetaque pectora mavult.

At Thetis undisonis per noctem in rupibus astans,

quae nato secreta velit, quibus abdere terris

200

destinet, huc illuc divisa mente volutat.

proxima, sed studiis multum Mavortia, Thrace;

nec Macetum gens dura placet laudumque daturi

Cecropidae stimulos; nimium opportuna carinis

Sestos Abydenique sinus. placet ire per artas

205

Cycladas; hic spretae Myconosque humilisque Seriphos

et Lemnos non aequa viris atque hospita Delos

gentibus. inbelli nuper Lycomedis ab aula

virgineos coetus et litora persona ludo

audierat, duros laxantem Aegaeona nexus

210

missa sequi centumque dei numerare catenas.

haec placet, haec timidae tellus tutissima matri.

qualis vicino volucris iam sedula partu

iamque timens, qua fronde domum suspendat inanem;

providet hic ventos, hic anxia cogitat angues,

215

hic homines: tandem dubiae placet umbra, novisque

vix stetit in ramis et protinus arbor amatur.

Altera consilio superest tristemque fatigat

cura deam, natum ipsa sinu conplexa per undas

an magno Tritone ferat, ventosne volucres

220

advocet an pelago solitam Thaumantida pasci.

elicit inde fretis et murice frenat acuto

delphinas biiugos, quos illi maxima Tethys

gurgite Atlanteo pelagi sub valle sonora

nutrierat – nullis vada per Neptunia glaucae

225

tantus honos formae nandique potentia nec plus

pectoris humani – ; iubet hos subsistere pleno

litore, ne nudae noceant contagia terrae.

ipsa dehinc toto resolutum pectore Achillem,

qui pueris sopor, Haemonii de rupibus antri

230

ad placidas deportat aquas et iussa tacere

litora; monstrat iter totoque effulgurat orbe

Cynthia. prosequitur divam celeresque recursus

securus pelagi Chiron rogat udaque celat

lumina et abreptos subito iamiamque latentes

235

erecto prospectat equo, qua cana parumper

spumant signa fugae et liquido perit orbita ponto.

illum non alias rediturum ad Thessala Tempe

iam tristis Pholoe, iam nubilus ingemit Othrys

et tenuior Sperchios aquis speluncaque docti

240

muta senis; quaerunt puerilia carmina Fauni

et sperata diu plorant conubia Nymphae.

Iam premit astra dies humilique ex aequore Titan

rorantes evolvit equos et ab aethere magno

sublatum curru pelagus cadit, at vada mater

245

Scyria iamdudum fluctus emensa tenebat,

exierantque iugo fessi delphines erili,

cum pueri tremefacta quies oculique patentes

infusum sensere diem. stupet aëre primo:

quae loca, qui fluctus, ubi Pelion? omnia versa

250

atque ignota videt dubitatque agnoscere matrem.

occupat illa manu blandeque adfata paventem:

‹Si mihi, care puer, thalamos sors aequa tulisset,

quos dabat, aetheriis ego te conplexa tenerem

sidus grande plagis, magnique puerpera caeli

255

nil humiles Parcas terrenaque fata vererer.

nunc inpar tibi, nate, genus, praeclusaque leti

tantum a matre via est; quin et metuenda propinquant

tempora et extremis admota pericula metis.

cedamus, paulumque animos submitte viriles

260

atque habitus dignare meos. si Lydia dura

pensa manu mollesque tulit Tirynthius hastas,

si decet aurata Bacchum vestigia palla

verrere, virgineos si Iuppiter induit artus,

nec magnum ambigui fregerunt Caenea sexus:

265

hac sine, quaeso, minas nubemque exire malignam.

mox iterum campos, iterum Centaurica reddam

lustra tibi: per ego hoc decus et ventura iuventae

gaudia, si terras humilemque experta maritum

te propter, si progenitum Stygos amne severo

270

armavi – totumque utinam! – , cape tuta parumper

tegmina nil nocitura animo. cur ora reducis

quidve parant oculi? pudet hoc mitescere cultu?

per te, care puer, cognata per aequora iuro,

nesciet hoc Chiron.› sic horrida pectora tractat

275

nequiquam mulcens; obstat genitorque roganti

nutritorque ingens et cruda exordia magnae

indolis. effrenae tumidum velut igne iuventae

si quis equum primis submittere temptet habenis:

ille diu campis fluviisque et honore superbo

280

gavisus non colla iugo, non aspera praebet

ora lupis dominique fremit captivus inire

imperia atque alios miratur discere cursus.

Quis deus attonitae fraudes astumque parenti

contulit? indocilem quae mens detraxit Achillem?

285

Palladi litoreae celebrabat Scyros honorum

forte diem, placidoque satae Lycomede sorores

luce sacra patriis, quae rara licentia, muris

exierant dare veris opes divaeque severas

fronde ligare comas et spargere floribus hastam.

290

omnibus eximium formae decus, omnibus idem

cultus et expleto teneri iam fine pudoris

virginitas matura toris annique tumentes.

sed quantum virides pelagi Venus addita Nymphas

obruit, aut umeris quantum Diana relinquit

295

Naidas, effulget tantum regina decori

Deidamia chori pulchrisque sororibus obstat.

illius et roseo flammatur purpura vultu

et gemmis lux maior inest et blandius aurum:

atque ipsi par forma deaest, si pectoris angues

300

ponat et exempta pacetur casside vultus.

hanc ubi ducentem longe socia agmina vidit,

trux puer et nullo temeratus pectora motu

deriguit totisque novum bibit ossibus ignem.

nec latet haustus amor, sed fax vibrata medullis

305

in vultus atque ora redit lucemque genarum

tinguit et inpulsam tenui sudore pererrat.

lactea Massagetae veluti cum pocula fuscant

sanguine puniceo vel ebur corrumpitur ostro,

sic variis manifesta notis palletque rubetque

310

flamma repens. eat atque ultro ferus hospita sacra

disiciat turbae securus et inmemor aevi,

ni pudor et iunctae teneat reverentia matris.

ut pater armenti quondam ductorque futurus,

cui nondum toto peraguntur cornua gyro,

315

cum sociam pastus niveo candore iuvencam

aspicit, ardescunt animi primusque per ora

spumat amor, spectant hilares obstantque magistri.

Occupat arrepto iam conscia tempore mater:

‹Hasne inter simulare choros et bracchia ludo

320

nectere, nate, grave est? gelida quid tale sub Ossa

Peliacisque iugis? o si mihi iungere curas

atque alium portare sinu contingat Achillem!›

mulcetur laetumque rubet visusque protervos

obliquat vestesque manu leviore repellit.

325

aspicit ambiguum genetrix cogique volentem

iniecitque sinus; tum colla rigentia mollit

submittitque graves umeros et fortia laxat

bracchia et inpexos certo domat ordine crines

ac sua dilecta cervice monilia transfert;

330

et picturato cohibens vestigia limbo

incessum motumque docet fandique pudorem.

qualiter artifici victurae pollice cerae

accipiunt formas ignemque manumque sequuntur,

talis erat divae natum mutantis imago.

335

nec luctata diu; superest nam plurimus illi

invita virtute decor, fallitque tuentes

ambiguus tenuique latens discrimine sexus.

Procedunt, iterumque monens iterumque fatigans

blanda Thetis: ‹Sic ergo gradum, sic ora manusque,

340

nate, feres comitesque modis imitabere fictis,

ne te suspectum molli non misceat aulae

rector et incepti pereant mendacia furti.›

dicit et admoto non cessat comere tactu.

sic ubi virgineis Hecate lassata Therapnis

345

ad patrem fratremque redit, comes haeret eunti

mater et ipsa umeros exsertaque bracchia velat;

ipsa arcum pharetrasque locat vestemque latentem

deducit sparsosque tumet conponere crines.

Protinus adgreditur regem atque ibi testibus aris

350

‹Hanc tibi› ait ‹nostri germanam, rector, Achillis –

nonne vides ut torva genas aequandaque fratri? –

tradimus. arma umeris arcumque animosa petebat

ferre et Amazonio conubia pellere ritu.

sed mihi curarum satis est pro stirpe virili;

355

haec calathos et sacra ferat, tu frange regendo

indocilem sexuque tene, dum nubilis aetas

solvendusque pudor; neve exercere protervas

gymnadas aut lustris nemorum concede vagari.

intus ale et similes inter seclude puellas;

360

litore praecipue portuque arcere memento.

vidisti modo vela Phrygum: iam mutua iura

fallere transmissae pelago didicere carinae.›

Accedit dictis pater ingenioque parentis

occultum Aeaciden – quis divum fraudibus obstet? –

365

accipit; ultro etiam veneratur supplice dextra

et grates electus agit: nec turba piarum

Scyriadum cessat nimio defigere visu

virginis ora novae, quantum cervice comisque

emineat quantumque umeros ac pectora fundat.

370

dehinc sociare choros castisque accedere sacris

hortantur ceduntque loco et contingere gaudent.

qualiter Idaliae volucres, ubi mollia frangunt

nubila, iam longum caeloque domoque gregatae,

si iunxit pinnas diversoque hospita tractu

375

venit avis, cunctae primum mirantur et horrent;

mox propius propiusque volant, atque aëre in ipso

paulatim fecere suam plausuque secundo

circumeunt hilares et ad alta cubilia ducunt.

Digreditur multum cunctata in limine mater,

380

dum repetit monitus arcanaque murmura figit

auribus et tacito dat verba novissima vultu.

tunc excepta freto longe cervice reflexa

abnatat et blandis adfatur litora votis:

‹Cara mihi tellus, magnae cui pignora curae

385

depositumque ingens timido commisimus astu,

sis felix taceasque, precor, quo more tacebat

Creta Rheae; te longus honos aeternaque cingent

templa nec instabili fama superabere Delo,

et ventis et sacra fretis interque vadosas

390

Cycladas, Aegaeae frangunt ubi saxa procellae,

Nereidum tranquilla domus iurandaque nautis

insula; ne solum Danaas admitte carinas,

ne, precor! «Hic thiasi tantum et nihil utile bellis:»

hoc famam narrare doce, dumque arma parantur

395

Dorica et alternum Mavors interfurit orbem, –

cedo equidem – sit virgo pii Lycomedis Achilles.›

Interea meritos ultrix Europa dolores

dulcibus armorum furiis et supplice regum

conquestu flammata movet; quippe ambit Atrides

400

ille magis, cui nupta domi, facinusque relatu

asperat Iliacum: captam sine Marte, sine armis

progeniem caeli Spartaeque potentis alumnam,

iura, fidem, superos una calcata rapina.

hoc foedus Phrygium, haec geminae commercia terrae?

405

quid maneat populos, ubi tanta iniuria primos

degrassata duces? – coeunt gens omnis et aetas:

nec tantum exciti, bimari quos Isthmia vallo

claustra nec undisonae quos circuit umbo Maleae,

sed procul, admotas Phrixi qua semita iungi

410

Europamque Asiamque vetat, quasque ordine gentes

litore Abydeno maris alligat unda superni.

fervet amor belli concussasque erigit urbes.

aera domat Temese, quatitur navalibus ora

Eubois, innumera resonant incude Mycenae,

415

Pisa novat currus, Nemee dat terga ferarum,

Cirrha sagittiferas certat stipare pharetras,

Lerna gravis clipeos caesis vestire iuvencis.

dat bello pedites Aetolus et asper Acarnan,

Argos agit turmas, vacuantur pascua ditis

420

Arcadiae, frenat celeres Epiros alumnos,

Phocis et Aoniae iaculis rarescitis umbrae,

murorum tormenta Pylos Messenaque tendunt.

nulla inmunis humus; velluntur postibus altis

arma olim dimissa patrum, flammisque liquescunt

425

dona deum; ereptum superis Mars efferat aurum.

nusquam umbrae veteres: minor Othrys et ardua sidunt

Taygeta, exuti viderunt aëra montes.

iam natat omne nemus; caeduntur robora classi,

silva minor remis. ferrum lassatur in usus

430

innumeros, quod rostra liget, quod muniat arma,

belligeros quod frenet equos, quod mille catenis

squalentis nectat tunicas, quod sanguine fumet

vulneraque alta bibat, quod conspirante veneno

inpellat mortes; tenuant umentia saxa

435

attritu et pigris addunt mucronibus iras.

nec modus aut arcus lentare aut fundere glandes

aut torrere sudes galeasque attollere conis.

hos inter motus pigram gemit una quietem

Thessalia et geminis incusat fata querellis,

440

quod senior Peleus nec adhuc maturus Achilles.

Iam Pelopis terras Graiumque exhauserat orbem

praecipitans in transtra viros insanus equosque

Bellipotens. fervent portus et operta carinis

stagna suasque hiemes classis promota suosque

445

attollit fluctus; ipsum iam puppibus aequor

deficit et totos consumunt carbasa ventos.

Prima ratis Danaas Hecateia congregat Aulis,

rupibus expositis longique crepidine dorsi

Euboicum scandens Aulis mare, litora multum

450

montivagae dilecta deae, iuxtaque Caphereus

latratum pelago tollens caput. ille Pelasgas

ut vidit tranare rates, ter monte ter undis

intonuit saevaeque dedit praesagia noctis.

coetus ibi armorum Troiae fatalis, ibi ingens

455

iuratur bellum, donec sol annuus omnes

conficeret metas. tunc primum Graecia vires

contemplata suas; tunc sparsa ac dissona moles

in corpus vultumque coit et rege sub uno

disposita est. sic curva feras indago latentes

460

claudit et admotis paulatim cassibus artat.

illae ignem sonitumque pavent diffusaque linquunt

avia miranturque suum decrescere montem,

donec in angustam ceciderunt undique vallem;

inque vicem stupuere greges socioque timore

465

mansuescunt: simul hirtus aper, simul ursa lupusque

cogitur et captos contempsit cerva leones.

Sed quamquam et gemini pariter sua bella capessant

Atridae famamque avida virtute paternam

Tydides Sthenelusque premant, nec cogitet annos

470

Antilochus septemque Aiax umbone coruscet

armenti reges atque aequum moenibus orbem,

consiliisque armisque vigil contendat Ulixes:

omnis in absentem belli manus ardet Achillem,

nomen Achillis amant et in Hectora solus Achilles

475

poscitur; illum unum Teucris Priamoque loquuntur

fatalem. quis enim Haemoniis sub vallibus alter

creverit effossa reptans nive? cuius adortus

cruda rudimenta et teneros formaverit annos

Centaurus? patrii propior cui linea caeli,

480

quemve alium Stygios tulerit secreta per amnes

Nereis et pulchros ferro praestruxerit artus?

haec Graiae castris iterant traduntque cohortes.

cedit turba ducum vincique haud maesta fatetur.

sic cum pallentes Phlegraea in castra coirent

485

caelicolae iamque Odrysiam Gradivus in hastam

surgeret et Libycos Tritonia tolleret angues

ingentemque manu curvaret Delius arcum,

stabat anhela metu solum Natura Tonantem

respiciens, quando ille hiemes tonitrusque vocaret

490

nubibus, igniferam quot fulmina posceret Aetnen.

Atque ibi dum mixta vallati plebe suorum

et maris et belli consultant tempora reges,

increpitans magno vatem Calchanta tumultu

Protesilaus ait – namque huic bellare cupido

495

praecipua et primae iam tunc data gloria mortis – :

‹O nimium Phoebi tripodumque oblite tuorum

Thestoride, quando ora deo possessa movebis

iustius aut quaenam Parcarum occulta recludes?

cernis ut ignotum cuncti stupeantque fremantque

500

Aeaciden? sordet volgo Calydonius heros

et magno genitus Telamone Aiaxque secundus;

nos quoque – sed Mavors et Troia arrepta probabunt.

illum neglectis – pudet heu! – ductoribus omnes

belligerum ceu numen amant. dic ocius: aut cur

505

serta comis et multus honos? quibus abditus oris

quave iubes tellure peti? nam fama nec antris

Chironis patria nec degere Peleos aula.

heia, inrumpe deos et fata latentia vexa,

laurigerosque ignes, si quando, avidissimus hauri!

510

arma horrenda tibi saevosque remisimus enses,

numquam has inbelles galea violabere vittas,

sed felix numeroque ducum praestantior omni,

si magnum Danais pro te dependis Achillem.›

Iamdudum trepido circumfert lumina motu

515

intrantemque deum primo pallore fatetur

Thestorides; mox igne genas et sanguine torquens

nec socios nec castra videt, sed caecus et absens

nunc superum magnos deprendit in aethere coetus,

nunc sagas adfatur aves, nunc dura sororum

520

licia, turiferas modo consulit anxius aras

flammarumque apicem rapit et caligine sacra

pascitur. exsiliunt crines rigidisque laborat

vitta comis, nec colla loco nec in ordine gressus.

tandem fessa tremens longis mugitibus ora

525

solvit, et oppositum vox eluctata furorem est:

‹Quo rapis ingentem magni Chironis alumnum

femineis, Nerei, dolis? huc mitte: quid aufers?

non patiar: meus iste, meus. tu diva profundi?

et me Phoebus agit. latebris quibus abdere temptas

530

eversorem Asiae? video per Cycladas altas

attonitam et turpi quaerentem litora furto.

occidimus: placuit Lycomedis conscia tellus.

o scelus! en fluxae veniunt in pectora vestes.

scinde, puer, scinde et timidae ne cede parenti.

535

ei mihi raptus abit! quaenam haec procul inproba virgo?›

Hic nutante gradu stetit amissisque furoris

viribus ante ipsas tremefactus conruit aras.

tunc haerentem Ithacum Calydonius occupat heros:

‹Nos vocat iste labor: neque enim comes ire recusem,

540

si tua cura trahat. licet ille sonantibus antris

Tethyos aversae gremioque prematur aquosi

Nereos, invenies. tu tantum providus astu

tende animum vigilem fecundumque erige pectus:

non mihi quis vatum dubiis in casibus ausit

545

fata videre prior.› subicit gavisus Ulixes:

‹Sic deus omnipotens firmet, sic adnuat illa

virgo paterna tibi! sed me spes lubrica tardat:

grande quidem armatum castris inducere Achillem,

sed si fata negent, quam foedum ac triste reverti!

550

vota tamen Danaum non intemptata relinquam.

iamque adeo aut aderit mecum Peleius heros,

aut verum penitus latet et sine Apolline Calchas.›

Conclamant Danai stimulatque Agamemno volentes.

laxantur coetus resolutaque murmure laeto

555

agmina discedunt, quales iam nocte propinqua

e pastu referuntur aves, vel in antra reverti

melle novo gravidas mitis videt Hybla catervas.

nec mora, iam dextras Ithacesia carbasus auras

poscit, et in remis hilaris sedere iuventus.

560

At procul occultum falsi sub imagine sexus

Aeaciden furto iam noverat una latenti

Deidamia virum; sed opertae conscia culpae

cuncta pavet tacitasque putat sentire sorores.

namque ut virgineo stetit in grege durus Achilles

565

exsolvitque rudem genetrix digressa pudorem,

protinus elegit comitem, quamquam omnis in illum

turba coit, blandeque novas nil tale timenti

admovet insidias: illam sequiturque premitque

improbus, illam oculis iterumque iterumque resumit.

570

nunc nimius lateri non evitantis inhaeret,

nunc levibus sertis, lapsis nunc sponte canistris,

nunc thyrso parcente ferit, modo dulcia notae

fila lyrae tenuesque modos et carmina monstrat

Chironis ducitque manum digitosque sonanti

575

infringit citharae, nunc occupat ora canentis

et ligat amplexus et mille per oscula laudat.

illa libens discit, quo vertice Pelion, et quis

Aeacides, puerique auditum nomen et actus

adsidue stupet et praesentem cantat Achillem.

580

ipsa quoque et validos proferre modestius artus

et tenuare rudes attrito pollice lanas

demonstrat reficitque colos et perdita dura

pensa manu; vocisque sonum pondusque tenentis,

quodque fugit comites, nimio quod lumine sese

585

figat et in verbis intempestivus anhelet,

miratur; iam iamque dolos aperire parantem

virginea levitate fugit prohibetque fateri.

sic sub matre Rhea iuvenis regnator Olympi

oscula securae dabat insidiosa sorori

590

frater adhuc, medii donec reverentia cessit

sanguinis et versos germana expavit amores.

[tandem detecti timidae Nereidos astus.]

Lucus Agenorei sublimis ad orgia Bacchi

stabat et admissum caelo nemus; huius in umbra

595

alternam renovare piae trieterida matres

consuerant scissumque pecus terraque revulsas

ferre trabes gratosque deo praestare furores.

lex procul ire mares; iterat praecepta verendus

ductor, inaccessumque viris edicitur antrum.

600

nec satis est: stat fine dato metuenda sacerdos

exploratque aditus, ne quis temerator oberret

agmine femineo: tacitus sibi risit Achilles.

illum virgineae ducentem signa catervae

magnaque difficili solventem bracchia motu –

605

et sexus pariter decet et mendacia matris –

mirantur comites. nec iam pulcherrima turbae

Deidamia suae tantumque admota superbo

vincitur Aeacidae, quantum premit ipsa sorores.

ut vero e tereti demisit nebrida collo

610

errantesque sinus hedera collegit et alte

cinxit purpureis flaventia tempora vittis

vibravitque gravi redimitum missile dextra,

attonito stat turba metu sacrisque relictis

illum ambire libet pronosque attollere vultus.

615

talis, ubi ad Thebas vultumque animumque remisit

Euhius et patrio satiavit pectora luxu,

serta comis mitramque levat thyrsumque virentem

armat et hostiles invisit fortior Indos.

Scandebat roseo medii fastigia caeli

620

Luna iugo, totis ubi somnus inertior alis

defluit in terras mutumque amplectitur orbem.

consedere chori paulumque exercita pulsu

aera tacent, tenero cum solus ab agmine Achilles

haec secum: ‹Quonam timidae commenta parentis

625

usque feres? primumque imbelli carcere perdes

florem animi? non tela licet Mavortia dextra,

non trepidas agitare feras? ubi campus et amnes

Haemonii? quaerisne meos, Sperchie, natatus

promissasque comas? an desertoris alumni

630

nullus honos, Stygiasque procul iam raptus ad umbras

dicor, et orbatus plangit mea funera Chiron?

tu nunc tela manu, nostros tu dirigis arcus

nutritosque mihi scandis, Patrocle, iugales:

ast ego pampineis diffundere bracchia thyrsis

635

et tenuare colus – pudet haec taedetque fateri –

iam scio. quin etiam dilectae virginis ignem

aequaevamque facem captus noctesque diesque

dissimulas. quonam usque premes urentia pectus

vulnera? teque marem – pudet heu! – nec amore probabis?›

640

Sic ait et densa noctis gavisus in umbra

tempestiva suis torpere silentia furtis

vi potitur votis et toto pectore veros

admovet amplexus; vidit chorus omnis ab alto

astrorum et tenerae rubuerunt cornua Lunae.

645

illa quidem clamore nemus montemque replevit;

sed Bacchi comites, discussa nube soporis,

signa choris indicta putant; fragor undique notus

tollitur, et thyrsos iterum vibrabat Achilles,

ante tamen dubiam verbis solatus amicis:

650

‹Ille ego – quid trepidas? – genitum quem caerula mater

paene Iovi silvis nivibusque inmisit alendum

Thessalicis. nec ego hos cultus aut foeda subissem

tegmina, ni primo te visa in litore: cessi

te propter, tibi pensa manu, tibi mollia gesto

655

tympana. quid defles magno nurus addita ponto?

quid gemis ingentes caelo paritura nepotes?

«Sed pater –» ante igni ferroque excisa iacebit

Scyros et in tumidas ibunt haec versa procellas

moenia, quam saevo mea tu conubia pendas

660

funere: non adeo parebimus omnia matri.›

[vade sed ereptum celes taceasque pudorem.]

Obstipuit tantis regina exterrita monstris,

quamquam olim suspecta fides, et comminus ipsum

horruit et facies multum mutata fatentis.

665

quid faciat? casusne suos ferat ipsa parenti

seque simul iuvenemque premat, fortassis acerbas

hausurum poenas? et adhuc in corde manebat

ille diu deceptus amor: silet aegra premitque

iam commune nefas; unam placet addere furtis

670

altricem sociam, precibus quae victa duorum

adnuit. illa astu tacito raptumque pudorem

surgentemque uterum atque aegros in pondere menses

occuluit, plenis donec stata tempora metis

attulit et partus index Lucina resolvit.

675

Iamque per Aegaeos ibat Laertia flexus

puppis, et innumerae mutabant Cyclades oras;

iam Paros Olearosque latent; iam raditur alta

Lemnos et a tergo decrescit Bacchica Naxos,

ante oculos crescente Samo; iam Delos opacat

680

aequor: ibi e celsa libant carchesia puppi

responsique fidem et verum Calchanta precantur.

audiit Arquitenens Zephyrumque e vertice Cynthi

inpulit et dubiis pleno dedit omina velo.

it pelago secura ratis: quippe alta Tonantis

685

iussa Thetin certas fatorum vertere leges

arcebant aegram lacrimis ac multa gementem,

quod non erueret pontum ventisque fretisque

omnibus invisum iam tunc sequeretur Ulixem.

Frangebat radios humili iam pronus Olympo

690

Phoebus et Oceani penetrabile litus anhelis

promittebat equis, cum se scopulosa levavit

Scyros; in hanc totos emisit puppe rudentes

dux Laertiades sociisque resumere pontum

imperat et remis Zephyros supplere cadentes.

695

accedunt iuxta, et magis indubitata magisque

Scyros erat placidique super Tritonia custos

litoris. egressi numen venerantur amicae

Aetolusque Ithacusque deae. tunc providus heros,

hospita ne subito terrerent moenia coetu,

700

puppe iubet remanere suos; ipse ardua fido

cum Diomede petit. sed iam praevenerat arcis

litoreae servator Abas ignotaque regi

ediderat, sed Graia tamen, succedere terris

carbasa. procedunt, gemini ceu foedere iuncto

705

hiberna sub nocte lupi: licet et sua pulset

natorumque fames, penitus rabiemque minasque

dissimulant humilesque meant, ne nuntiet hostes

cura canum et trepidos moneat vigilare magistros.

Sic segnes heroes eunt campumque patentem,

710

qui medius portus celsamque interiacet urbem,

alterno sermone terunt; prior occupat acer

Tydides: ‹Qua nunc verum ratione paramus

scrutari? namque ambiguo sub pectore pridem

verso, quid inbelles thyrsos mercatus et aera

715

urbibus in mediis Baccheaque terga mitrasque

huc tuleris varioque aspersas nebridas auro?

hisne gravem Priamo Phrygibusque armabis Achillem?›

illi subridens Ithacus paulum ore remisso:

‹Haec tibi, virginea modo si Lycomedis in aula est

720

fraude latens, ultro confessum in proelia ducent

Peliden; tu cuncta citus de puppe memento

ferre, ubi tempus erit, clipeumque his iungere donis,

qui pulcher signis auroque asperrimus astat;

nec sat erit: tecum lituo bonus adsit Agyrtes

725

occultamque tubam tacitos adportet in usus.›

Dixerat, atque ipso portarum in limine regem

cernit et ostensa pacem praefatus oliva:

‹Magna, reor, pridemque tuas pervenit ad aures

fama trucis belli, regum placidissime, quod nunc

730

Europamque Asiamque quatit. si nomina forte

huc perlata ducum, fidit quibus ultor Atrides:

hic tibi, quem tanta meliorem stirpe creavit

magnanimus Tydeus, Ithaces ego ductor Ulixes.

causa viae – metuam quid enim tibi cuncta fateri,

735

cum Graius notaque fide celeberrimus? – : imus

explorare aditus invisaque litora Troiae,

quidve parent –› medio sermone intercipit ille:

‹Adnuerit Fortuna, precor, dextrique secundent

ista dei! nunc hospitio mea tecta piumque

740

inlustrate larem.› simul intra limina ducit.

nec mora, iam mensas famularis turba torosque

instruit. interea visu perlustrat Ulixes

scrutaturque domum, si qua vestigia magnae

virginis aut dubia facies suspecta figura;

745

porticibusque vagis errat totosque penates,

ceu miretur, obit: velut ille cubilia praedae

indubitata tenens muto legit arva Molosso

venator, videat donec sub frondibus hostem

porrectum somno positosque in caespite dentes.

750

Rumor in arcana iamdudum perstrepit aula,

virginibus qua fida domus, venisse Pelasgum

ductores Graiamque ratem sociosque receptos.

iure pavent aliae, sed vix nova gaudia celat

Pelides avidusque novos heroas et arma

755

vel talis vidisse cupit. iamque atria fervent

regali strepitu et picto discumbitur auro,

cum pater ire iubet natas comitesque pudicas

natarum. subeunt, quales Maeotide ripa,

cum Scythicas rapuere domos et capta Getarum

760

moenia, sepositis epulantur Amazones armis.

tum vero intentus vultus ac pectora Ulixes

perlibrat visu, sed nox inlataque fallunt

lumina et extemplo latuit mensura iacentum.

at tamen erectumque genas oculisque vagantem

765

nullaque virginei servantem signa pudoris

defigit comitique obliquo lumine monstrat.

quid nisi praecipitem blando complexa moneret

Deidamia sinu nudataque pectora semper

exsertasque manus umerosque in veste teneret

770

et prodire toris et poscere vina vetaret

saepius et fronti crinale reponeret aurum?

[Argolicis ducibus iam tunc patuisset Achilles.]

Ut placata fames epulis bis terque repostis,

rex prior adloquitur paterisque hortatur Achivos:

775

‹Invideo vestris, fateor, decora inclita gentis

Argolicae, coeptis; utinam et mihi fortior aetas,

quaeque fuit, Dolopas cum Scyria litora adortos

perdomui, fregique vadis, quae signa triumphi

vidistis celsa murorum in fronte, carinas!

780

saltem si suboles, aptum quam mittere bello –

781

[possem, plena forent mihi gaudia; namque iuvarem.]

nunc ipsi viresque meas et cara videtis

pignora: quando novos dabit haec mihi turba nepotes?›

dixerat, et sollers arrepto tempore Ulixes:

785

‹Haut spernenda cupis; quis enim non visere gentes

innumeras variosque duces atque agmina regum

ardeat? omne simul roburque decusque potentis

Europae meritos ultro iuravit in enses.

rura urbesque vacant, montes spoliavimus altos,

790

omne fretum longa velorum obtexitur umbra;

tradunt arma patres, rapit inrevocata iuventus.

non alias umquam tantae data copia famae

fortibus aut campo maiore exercita virtus.›

aspicit intentum vigilique haec aure trahentem,

795

cum paveant aliae demissaque lumina flectant,

atque iterat: ‹Quisquis proavis et gente superba,

quisquis equo iaculoque potens, qui praevalet arcu,

omnis honos illic, illic ingentia certant

nomina: vix timidae matres aut agmina cessant

800

virginea; o multum steriles damnatus in annos

invisusque deis, si quem haec nova gloria segnem

praeterit.› exisset stratis, ni provida signo

Deidamia dato cunctas hortata sorores

liquisset mensas ipsum complexa. sed haeret

805

respiciens Ithacum coetuque novissimus exit.

ille quoque incepto paulum ex sermone remittit,

pauca tamen iungens: ‹At tu tranquillus in alta

pace mane carisque para conubia natis,

quas tibi sidereis divarum voltibus aequas

810

fors dedit. ut me olim tacitum reverentia tangit!

is decor et formae species permixta virili.›

occurrit genitor: ‹Quid si aut Bacchea ferentes

orgia, Palladias aut circum videris aras?

et dabimus, si forte novus cunctabitur auster.›

815

excipiunt cupidi et tacitis spes addita votis.

cetera depositis Lycomedis regia curis

tranquilla sub pace silet, sed longa sagaci

nox Ithaco, lucemque cupit somnumque gravatur.

Vixdum exorta dies et iam comitatus Agyrte

820

Tydides aderat praedictaque dona ferebat.

nec minus egressae thalamo Scyreides ibant

ostentare choros promissaque sacra verendis

hospitibus. nitet ante alias regina comesque

Pelides: qualis Siculae sub rupibus Aetnae

825

Naidas Hennaeas inter Diana feroxque

Pallas et Elysii lucebat sponsa tyranni.

iamque movent gressus thiasisque Ismenia buxus

signa dedit, quater aera Rheae, quater enthea pulsant

terga manu variosque quater legere recursus.

830

tunc thyrsos pariterque levant pariterque reponunt

multiplicantque gradum, modo quo Curetes in actu

quoque pii Samothraces eunt, nunc obvia versae

pectine Amazonio, modo quo citat orbe Lacaenas

Delia plaudentesque suis intorquet Amyclis.

835

tunc vero, tunc praecipue manifestus Achilles

nec servare vices nec bracchia iungere curat;

tunc molles gressus, tunc aspernatur amictus

plus solito rumpitque choros et plurima turbat.

sic indignantem thyrsos acceptaque matris

840

tympana iam tristes spectabant Penthea Thebae.

Solvuntur laudata cohors repetuntque paterna

limina, ubi in mediae iamdudum sedibus aulae

munera virgineos visus tractura locarat

Tydides, signum hospitii pretiumque laboris,

845

hortaturque legant, nec rex placidissimus arcet.

heu simplex nimiumque rudis, qui callida dona

Graiorumque dolos variumque ignoret Ulixem!

hic aliae, qua sexus iners naturaque ducit,

aut teretes thyrsos aut respondentia temptant

850

tympana, gemmatis aut nectunt tempora limbis;

arma vident magnoque putant donata parenti.

at ferus Aeacides, radiantem ut comminus orbem

caelatum pugnas – saevis et forte rubebat

bellorum maculis – adclinem conspicit hastae,

855

infremuit torsitque genas, et fronte relicta

surrexere comae; nusquam mandata parentis,

nusquam occultus amor, totoque in pectore Troia est.

ut leo, materno cum raptus ab ubere mores

accepit pectique iubas hominemque vereri

860

edidicit nullasque rapi nisi iussus in iras,

si semel adverso radiavit lumine ferrum,

eiurata fides domitorque inimicus, in illum

prima fames, timidoque pudet servisse magistro.

ut vero accessit propius luxque aemula vultum

865

reddidit et simili talem se vidit in auro,

horruit erubuitque simul. tunc acer Ulixes

admotus lateri summissa voce: ‹Quid haeres?

scimus› ait, ‹tu semiferi Chironis alumnus,

tu caeli pelagique nepos, te Dorica classis,

870

te tua suspensis exspectat Graecia signis,

ipsaque iam dubiis nutant tibi Pergama muris.

heia, abrumpe moras! sine perfida palleat Ide,

et iuvet haec audire patrem, pudeatque dolosam

sic pro te timuisse Thetin.› iam pectus amictu

875

laxabat, cum grande tuba sic iussus Agyrtes

insonuit; fugiunt disiectis undique donis

inplorantque patrem commotaque proelia credunt.

illius intactae cecidere a pectore vestes,

iam clipeus breviorque manu consumitur hasta –

880

mira fides – Ithacumque umeris excedere visus

Aetolumque ducem: tantum subita arma calorque

Martius horrenda confundit luce penates.

inmanisque gradu, ceu protinus Hectora poscens,

stat medius trepidante domo, Peleaque virgo

885

quaeritur.

Ast alia plangebat parte retectos

Deidamia dolos, cuius cum grandia primum

lamenta et notas accepit pectore voces,

haesit et occulto virtus infracta calore est.

demittit clipeum regisque ad limina versus

890

attonitum factis inopinaque monstra paventem,

sicut erat, nudis Lycomedem adfatur in armis:

‹Me tibi, care pater – dubium dimitte pavorem – ,

me dedit alma Thetis: te pridem tanta manebat

gloria; quaesitum Danais tu mittis Achillem,

895

gratior et magno, si fas dixisse, parente

et dulci Chirone mihi. sed corda parumper

huc adverte libens atque has bonus accipe voces:

Peleus te nato socerum et Thetis hospita iungunt

adlegantque suos utroque a sanguine divos.

900

unam virgineo natarum ex agmine poscunt:

dasne? an gens humilis tibi degeneresque videmur?

non renuis? iunge ergo manus et concipe foedus

atque ignosce tuis. tacito iam cognita furto

Deidamia mihi; quid enim his obstare lacertis,

905

qua potuit nostras possessa repellere vires?

me luere ista iube; pono arma et reddo Pelasgis

et maneo. quid triste fremis? quid lumina mutas?

iam socer es› – natum ante pedes prostravit et addit –

‹iamque avus. inmitis quotiens iterabitur ensis,

910

turba sumus.› tunc et Danai per sacra fidemque

hospitii blandusque precum conpellit Ulixes.

ille, etsi carae conperta iniuria natae

et Thetidis mandata movent prodique videtur

depositum tam grande deae, tamen obvius ire

915

tot metuit fatis Argivaque bella morari;

fac velit: ipsam illic matrem sprevisset Achilles.

nec tamen abnuerit genero se iungere tali:

vincitur. arcanis effert pudibunda tenebris

Deidamia gradum, veniae nec protinus amens

920

credit et opposito genitorem placat Achille.

Mittitur Haemoniam, magnis qui Pelea factis

impleat et classem comitesque in proelia poscat.

nec non et geminas regnator Scyrius alnos

deducit genero viresque excusat Achivis.

925

tunc epulis consumpta dies, tandemque retectum

foedus et intrepidos nox conscia iungit amantes.

Illius ante oculos nova bella et Xanthus et Ide

Argolicaeque rates, atque ipsas cogitat undas

auroramque timet. cara cervice mariti

930

fusa novi lacrimas iam solvit et occupat artus:

‹Aspiciamne iterum meque hoc in pectore ponam,

Aeacide? rursusque tuos dignabere portus,

an tumidus Teucrosque lares et capta reportans

Pergama virgineae noles meminisse latebrae?

935

quid precer, heu! timeamve prius? quidve anxia mandem,

cui vix flere vacat? modo te nox una deditque

inviditque mihi. thalamis haec tempora nostris?

hicne est liber hymen? o dulcia furta dolique,

o timor! abripitur miserae permissus Achilles.

940

i – neque enim tantos ausim revocare paratus – ,

i cautus, nec vana Thetin timuisse memento,

i felix nosterque redi! nimis improba posco:

iam te sperabunt lacrimis planctuque decorae

Troades optabuntque tuis dare colla catenis

945

et patriam pensare toris, aut ipsa placebit

Tyndaris, incesta nimium laudata rapina.

ast egomet primae puerilis fabula culpae

narrabor famulis aut dissimulata latebo.

quin age, duc comitem; cur non ego Martia tecum

950

signa feram? tu thyrsa manu Baccheaque mecum

sacra, quod infelix non credet Troia, tulisti.

attamen hunc, quem maesta mihi solacia linquis,

hunc saltem sub corde tene et concede precanti

hoc solum, pariat ne quid tibi barbara coniunx,

955

ne qua det indignos Thetidi captiva nepotes.›

talia dicentem non ipse inmotus Achilles

solatur iuratque fidem iurataque fletu

spondet et ingentis famulas captumque reversus

Ilion et Phrygiae promittit munera gazae.

960

inrita ventosae rapiebant verba procellae.