Punica

Liber XVII

________________________________________________________________

Cybele, id quod libri Sibyllini monuere, ex Phrygia Romam advecta a P. Scipione Nasica excipitur; Claudiae pudicitia probata 1 – 45. Scipio a Sicilia in Africam traicit 46 – 58. Syphacem frustra admonet, ne foedus cum Romanis initum rumpat; tum eius castra incenduntur, ipse capitur 59 – 145. Hasdrubal Carthaginem fugit; cives Hannibalem ex Italia revocant 146 – 157. Hannibalis somnium ante legatorum adventum 158 – 169. legatorum monitis permotus Italiam relinquit 170 – 217. consilio eo redeundi saevissima tempestate a Neptuno in mari excitata desistit 218 – 282. deinde ad Libyam appulsus Scipioni obviam it 283 – 291; militum animos ad pugnandum inflammat 292 – 337. Iunonis et Iovis de Hannibalis fato colloquium 338 – 384. pugna ad Zamam commissa 385 – 617. Scipio triumphans Romam redit 618 – 654.

Hostis ut Ausoniis decederet aduena terris,

fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae

caelicolum Phrygia genetricem sede petitam

Laomedonteae sacrandam moenibus urbis:

5

aduectum exciperet numen, qui lectus ab omni

concilio patrum praesentis degeret aeui

optimus. en nomen melius maiusque triumphis!

iamque petita aderat Latia portante Cybebe

puppe, atque ante omnis magno cedente senatu

10

obuius accitis properabat Scipio sacris,

qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella

tunc lecti, multa fulgebat imagine auorum.

isque ubi longinquo uenientia numina ponto

accepit supplex palmis Tuscique sonora

15

Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim,

femineae tum deinde manus subiere, per amnem

quae traherent celsam religatis funibus alnum.

circum arguta cauis tinnitibus aera, simulque

certabant rauco resonantia tympana pulsu,

20

semiuirique chori, gemino qui Dindyma monte

casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro,

quique Idaea iuga et lucos nouere silentis.

hos inter fremitus ac laeto uota tumultu

substitit adductis renuens procedere uinclis

25

sacra ratis subitisque uadis immobilis haesit.

tum puppe a media magno clamore sacerdos:

‹Parcite pollutis contingere uincula palmis

et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae,

ferte gradus nec uos casto miscete labori,

30

dum satis est monuisse deae. quod si qua pudica

mente ualet, si qua inlaesi sibi corporis astat

conscia, uel sola subeat pia munera dextra.›

Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen,

Claudia, non aequa<e> populi male credita fama<e>,

35

in puppim uersis palmisque oculisque profatur:

‹Caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis

cuncta creas, cuius proles terramque fretumque

sideraque et manis regnorum sorte gubernant,

si nostrum nullo uiolatum est crimine corpus,

40

testis, diua, ueni et facili me absolue carina.›

tum secura capit funem, fremitusque leonum

audiri uisus subito, et grauiora per auris

nulla pulsa manu sonuerunt tympana diuae.

fertur prona ratis (uentos impellere credas)

45

contraque aduersas ducentem praeuenit undas.

extemplo maior cunctis spes pectora mulcet

finem armis tandem finemque uenire periclis.

Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra

abscondit late propulsis puppibus aequor,

50

cui numen pelagi placauerat hostia taurus,

iactaque caeruleis innabant fluctibus exta.

tunc a sede deum purumque per aethera lapsae

armigerae Iouis ante oculos coepere uolucres

aequoreas monstrare uias ac ducere classem.

55

augurium clangor laetum dabat. inde secuti

tantum praegressos liquida sub nube uolatus

quantum non frustra speculantum lumina seruant,

litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae.

Nec segnis tanta in semet ueniente procella

60

Africa terribilem magno sub nomine molem

regis opes contra et Massyla parauerat arma,

spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus

terror erat. campos pariter uallesque refusas

litoraque implerat nullo decorare tapete

65

cornipedem Nomas adsuetus, densaeque per auras

condebant iaculis stridentibus aethera nubes.

immemor hic dextraeque datae iunctique per aras

foederis, et mensas testis atque hospita iura

fasque fidemque simul, prauo mutatus amore,

70

ruperat atque toros regni mercede pararat.

uirgo erat eximia specie claroque parente,

Hasdrubalis proles, thalamis quam cepit ut altis,

ceu face succensus prima taedaque iugali,

uertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto

75

foedere amicitiae dotalia transtulit arma.

Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem

ductori monuisse fuit, missique minantur:

stet regno, reputet superos, pacta hospita seruet:

longe coniugia ac longe Tyrios hymenaeos

80

inter Dardanias acies fore. sanguine quippe,

si renuat, blando nimium facilique marito

statura obsequia et thalami flagrantis amores.

Sic Latius permixta minis, <s>ed cassa monebat

ductor. nam surdas coniunx obstruxerat aures.

85

ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses

aduocat et castas polluti foederis aras

testatus uaria Martem mouet impiger arte.

castra, leui calamo cannaque intecta palustri,

qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,

90

adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris,

ac tacita spargit celata incendia nocte.

inde, ubi collecti rapidam diffundere pestem

coeperunt ignes et se per pinguia magno

pabula ferre sono, clare expatiantur in auras

95

et fumos uolucri propellunt lumine flammae.

it totis inimica lues cum turbine castris,

atque alimenta uorat strepitu Vulcanus anhelo

arida, et ex omni manant incendia tecto.

sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis

100

excitis somno, multorumque ora uocantum

auxilium inuadunt flammae. fluit undique uictor

Mulciber et rapidis amplexibus arma uirosque

corripit: exundat pestis, semustaque castra

albenti uolitant per nubila summa fauilla.

105

ipsius ingenti regis tentoria saltu

lugubre increpitans late circumuolat ardor,

hausissetque uirum, trepidus ni clade satelles

e somno ac stratis rapuisset inulta precantem.

Verum ubi mox iuncto sociarant aggere uires

110

Massylus Tyriusque duces, accitaque regno

lenierat pubes infaustae uulnera noctis,

ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis,

immanis animos, adflataque barbarus ora

castrorum flammis et se uelamine nullo

115

uix inter trepidas ereptum ex hoste cateruas

frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem

nec claro potuisse die nec sole tuente

a quoquam uinci. iactarat talia uecors,

sed iam claudebat flatus nec plura sinebat

120

Atropos et tumidae properabat stamina linguae.

namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis,

qui siluas ac saxa trahens per deuia praeceps

uoluitur et ripas spumanti gurgite laxat,

ante omnis praeuectus equo trahit agmina uoce.

125

contra naua manus Rutuli celsusque ruebat

uiso rege procul raptis exercitus armis,

ac sibi quisque: ‹Videsne? uidesne, ut in agmine primo

Massylus uolitet deposcens proelia rector?

fac nostrum hoc, mea dextra, decus. uiolauit et aras

130

caelicolum et casti ductoris foedera rupit.

sit satis hunc castris semel effugisse crematis.›

sic secum taciti et certatim spicula fundunt.

prima in cornipedis sedit spirantibus ignem

naribus hasta uolans erexitque ore cruento

135

quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras.

corruit asper ecus confixaque cuspide membra

huc illuc iactans rectorem prodidit hosti.

inuadunt uanumque fugae atque attollere fessos

adnitentem artus reuocato a uulnere telo

140

corripiunt, tum uincla uiro manicaeque, pudendu<m>,

addita, et, exemplum non umquam fidere laetis,

sceptriferas arta palmas uinxere catena.

ducitur ex alto deiectus culmine regni,

qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque

145

litora ad Oceani sub nutu uiderat aequor.

prostratis opibus regni Phoenissa metuntur

agmina, et inuisus Marti notusque fugarum

uertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.

Stabat Carthago, truncatis undique membris,

150

uni <in>nixa uiro, tantoque fragore ruentem

Hannibal absenti retinebat nomine molem.

id relicum fessos opis auxiliique ciere

rerum extrema iubent, huc confugere pauentes,

postquam se superum desertos numine cernunt.

155

nec mora: propulsa sulcant uada salsa carina,

qui reuocent patriaeque ferant mandata monentis,

ne lentus nullas uideat Carthaginis arces.

Quarta Aurora ratem Dauni deuexerat oras,

et fera ductoris turbabant somnia mentem.

160

namque grauis curis carpit dum nocte quietem,

cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum

uisus erat simul aduersos mucronibus in se

destrictis ruere atque Itala depellere terra,

omnisque a Cannis Trasimennique omnis ab undis

165

in pontum impellens umbrarum exercitus ibat.

ipse fugam cupiens notas euadere ad Alpes

quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque

haerebat Latiae, donec uis saeua profundo

truderet et rapidis daret asportare procellis.

170

His aegrum uisis adeunt mandata ferentes

legati patriaeque extrema pericula pandunt:

Massyla ut ruerint arma, ut ceruice catenas

regnator tulerit Libyae, letoque negato

seruetur noua pompa Ioui, Carthago laboret

175

ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,

non una concussa fuga. se, triste profatu,

uidisse, arderent cum bina in nocte silenti

castra, et luceret sceleratis Africa flammis.

praerapidum iuuenem minitari, Bruttia seruet

180

litora dum Poenus, detracturum ignibus atris,

in quam se referat, patriam suaque inclita facta.

haec postquam dicta, et casus patuere metusque,

effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant.

Audiuit toruo obtutu defixus et aegra

185

expendit tacite cura secum ipse uolutans

an tanti Carthago foret. sic deinde profatur:

‹O dirum exitium mortalibus! o nihil umquam

crescere nec magnas patiens exurgere laudes

inuidia! euersam iam pridem excindere Romam

190

atque aequasse solo potui, traducere captam

seruitum gentem Latioque imponere leges.

dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis

summisso tirone negant recreare maniplos,

dumque etiam Cerere et uictu fraudasse cohortis

195

Hannoni placet, induitur tota Africa flammis,

pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas.

nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus

subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra.

uertentur signa, ut patres statuere, simulque

200

et patriae muros et te seruabimus, Hannon.›

Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes

propellit multumque gemens mouet aequore classem.

non terga est ausus cedentum inuadere quisquam,

non reuocare uirum: cuncti praestare uidentur,

205

quod sponte abscedat, superi, tandemque resoluat

Ausoniam. uentos optant, et litora ab hoste

nuda uidere sat est: ceu flamina comprimit Auster

cum fera et abscedens reddit mare, nauita parco

interea uoto non auras poscit amicas

210

contentus caruisse Noto, pacemque quietam

pro facili cursu reputat satis. omnis in altum

Sidonius uisus conuerterat undique miles:

ductor defixos Itala tellure tenebat

intentus uultus, manantesque ora rigabant

215

per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat,

haud secus ac patriam pulsus dulcisque penatis

linqueret et tristis exul traheretur in oras.

Vt uero adfusis puppes procedere uentis

et sensim coepere procul subsidere montes,

220

nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus,

hic secum infrendens: ‹Mentisne ego compos et hoc nunc

indignus reditu, qui memet finibus umquam

amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis

Carthago, et potius cecidisset nomen Elissae.

225

quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela

a Cannis in templa tuli Tarpeia, Iouemque

detraxi solio? sparsissem incendia montis

per septem bello uacuos gentique superbae

Iliacum exitium et proauorum fata dedissem.

230

cur porro haec angant? nunc, nunc inuadere ferro

quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus?

ibo et, castrorum relegens monumenta meorum,

qua uia nota <uoca>t, remeabo Anienis ad undas.

flectite in Italiam proras, auertite classem:

235

faxo ut uallata reuocetur Scipio Roma.›

Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto

prospexit uertique rates ad litora uidit,

quassans caeruleum genitor caput aequora fundo

eruit et tumidum mouet ultra litora pontum.

240

extemplo uentos imbresque et rupe procellas

concitat Aeolias ac nubibus aethera condit.

tum, penitus telo molitus regna tridenti

intima, ab occasu Tethyn impellit et ortu

ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt

245

spumea et inlisu scopulus tremit omnis aquarum.

primus se attollens Nasamonum sedibus Auster

nudauit Syrtim correpta nubilus unda.

insequitur sublime ferens nigrantibus alis

abruptum Boreas ponti latus. intonat ater

250

discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus.

hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare

fulmina, et in classem ruere implacabile caelum.

consensere ignes nimbique et fluctus et ira

uentorum, noctemque freto imposuere tenebrae.

255

ecce, intorta Noto ueniensque a puppe procella

antemnae immugit (stridorque immite rudentum

sibilat) ac similem monti nigrante profundo

ductoris frangit super ora trementia fluctum.

exclamat uoluens oculos caeloque fretoque:

260

‹Felix o frater diuisque aequate cadendo,

Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis

pugnanti peperit letum, et cui fata dedere

Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu.

at mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae

265

egregiae occubuere animae, dimittere uitam

non licitum, uel, cum ferrem in Capitolia flammas,

Tarpeio Iouis ad manis descendere telo.›

Talia dum maeret, diuersis flatibus acta

in geminum ruit unda latus puppimque sub atris

270

aequoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam.

mox nigris alte pulsa exundantis harenae

uerticibus ratis aetherias remeauit ad auras

et fluctus supra uento librante pependit.

at geminas Notus in scopulos atque horrida saxa

275

dura sorte rapit, miserandum et triste, biremis.

increpuere ictu prorae. tum murice acuto

dissiliens sonuit rupta compage carina.

hic uaria ante oculos facies: natat aequore toto

arma inter galeasque uirum cristasque rubentis

280

florentis Capuae gaza et seposta triumpho

Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum

cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis.

tum Venus emoti facie conterrita ponti

talibus adloquitur regem maris: ‹Hoc satis irae

285

interea, genitor: satis ad maiora minarum.

cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba

hoc Carthago decus, nullo superabile bello

progenuisse caput, nostrosque in funera Poeni

Aeneadas undis totoque eguisse profundo.›

290

Sic Venus. et tumidi considunt gurgite fluctus.

obuiaque aduersis propellunt agmina castris.

Dux, uetus armorum scitusque accendere corda

laudibus, ignifero mentes furiabat in iram

hortatu decorisque urebat pectora flammis:

‹Tu mihi Flaminii portas rorantia caesi

295

ora ducis: nosco dextram. tu primus in ictus

ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa

mucronem. tibi pugnacis gestantur opima

Marcelli, Gracchusque cadens tibi proluit ensem.

ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi,

300

moenia sublimis Capuae de culmine muri

excelso fusa moribundum perculit hasta.

ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen

Fuluius excepit non unum pectore uulnus.

huc prima te siste acie, cui consul in armis

305

Crispinus cecidit. me tu comitare per hostis,

qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae

Seruili fers ora ducis suffixa ueruto.

cerno flagrantis oculos uultumque timendum

non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum

310

o iuuenis, qualem uidi, cum flumine saeuo

insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis

mersisti fundo luctantem uana tribunum.

at tu, qui gelidas Ticini primus ad undas

Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum,

315

incepta exequere et nati mihi redde cruorem.

horrescamne ipsos, ueniant si ad proelia, diuos,

cum stetis, turmae, uidi contermina caelo

quas iuga calcantis summas uolitare per Alpis,

cum uideam, quorum ferro manibusque capaces

320

arsere Argyripae campi? num segnior ibis

nunc mihi, qui primus torques in moenia telum

Dardana, nec nostrae facilis concedere laudi?

te<n>› uero, tene extimulem, qui, fulmina contra

et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras

325

cum starem, perferre sonos ac uana iubebas

nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas?

quid uos, quis claro deletum est Marte Saguntum,

exhorter, quos nobilitant primordia belli?

ut meque et uobis dignum, defendite, quaeso,

330

praeteritas dextrae laudes. diuum ipse fauore

uincendoque senex patriam post trina labantem

lustra et non uisos tam longa aetate penatis

ac natum et fidae iam pridem coniugis ora

confisus uobis repeto. non altera restat

335

iam Liby<a>e, nec Dardaniis pugna altera restat.

certatus nobis hodie dominum accipit orbis.›

Hannibal haec. sed non patiens remorantia uerba

Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora

soluere ad effatus, signum pugnamque petebant.

340

Haec procul aeria speculantem nube sororem

ut uidit diuum genitor maestosque sub acri

obtutu uultus, sic ore effatus amico est:

‹Qui te mentis edunt morsus? da noscere coniunx.

num Poeni casus ducis et Carthaginis angit

345

cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores

Sidonios. gentem contra et fatalia regna

Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli

fractis foederibus populo modus? ipsa malorum

non plus Carthago tulit exhausitque laboris,

350

quam pro Cadmea <s>u<bi>isti exercita gente.

turbasti maria ac terras iuuenemque ferocem

immisti Latio. tremuerunt moenia Romae,

perque bis octonos primus fuit Hannibal annos

humani generis. tempus componere gentes.

355

ad finem uentum, et claudenda est ianua belli.›

Tum supplex Iuno: ‹Neque ego, haec mutare laborans

quis est fixa dies, pendenti nube resedi,

nec reuocare acies bellumue extendere quaero.

quae donare potes, quoniam mihi gratia languet

360

et cecidit iam primus amor, nil fila sororum

aduersus posco: uertat terga Hannibal hosti,

ut placet, et cineres Troiae Carthagine reg<n>ent.

illud te gemini per mutua pignora amoris

et soror et coniunx oro: tranare pericla

365

magnanimum patiare ducem uitamque remittas

neue sinas captum Ausonias perferre catenas.

stent etiam contusa malis mea moenia, fracto

nomine Sidonio, et nostro seruentur honori.›

Sic Iuno, et contra breuiter sic Iuppiter orsus:

370

‹Do spatium muris, ut uis, Carthaginis altae.

stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx,

quatenus indulsisse uacet. non longa supersunt

fata urbi, uenietque pari sub nomine ductor,

qui nunc seruatas euertat funditus arces.

375

aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,

ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto

et terras implere uolet redeuntibus armis:

noui feta uiri bello praecordia. sed lex

muneris haec esto nostri: Saturnia regna

380

ne post haec uideat, repetat neue amplius umquam

Ausoniam. nunc instanti raptum auehe leto

ne, latis si miscebit fera proelia campis,

Romulei nequeas iuuenis subducere dextrae.›

Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique,

385

inuadunt acies pugnam et clamore lacessunt

sidera. non alio grauiores tempore uidit

aut populos tellus aut, qui patria arma mouerent,

maioris certare duces. discriminis alta

in medio merces, quicquid tegit undique caelum.

390

ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro,

excelsumque caput penna nutante leuabat

crista rubens. saeuus magno de nomine terror

praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis.

at contra ardenti radiabat Scipio cocco,

395

terribilem ostentans clipeum, quo patris et una

caelarat patrui spirantis proelia dira

effigies: flammam ingentem frons alta uomebat.

sub tanta cunctis ui telorumque uirumque

in ducibus stabat spes et uictoria solis.

400

quin etiam, fauor ut subigit plerosque metusue,

Scipio si Libycis esset generatus in oris,

sceptra ad Agenoreos credunt uentura nepotes,

Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,

haud dubitant terras Itala in dicione futuras.

405

Contremuere aurae, rapido uibrantibus hastis

turbine, et horrificam traxere per aethera nubem.

inde ensis propiorque acies et comminus ora

admota ac dira flagrantia lumina flamma.

sternitur, in medium contemptrix turba pericli

410

quae primis se praecipitem tulit obuia telis,

gentilemque bibit tellus inuita cruorem.

feruidus ingenii Masinissa et feruidus aeui

in primas Macetum turmas immania membra

infert et iaculo circumuolat alite campum.

415

caerulus haud aliter, cum dimicat, incola T<h>yles

agmina falcigero circumuenit arta couinno.

Graia phalanx patrio densarat more cateruas

iunctisque astabat nulli penetrabilis hastis.

immemor has pacti post foedus in arma Philippus

420

miserat et quassam refouebat Agenoris urbem.

rarescit multo laxatus uulnere miles

atque aperit patulas prostrato corpore late

inter tela uias. inrumpit mole ruinae

Ausonius globus et periuria Graia resignat.

425

Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo

Mantua pubenti genetrix dimiserat aeuo),

obtruncat Samium bellacis dextra Caleni,

at Clytium Selius, Pellaeum et uana tumentem

ad nomen patriae Clytium: sed gloria Pellae

430

haud ualuit misero defendere Daunia tela.

Saeuior his Latius uastabat Bruttia signa

Laelius increpitans: ‹Adeone Oenotria tellus

detestanda fuit, quam per maria aspera perque

insanos Tyrio fugeretis remige fluctus?

435

sed fugisse satis fuerit. Latione cruore

insuper externas petitis perfundere terras?›

haec dicens Silarum meditantem in proelia telo

praeuenit. hasta uolans imo sub gutture sedit

et uitae uocisque uias simul incita clausit.

440

Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano

sternitur. accendunt iras uultusque uirorum

armorumque habitus noti et uox consona linguae.

quos ubi nudantis conspexit Hamilcare cretus

terga fuga, ‹State ac nostram ne prodite gentem›

445

uociferans subit et conuertit proelia dextra:

qualis in aestiferis Garamantum feta ueneno

attollit campis feruenti pastus harena

colla Paraetonius serpens lateque per auras

undantem torquet perfundens nubila tabem.

450

continuo infesta portantem cuspide uulnus

impedit anteuolans Herium, cui nobile nomen

Marrucina domus clarumque Teate ferebat.

atque illi magnum nitenti et laudibus hostis

arrecto capuli ad finem manus incita sedit,

455

quaerebatque miser morienti lumine fratrem,

cum iuuenis subit et leto stimulatus acerbo

Pleminius saeuum mucronem ante ora coruscat

ac fratrem magno minitans clamore reposcit.

huic proles Barcae: ‹Germanum reddere uero

460

si placet, haud renuo. maneant modo foedera nostra:

Hasdrubalem reuocate umbris. egone aspera ponam

umquam in Romanos odia, aut mansuescere corda

nostra sinam, parcamque uiro quem terra crearit

Itala? tum manes inimico<s> sede repellat

465

aeterna socioque abigat me frater Auerno.›

sic ait et clipei propulsum pondere toto,

lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris

fallebat nisus, prosternit et occupat ense.

extendit labens palmas, Heriumque iacentem

470

amplexus, iuncta leniuit morte dolores.

tum Libys inuadit mixtae certamina turbae

conuertitque ruens per longum hostilia terga,

ut cum fulminibus permixta tonitrua mundum

terrificant, summique labat domus alta parentis:

475

omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora

lux atrox micat, et praesens astare uiritim

creditur intento perculsis Iuppiter igne.

Parte alia, ceu sola forent discrimina campo

quo mis<c>eret agens truculentum Scipio Martem,

480

aspera pugna nouas uaria sub imagine leti

dat formas. hic ense iacet prostratus adacto,

hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa,

ast hos, turpe, pauor fusos proiecit in ora,

horum aduersa dedit Gradiuo pectora uirtus.

485

ipse super strages ductor Rhoeteius instat,

qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum

et Geticas soluit feruenti sanguine Mauors

laetus caede niues, glaciemque Aquilonibus actam

perrumpit stridens sub pondere belliger axis.

490

iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque

nomina obit ferro. claris spectata per orbem

stragibus occumbit late inter tela iuuentus:

qui muros rapuere tuos miserasque nefandi

principium belli fecere, Sagunte, ruinas,

495

qui sacros, Trasimenne, lacus, Phaethontia quique

polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta

quos tulit, ut superum regi soliumque domosque

irent direptum: mactantur comminus uno

exitio, redduntque animas, temerata fereba<n>t

500

qui secreta deum et primo<s> reserasse negatas

gressibus humanis Alpis. formidinis huius

plena acies propere retro exanimata ruebat:

haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis

cum sese infudit, rapidusque incendia flatus

505

uentilat et uolucris spargit per culmina flammas,

attonitum erumpit subita formidine uulgus,

lateque ut capta passim trepidatur in urbe.

Verum ubi cunctari taedet dispersa uirorum

proelia sectantem et leuiori Marte teneri,

510

omnes in causam belli auctoremque malorum

uertere iam uires tandem placet. Hannibal unus

dum restet, non, si muris Carthaginis ignis

subdatur caesique cadant exercitus omnis,

profectum Latio. contra, si concidat unus,

515

nequiquam fore Agenoreis cuncta arma uirosque.

illum igitur lustrans circumfert lumina campo

rimaturque ducem. iuuat in certamina summa

ferre gradum, cuperetque uiro concurrere, tota

spectante Ausonia. celsus clamore feroci

520

prouocat increpitans hostem et noua proelia poscit.

Quas postquam audiuit uoces conterrita Iuno,

ne Libyci ducis impauidas ferrentur ad aures,

effigiem informat Latiam propereque coruscis

attollit cristis, addit clipeumque iubasque

525

Romulei ducis atque umeris imponit honorem

fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis

proelia et audacis adicit sine corpore motus.

tum par effigies fallacis imagine uana

cornipedis moderanda cito per deuia passu

530

belligerae datur ad speciem certaminis umbrae.

sic Poeni ducis ante oculos exultat et ultro

Scipio Iunoni simulatus tela coruscat.

at, uiso laetus rectore ante ora Latino

et tandem propius sperans ingentia, Poenus

535

quadrupedi citus imponit uelocia membra

et iacit aduersam properati turbinis hastam.

dat terga et campo fugiens uolat ales imago

tramittitque acies. tum uero, ut uictor et alti

iam compos uoti, ferrata calce cruentat

540

cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas:

‹Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis?

nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra.›

haec ait et stricto sequitur mucrone uolantem,

donec longinquo frustratum duxit in arua

545

diuersa spatio procul a certamine pugnae.

tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.

fulmineus ductor ‹Quisnam se numine caeco

composuit nobis› inquit ‹deus? aut latet idem

cur monstro? tantumne obstat mea gloria diuis?

550

sed non auelles umquam, quicumque secundus

caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem

eripies uerum nobis.› frena inde citati

conuertit furibundus equi campumque petebat,

cum subito occultae pestis conlapsa tremore

555

cornipedis moles ruit atque efflauit anhelo

pectore Iunonis curis in nubila uitam.

tum uero impatiens ‹Vestra est haec altera, uestra

fraus,› inquit ‹superi: non fallitis. aequore mersum

texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae!

560

anne huic seruabar leto? mea signa secuti,

quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens

accipio gemitus uocesque ac uerba uocantum

Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit

Tartareus torrens?› simul haec fundebat et una

565

spectabat dextram ac leti feruebat amore.

Tunc Iuno, miserata uirum, pastoris in ora

uertitur ac siluis subito procedit opacis

atque his adloquitur uersantem ingloria fata:

‹Quaenam te siluis accedere causa subegit

570

armatum nostris? num dura ad proelia tendis,

magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis?

si uelox gaudes ire et compendia grata

sunt tibi, uicino in medios te tramite ducam.›

adnuit atque onerat promissis pectora largis

575

pastoris patresque docet Carthaginis altae

magna repensuros, nec se leuiora daturum.

praecipitem et uasto superantem proxima saltu

circumagit Iuno ac fallens regione uiarum

non gratam inuito seruat celata salutem.

580

Interea Cadmea manus, deserta pauensque,

non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit

saeui nota ducis. pars ferro occumbere credunt,

pars damnasse aciem et diuis cessisse sinistris.

ingruit Ausonius uersosque agit aequore toto

585

rector. iamque ipsae trepidant Carthaginis arces:

impletur terrore uago cuncta Africa pulsis

agminibus, uolucrique fuga sine Marte ruentes

tendunt attonitos extrema ad litora cursus

ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras;

590

pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.

sic ubi, ui caeca tandem deuictus, ad astra

euomuit pastos per saecula Vesbius ignis

et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,

uidere Eoi, monstrum admirabile, Seres

595

lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.

At fessum tumulo tandem regina propinquo

sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae

apparent admota oculis uestigia pugnae.

qualem Gargani campum Trebiaeque paludem

600

et Tyrrhena uada et Ph<a>et<h>ontis uiderat amnem

strage uiru<m> undantem, talis, miserabile uisu,

prostratis facies aperitur dira maniplis.

tunc superas Iuno sedes turbata reuisit.

iamque propinquabant hostes tumuloque subibant,

605

cum secum Poenus: ‹Caelum licet omne soluta

in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant,

non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aeuo,

decedesque prius regnis, quam nomina gentes

aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo

610

securam te, Roma, mei, patriaeque superstes

ad spes armorum uiuam tibi. nam modo pugna

praecellis, resident hostes: mihi satque superque

ut me Dardaniae matres atque Itala tellus,

dum uiuam, expectent nec pacem pectore norint.›

615

sic rapitur paucis fugientum mixtus, et altos

inde petit retro montis tutasque latebras.

Hic finis bello. reserantur protinus arces

Ausonio iam sponte duci. iura improba adempta

armaque, et incisae leges, opibusque superbis

620

uis fracta, et posuit gestatas belua turris.

excelsae tum saeua rates spectacula Poenis

flammiferam accepere facem, subitaque procella

arserunt maria, atque expauit lumina Nereus.

Mansuri compos decoris per saecula rector,

625

deuictae referens primus cognomina terrae,

securus sceptri, repetit per caerula Romam

et patria inuehitur sublimi tecta triumpho.

ante Syphax feretro residens captiua premebat

lumina, et auratae seruabant colla catenae,

630

hic Hannon clarique genus Phoenissa iuuenta

et Macetum primi atque incocti corpora Mauri,

tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas,

Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis.

mox uictas tendens Carthago ad sidera palmas

635

ibat et effigies orae iam lenis Hiberae,

terrarum finis Gades ac laudibus olim

terminus Herculeis Calpe Baetesque lauare

solis equos dulci consuetus fluminis unda,

frondosumque apicem subigens ad sidera mater

640

bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus,

cum simul inlidit ponto, quos attulit, amnes.

sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,

quam uisa Hannibalis campis fugientis imago.

ipse astans curru atque auro decoratus et ostro

645

Martia praebebat spectanda Quiritibus ora,

qualis odoratis descendens Liber ab Indis

egit pampineos frenata tigride currus;

aut cum Phlegraeis, confecta mole Gigantum,

incessit campis tangens Tirynthius astra.

650

salue, inuicte parens, non concessure Quirino

laudibus ac meritis non concessure Camillo:

nec uero, cum te memorat de stirpe deorum,

prolem Tarpei mentitur Roma Tonantis.