Punica

Liber XVI

________________________________________________________________

Hannibal in Bruttiis versatur 1 – 22. Carthaginienses ex Hispania pelluntur: Mago victus Carthaginem fugit 25 – 26. Hanno a Scipione capitur 28 – 77. Hasdrubalis, Gisgonis filii, exercitus deletur 78 – 114. Masinissa, Nomadum rex, ad Scipionem transit 115 – 167. Scipio et Hasdrubal apud Syphacem, Massyliorum regem; is foedus cum Romanis icit, sed postea prodigiis terretur 168 – 274. Scipio in Hispaniam reversus ludos funebres in honorem patris patruique instituit 275 – 591. tum Romam profectus consul creatur, eique Fabio vehementer resistente permittitur, ut in Africam traiciat 592 – 700.

Bruttia maerentem casus patriaeque suosque

Hannibalem accepit tellus. hic aggere saeptus

in tempus posita ad renouandum bella coquebat:

abditus ut silua, stabulis cum cessit ademptis,

5

amisso taurus regno gregis auia clauso

molitur saltu certamina iamque feroci

mugitu nemora exterret perque ardua cursu

saxa ruit, sternit siluas rupesque lacessit

irato rabidus cornu: tremit omnis ab alto

10

prospectans scopulo pastor noua bella parantem.

sed uigor hausurus Latium, si cetera Marti

adiumenta forent, praua obtrectante suorum

inuidia, reuocare animos ac stare negata

cogebatur ope et senio torpescere rerum.

15

parta tamen formido manu et tot caedibus olim

quaesitus terror uelut inuiolabile telis

seruabant sacrumque caput, proque omnibus armis

et castrorum opibus dextrisque recentibus unum

Hannibalis sat nomen erat. tot dissona lingua

20

agmina, barbarico tot discordantia ritu

corda uirum mansere gradu, rebusque retusis

fidas ductoris tenuit reuerentia mentes.

Nec uero Ausonia tantum se laetus agebat

Dardanidis Mauors: iam terra cedit Hibera

25

auriferis tandem Phoenix depulsus ab aruis,

iam Mago exutus castris agitante pauore

in Libyam propero tramisit caerula uelo.

ecce aliud decus haud uno contenta fauore

nutribat Fortuna duci. nam concitus Hannon

30

aduentabat, agens crepitantibus agmina caetris

barbara, et indigenas serus raptabat Hiberos.

non ars aut astus belli uel dextera deerat,

si non Scipiadae concurreret. omnia ductor

magna adeo Ausonius maiori mole premebat:

35

ut Phoebe stellas, ut fratri<s> lumina Phoeben

exuperant montisque Atlas et flumina Nilus,

ut pater Oceanus Neptunia caerula uincit.

uallantem castra (obscuro nam uesper Olympo

fundere non aequam trepidanti coeperat umbra<m>)

40

adgreditur Latius rector, subitoque tumultu

caeduntur passim coepti munimina ualli

imperfecta super. contexere herbida lapsos

pondera, et in tumuli concessit caespes honorem.

Vix uni mens digna uiro, nouisse minores

45

quam deceat pretiumque operis sit tradere famae.

Cantaber ingenio membrorum et mole timeri

uel nudus telis poterat Larus. hic fera gentis

more securigera miscebat proelia dextra

et, quamquam fundi se circum pulsa uideret

50

agmina, deleta gentilis pube cateruae

caesorum implebat solus loca: seu foret hostis

comminus, expleri gaudebat uulnere frontis

aduersae, seu laeua acies in bella uocaret,

obliquo telum reflexum Marte rotabat.

55

at, cum pone ferox auersi in terga ueniret

uictor, nil trepidans retro iactare bipennem

callebat, nulla belli non parte timendus.

huic ducis inuicti germanus turbine uasto

Scipio contorquens hastam, cudone comantis

60

disiecit crinis. namque altius acta cucurrit

cuspis et elata procul est eiecta securi.

at iuuenis, cui telum ingens accesserat ira,

barbaricam adsiliens magno clamore bipennem

incutit. intremuere acies, sonuitque per auras

65

pondere belligero pulsati tegminis umbo,

haud impune quidem. remeans nam dextera ab ictu

decisa est gladio ac dilecto immortua telo.

qui postquam murus miseris ruit, agmina concors

auertit fuga confestim dispersa per agros.

70

nec pugnae species, sed poenae tristis imago

illa erat, hinc tantum caedentum atque inde ruentum.

per medios Hannon palmas post terga reuinctus

ecce trahebatur lucemque (heu dulcia caeli

lumina!) captiuus lucem inter uincla petebat.

75

cui rector Latius: ‹Tanta, en, qui regna reposcant,

quis cedat toga et armiferi gens sacra Quirini.

seruitio si tam faciles, cur bella refertis?›

Haec inter celerare gradum, coniungat ut arma,

Hasdrubalem ignarum cladis praenuntius adfert

80

explorator eques. raptat dux obuia signa

ac, postquam optatam laetus contingere pugnam

uidit et ad letum magno uenientia cursu

agmina, suspiciens caelum ‹Nil amplius› inquit

‹uos hodie posco, superi. protraxtis ad arma

85

quod profugos, satis est: in dextra cetera nobis

uota, uiri. rapite, ite, precor. uocat ecce furentis

hinc pater, hinc patruus. gemina o mihi numina belli,

ducite, adeste, sequor. dignas spectabitis, aut me

praescia mens fallit, uestro iam nomine caedes.

90

nam quis erit tandem campis telluris Hiberae

bellandi modus? en umquam lucebit in orbe

ille dies, quo te armorum, Carthago, meorum

aspiciam sonitus admotaque bella trementem?›

Dixerat, et raucus stridenti murmure clangor

95

increpuit: tonuere feris clamoribus astra.

concurrunt, quantumque rapit uiolentia ponti

et Notus et Boreas et inexorabilis Auster,

cum mergunt plenas tumefacta sub aequora classes,

aut cum letiferos accendens Sirius ignis

100

torret anhelantem saeuis ardoribus orbem,

tantum acies hominumque ferox discordia ferro

demetit. haud ullus terrarum aequarit hiatus

pugnarum damna, aut strages per inhospita lustra

umquam tot dederit rabies horrenda ferarum.

105

iam campi uallesque madent, hebetataque tela.

et Libys occubuere et amantes Martis Hiberi.

stat tamen una loco perfossis debilis armis

luctaturque acies, qua concutit Hasdrubal hastam.

nec finem daret ille dies animosaque uirtus,

110

ni perlapsa uiro loricae tegmen harundo

et parco summum uiolasset uulnere corpus

suasissetque fugam. rapido certamina linquit

in latebras euectus equo noctisque per umbram

ad Tartessiacos tendit per litora portus.

115

Proximus in pugna ductori Marte manuque

regnator Nomadum fuerat, mox foedere longo

cultuque Aeneadum nomen Masinissa superbum.

huic fesso, quos dura fuga et nox suaserat atra,

carpenti somnos subitus rutilante coruscum

120

uertice fulsit apex, crispamque inuoluere uisa est

mitis flamma comam atque hirta se spargere fronte.

concurrunt famuli et serpentis tempora circum

festinant gelidis restinguere fontibus ignis;

at grandaeua deum praenoscens omina mater

125

‹Sic, sic, caelicolae, portentaque uestra secundi

condite:› ait ‹dure<t> capiti per saecula lumen.

ne uero, ne, nate, deum tam laeta pauesce

prodigia aut sacras metue inter tempora flammas.

hic tibi Dardaniae promittit foedera gentis,

130

hic tibi regna dabit regnis maiora paternis

ignis et adiunget Latiis tua nomina fatis.›

sic uates, iuuenisque animum tam clara mouebant

monstra, nec a Poenis ulli uirtutis honores,

Hannibal ipse etiam iam iamque modestior armis.

135

Aurora obscuri tergebat nubila caeli

uixque Atlantiadum rubefecerat ora sororum:

tendit in Ausonios et adhuc hostilia castra.

atque, ubi se uallo intulerat, ductorque benigno

accepit Latius uultu, rex talibus infit:

140

‹Caelestum monita et sacrae responsa parentis

disque tua, o Rutulum rector, gratissima uirtus

auulsum Tyriis huc me duxere uolentem.

si tibi non segnes tua contra fulmina saepe

uisi stare sumus, dignam te, nate Tonantis,

145

adferimus dextram. nec nos aut uana subegit

incertae mentis leuitas et mobile pectus,

aut spes et laeti sectamur praemia Martis:

perfidiam fugio et periuram ab origine gentem.

tu, quando Herculeis finisti proelia metis,

150

nunc ipsam belli nobiscum inuade parentem.

ille tibi, qui iam gemino Laurentia lustro

possedit regna et scalas ad moenia Romae

admouet, in Libyam flammis ferroque trahendus.›

Sic Nomadum ductor. tunc dextra Scipio dextram

155

amplexus: ‹Si pulchra tibi Mauorte uidetur,

pulchrior est gens nostra fide. dimitte bilinguis

ex animo socios. magna hinc te praemia clarae

uirtutis, Masinissa, manent, citiusque uel armis

quam gratae studio uincetur Scipio mentis.

160

cetera quae Libyam portari incendia suades,

expediet tempus. nec enim sunt talia rerum

non meditata mihi, et mentem Carthago fatigat.›

hinc iuueni dona insignem uelamine picto

dat chlamydem stratumque ostro, quem ceperat ipse

165

deiecto uictor Magone animique probarat,

cornipedem, tum, qua diuum libabat ad aras

Hasdrubal, ex auro pateram galeamque comantem.

exin firmato sociali foedere regis

uertendas agitat iam nunc Carthaginis arces.

170

Massylis regnator erat ditissimus oris

nec nudus uirtute Syphax, que<m> iura petebant

innumerae gentes extremaque litore Tethys.

multa uiro terra ac sonipes et belua, terror

bellorum, nec non Marti delecta iuuentus.

175

nec foret, aut ebore aut solido qui uinceret auro

Gaetulisue magis fucaret uellus aenis.

has adiungere opes auidus reputansque laborem,

si uertat rex ad Poenos, dare uela per altum

imperat atque animo iam tum Africa bella capessit.

180

uerum ubi peruentum, et portus tenuere carinae,

iam trepida fugiens per proxima litora puppe

Hasdrubal adflictis aderat noua foedera quaerens

rebus et ad Tyrios Massylia signa trahebat.

Audito pariter populorum in regna duorum

185

aduenisse duces, qui tota mole laborent

disceptentque armis terrarum uter imperet orbi,

celsus mente Syphax acciri in tecta benigne

imperat et tanto regni se tollit honore.

tum laetos uoluens oculos aduersa per ora,

190

sic Latium adfatur iuuenem ac prior incipit ultro:

‹Quam te, Dardanide pulcherrime, mente serena

accipio intueorque libens! quamque ora recordor

laetus Scipiadae! reuocat tua forma parentem.

nam repeto, Herculeas Erythia ad litora Gades

195

cum studio pelagi et spectandis aestibus undae

uenissem, magnos uicina ad flumina Baetis

ductores miro quodam me cernere amore.

tum mihi dona uiri praeda delecta tulere,

arma simul regnoque meo tum cognita primum

200

cornipedum frena atque arcus, quis cedere nostra

nunc norunt iacula, et ueteris tribuere magistros

militiae, qui dispersas sine lege cateruas

uestro formarent ritu ad certamina Martis.

ast ego, cum contra, nostris quae copia regnis,

205

nunc auri ferrem, niuei nunc munera dentis,

nil ualui precibus. solos sibi cepit uterque,

quos cohibebat ebur uaginae sectilis, enses.

quare, age, laetus haue nostros intrare penatis

ac, mea quando adfert Libycum fortuna per undas

210

ductorem, facili, quae dicam, percipe mente.

et uos, qui Tyriae regitis Carthaginis arces,

Hasdrubal, huc aures, huc quaeso aduertite sensus.

quanta per Ausonios populos torrentibus armis

tempestas ruat et Latio suprema minetur,

215

utque bibant Tyrium bis quinos saeua per annos

Sicana nunc tellus, nunc litora Hibera cruorem,

cui nescire licet? quin ergo tristia tandem

considunt bella, et deponitis arma uolentes?

tu Libya, tu te Ausonia cohibere memento.

220

haud deformis erit uobis ad foedera uersis

pacator mediusque Syphax.› subiungere plura

non passus, gentis morem arbitriumque senatus

Scipio demonstrat, uanique absistere coepti

spe iubet et patres docet haec expendere solos.

225

suadendi modus hic, quodque est de parte diei

exacti super ad mensas et pocula uertunt,

atque, epulis postquam finis, dant corpora somno

et dura in noctem curarum uincula soluunt.

Iamque nouum terris pariebat limine primo

230

egrediens Aurora diem, stabulisque subibant

ad iuga solis equi, necdum ipse ascenderat axem,

sed prorupturis rutilabant aequora flammis:

exigit e stratis corpus uultuque sereno

Scipio contendit Massyli ad limina regis.

235

illi mos patrius fetus nutrire leonum

et catulis rabiem atque iras expellere alendo.

tum quoque fulua manu mulcebat colla iubasque

et fera tractabat ludentum interritus ora.

Dardanium postquam ductorem accepit adesse,

240

induitur chlamydem, regnique insigne uetusti

gestat laeua decus. cinguntur tempora uitta

albente, ac lateri de more adstringitur ensis.

hinc in tecta uocat, secretisque aedibus hospes

sceptrifero cum rege pari sub honore residunt.

245

Tum prior his infit terrae pacator Hiberae:

‹Prima mihi, domitis Pyrenes gentibus, ire

ad tua regna fuit properantem et maxima cura,

o sceptri uenerande Syphax. nec me aequore saeuus

tardauit medio pontus. non ardua regnis

250

quaesumus aut inhonora tuis: coniunge Latinis

unanimum pectus sociusque accede secundis.

non tibi Massylae gentes extentaque tellus

Syrtibus et latis proauita potentia campis

amplius attulerint decoris, quam Romula uirtus

255

certa iuncta fide et populi Laurentis honores.

cetera quid referam? non ullus scilicet ulli

aecus caelicolum, qui Dardana laeserit arma.›

Audiuit laeto Massylus et adnuit ore

complexusque uirum ‹Firmemus prospera› dixit

260

‹omina, nec uotis superi concordibus absint,

cornigerumque Iouem Tarpeiumque ore uocemus.›

et simul extructis caespes surrexerat aris

uictimaque admotae stabat subiecta bipenni,

cum subito abruptis fugiens altaria taurus

265

exiluit uinclis mugituque excita late

impleuit tecta et fremitu suspiria rauco

congeminans trepida terrorem sparsit in aula.

uittaque, maiorum decoramen, fronte sine ullo

delapsa attactu nudauit tempora regis.

270

talia caelicolae casuro tristia regno

signa dabant, saeuique aderant grauia omina fati.

hunc fractum bello regem solioque reuulsum,

tempus erit, cum ducet agens ad templa Tonantis

qui tunc orabat socialia foedera supplex.

275

his actis repetit portum puppesque secundo

dat uento et notis reddit se Scipio terris.

Concurrere auidae gentes, uariosque subacta

Pyrene misit populos. mens omnibus una:

concordes regem appellant regemque salutant.

280

scilicet hunc summum norunt uirtutis honorem.

sed, postquam miti reiecit munera uultu,

Ausonio non digna uiro, patriosque uicissim

edocuit ritus et Romam nomina regum

monstrauit nescire pati, tum uersus in unam,

285

quae restat, curam, nullo super hoste relicto,

et Latios simul et uulgum Baetisque Tagique

conuocat ac medio in coetu sic deinde profatur

‹Quando ita caelicolum nobis propensa uoluntas

adnuit, extremo Libys ut deiectus ab orbe

290

aut his occideret campis, aut axe relicto

Hesperio patrias exul lustraret harenas:

iam uestra tumulos terra celebrare meorum

est animus pacemque dare exposcentibus umbris.

mente fauete pari atque aures aduertite uestras.

295

septima cum solis renouabitur orbita caelo,

quique armis ferroque ualent, quique arte regendi

quadriiugos pollent currus, quis uincere planta

spes est, et studium iaculis impellere uentos,

adsint ac pulchrae certent de laude coronae.

300

praemia digna dabo, e Tyria spolia incluta praeda,

nec quisquam nostri discedet muneris expers.›

sic donis uulgum laudumque cupidine flammat.

Iamque dies praedicta aderat, coetuque sonabat

innumero campus, simulatasque ordine iusto

305

exequias rector lacrimis ducebat obortis.

omnis Hiber, omnis Latio sub nomine miles

dona ferunt tumulisque super flagrantibus addunt.

ipse, tenens nunc lacte, sacro nunc plena Lyaeo

pocula, odoriferis aspergit floribus aras.

310

tum manis uocat excitos laudesque uirorum

cum fletu canit et ueneratur facta iacentum.

Inde refert sese circo et certamina prima

incohat ac rapidos cursus proponit equorum.

fluctuat aequoreo fremitu rabieque fauentum,

315

carceribus nondum reseratis, mobile uulgus

atque fores oculis et limina seruat equorum.

iamque, ubi prolato sonuere repagula signo

et toto prima emicuit uix ungula cornu,

tollitur in caelum furiali turbine clamor,

320

pronique ac similes certantibus ore secuntur

quisque suos currus magnaque uolantibus idem

uoce locuntur equis. quatitur certamine circus

<s>pectantum, ac nulli mentem non abstulit ardor:

instant praeceptis et equos clamore gubernant.

325

fuluus, harenosa surgens tellure, sub auras

erigitur globus atque operit caligine densa

cornipedumque uias aurigarumque labores.

hic studio furit acris equi, furit ille magistri.

hos patriae fauor, hos accendit nobile nomen

330

antiqui stabuli. sunt quos spes grata fatiget

et noua ferre iugum ceruix. sunt, cruda senectus

quos iuuet et longo sonipes spectatus in aeuo.

Euolat ante omnis rapidoque per aera curru

Callaicus Lampon fugit atque ingentia tranat

335

exultans spatia et uentos post terga relinquit.

conclamant plausuque fremunt uotique peractam

maiorem credunt praerepto limite partem.

at, quis interior cura et prudentia circi

altior, effusas primo certamine uires

340

damnare et cassis longe increpitare querelis

indispensato lassantem corpora nisu:

‹Quo nimius, quo, Cyrne, ruis?› (nam Cyrnus agebat)

‹uerbera dimitte et reuoca moderatus habenas.›

heu surdas aures! fertur securus equorum

345

nec meminit, quantum campi decurrere restet.

Proximus, a primo distans, quantum aequore currus

occupat ipse, loci tantum, sed proximus ibat

Astur Panchates: patrium frons alba nitebat

insigne et patrio pes omnis concolor albo.

350

ingentes animi, membra haud procera decusque

corporis exiguum, sed tum sibi fecerat alas

concitus atque ibat campo indignatus habenas:

crescere sublimem atque augeri membra putares.

Cinyphio rector cocco radiabat Hiberus.

355

Tertius aequata currebat fronte Peloro

Caucasus. ipse asper, nec qui ceruicis amaret

adplausae blandos sonitus clausumque cruento

spumeus admorsu gauderet mandere ferrum.

at docilis freni et melior parere Pelorus

360

non umquam effusum sinuabat deuius axem,

sed laeuo interior stringebat tramite metam,

insignis multa ceruice et plurimus idem

ludentis per colla iubae. mirabile dictu,

nullus erat pater: ad Zephyri noua flamina campis

365

Vettonum eductum genetrix effuderat Harpe.

nobilis hunc Durius stimulabat in aequore currum,

Caucasus antiquo fidebat Atlante magistro.

ipsum Aetola, uago Diomedi condita, Tyde

miserat: exceptum Troiana ab origine equorum

370

tradebant, quos Aeneae Simoentos ad undas

uictor Tydides magnis abduxerat ausis.

iamque fere medium euecti certamine campum

in spatio addebant, nisusque adprendere primos

Panchates animosus equos super altior ire

375

et praecedentem iam iamque ascendere currum

pone uidebatur, curuatisque ungula prima

Callaicum quatiens pulsabat calcibus axem.

At postremus Atlas, sed non et segnior ibat

postremo Durio: pacis de more putares

380

aequata fronte et concordi currere freno.

sensit ut exhaustas, qui proximus ibat, Hiberus

Callaicas Cyrni uires, nec ut ante salire

praecipitem currum, et fumantis uerbere cogi

adsiduo uiolenter equos, ceu monte procella

385

cum subita ex alto ruit, usque ad colla repente

cornipedum protentus et in capita ardua pendens

concitat ardentem, quod ferret lora secundus,

Panchatem uocesque addit cum uerbere mixtas:

‹Tene, Astur, certante feret quisquam aequore palmam

390

erepto? consurge, uola, perlabere campum

adsuetis uelox pennis. decrescit anhelo

pectore consumptus Lampon, nec restat hianti,

quem ferat ad metas, iam spiritus.› haec ubi dicta,

tollit se sonipes, ceu tunc e carcere primo

395

corriperet spatium, et nitentem opponere curuos

aut aequare gradus Cyrnum post terga relinquit.

confremit et caelum et percussus uocibus altis

spectantum circus. fertur sublime per auras

altius attollens ceruicem uictor ouantem

400

Panchates sociosque trahit prior ipse iugalis.

At postremus Atlas, Durius postremus in orbem

exercent artis: laeuos nunc adpetit ille

conatus, nunc ille premit certatque subire

dexter, et alterni nequiquam fallere temptant:

405

donec confisus primaeuae flore iuuentae

oblicum Durius conuersis pronus habenis

opposuit currum atque euersum propulit axem

Atlantis senio inualidi, sed iusta querentis:

‹Quo ruis? aut quinam hic rabidi certaminis est mos?

410

et nobis et equis letum commune laboras.›

dumque ea proclamat, perfracto uoluitur axe

cernuus, ac pariter fusi, miserabile, campo

discordes sternuntur equi. quatit aequore aperto

lora suis uictor, mediaque Pelorus harena

415

surgere nitentem fugiens Atlanta reliquit.

nec longum Cyrni defessos prendere currus.

hunc quoque cunctantem et sero moderamina equorum

discentem rapido praeteruolat incitus axe.

impellit currum clamor uocesque fauentum,

420

iamque etiam dorso atque umeris trepidantis Hiberi

ora superposuit sonipes, flatusque uapore

terga premi et spumis auriga calescere sentit.

incubuit campo Durius misitque citatos

uerbere quadrupedes, nec frustra: aequare uidetur,

425

aut etiam aequauit iuga praecedentia dexter.

attonitus tum spe tanta: ‹Genitore, Pelore,

te Zephyro eductum nunc nunc ostendere tempus.

discant, qui pecudum ducunt ab origine nomen,

quantum diuini praecellat seminis ortus.

430

uictor dona dabis statuesque altaria patri.›

et, ni successu nimio laetoque pauore

proditus elapso foret inter uerba flagello,

forsan sacrasset Zephyro, quas uouerat, aras.

tum uero infelix, ueluti delapsa corona

435

uictoris capiti foret, in se uersus ab ira

auratam medio discindit pectore uestem,

ac lacrimae simul et questus ad sidera fusi.

nec iam subducto parebat uerbere currus.

pro stimulis dorso quatiuntur inania lora.

440

Interea metis certus iam laudis agebat

sese Panchates et praemia prima petebat

arduus. effusas lenis per colla, per armos

uentilat aura iubas, tum mollia crura superbi

attollens gressus magno clamore triumphat.

445

par donum solido argento caelata bipennis

omnibus, at uario distantia cetera honore.

primus ecum uolucrem, Massyli munera regis

haud spernenda, tulit. tulit hinc uirtute secundus

e Tyria, quae multa iacet, duo pocula, praeda,

450

aurifero perfusa Tago. uillosa leonis

terga feri et cristis horrens Sidonia cassis

tertius inde honor est. postremo munere Atlantem,

quamuis perfracto senior subsederat axe,

accitum donat ductor, miseratus et aeuum

455

et sortem casus. famulus florente iuuenta

huic datur, adiuncto gentilis honore galeri.

His actis ductor laeta ad certamina plantae

inuitat positisque accendit pectora donis:

‹Hanc primus galeam (hac acies terrebat Hiberas

460

Hasdrubal), hunc ensem, cui proxima gloria cursus,

accipiet: caeso pater hunc detraxit Hyempsae.

tertius extremam tauro solabere palmam.

cetera contenti discedent turba duobus

quisque ferox iaculis, quae dat gentile metallum.›

465

Fulgentes pueri Tartessos et Hesperos ora

ostendere simul uulgi clamore secundo.

hos Tyria misere domo patria inclita Gades.

mox subit aspersus prima lanugine malas

Baeticus: hoc dederat puero cognomen ab amne

470

Corduba et haud paruo certamina laeta fouebat.

inde comam rutilus, sed cum fulgore niuali

corporis, impleuit caueam clamoribus omnem

Eurytus: excelso nutritum colle crearat

Saetabis, atque aderant trepidi pietate parentes.

475

tum Lamus et Sicoris, proles bellacis Ilerdae,

et Theron, potator aquae, sub nomine Lethes

quae fluit immemori perstringens gurgite ripas.

Qui postquam arrecti plantis et pectora proni

pulsantesque aestu laudum exultantia corda

480

accepere tuba spatium, exiluere per auras

ocius effusis neruo exturbante sagittis.

diuersa et studia et clamor, pendentque fauentes

unguibus atque suos, ut cuique est gratia, anheli

nomine quemque cient. grex inclitus aequore fertur

485

nullaque tramissa uestigia signat harena,

omnes primaeui flauentiaque ora decori,

omnes ire leues atque omnes uincere digni.

Extulit incumbens medio iam limite gressum

Eurytus et primus breuibus, sed primus, abibat

490

praecedens spatiis. instat non segnius acer

Hesperos ac prima stringit uestigia planta

praegressae calcis. satis est huic esse priori,

huic sperare sat est fieri se posse priorem.

acrius hoc tendunt gressus animique uigore

495

corpora agunt. auget pueris labor ipse decorem.

ecce leui nisu postremoque agmine currens,

postquam sat uisus sibi concepisse uigoris,

celsus inexhaustas effundit turbine uires

non expectato subitusque erumpit et auras

500

praeuehitur Theron: credas Cyllenida plantam

aetherio nexis cursu talaribus ire.

iamque hos iamque illos, populo mirante, relinquit

et, modo postremus, nunc ordine tertia palma,

Hesperon infestat sua per uestigia pressum.

505

nec iam, quem sequitur tantum, sed prima coronae

spes trepidat tantis uenientibus Eurytus alis.

quartus sorte loci, sed, si tres ordine seruent

inceptos cursus, nequiquam uana laborans,

Tartessos fratrem medio Therone premebat.

510

nec patiens ultra tollit sese aequore Theron

igneus et plenum praeteruolat Hesperon irae.

unus erat super, et metae propioribus aegros

urebat finis stimulis; quascumque reliquit

hinc labor, hinc penetrans pauor in praecordia uires,

515

dum sperare licet, breuia ad conamina uterque

aduocat: aequantur cursus, pariterque ruebant.

et forsan gemina meruissent praemia palma,

peruecti simul ad metas, ni, terga secutus

Theronis, fusam late per lactea colla

520

Hesperos ingenti tenuisset saeuus ab ira

traxissetque comam. tardato laetus ouansque

Eurytus euadit iuuene atque ad praemia uictor

emicat et galeae fert donum insigne coruscae.

cetera promisso donata est munere pubes

525

intonsasque comas uiridi redimita corona

bina tulit patrio quatiens hastilia ferro.

Hinc grauiora uirum certamina, comminus ensis

destrictus bellique feri simulacra cientur.

nec, quos culpa tulit, quos crimina noxia uitae,

530

sed uirtus animusque ferox ad laudis amorem,

hi creuere pares ferro; spectacula digna

Martigena uulgo suetique laboris imago.

hos inter gemini (quid iam non regibus ausum?

aut quod iam regni restat scelus?) impia circo

535

innumero fratres, cauea damnante furorem,

pro sceptro armatis inierunt proelia dextris.

is genti mos dirus erat, patriumque petebant

orbati solium lucis discrimine fratres.

concurrere animis, quantis confligere par est

540

quos regni furor exagitat, multoque cruore

exsatiata simul portantes corda sub umbras

occubuere. pari nisu per pectora adactus

intima descendit mucro; superaddita saeuis

ultima uulneribus uerba; et, conuicia uoluens,

545

dirus in inuitas effugit spiritus auras.

nec manes pacem passi. nam corpora iunctus

una cum raperet flamma rogus, impius ignis

dissiluit, cineresque simul iacuisse negarunt.

cetera distincto donata est munere turba,

550

ut uirtus et dextra fuit. duxere iuuencos

impressis dociles terram proscindere aratris,

duxere adsuetos lustra exagitare ferarum

uenatu iuuenes, quos dat Maurusia praeda.

necnon argenti necnon insignia uestis

555

captiuae pretia et sonipes et crista nitenti

insurgens cono, spolia exuuiaeque Libyssae.

Tum iaculo petiere decus, spectacula circi

postrema, et metae certarunt uincere finem

Burnus auis pollens, quem misit ripa †metalli

560

qua Tagus auriferis pallet turbatus harenis,

et Glagus insignis uentos anteire lacerto,

et, cuius numquam fugisse hastilia cerui

praerapida potuere fuga, uenator Aconteus,

Indibilisque, diu laetus bellare Latinis,

565

iam socius, uolucresque uagas deprendere nube

adsuetus iaculis, idem et bellator, Ilerdes.

laus Burni prima, infixit qui spicula metae:

est donum serua albentis inuertere lanas

murice Gaetulo docta. at, quem proxima honorant

570

praemia, uicinam metae qui propulit hastam,

accepto laetus puero discessit Ilerdes,

cui ludus nullam cursu non tollere dammam.

tertia palma habuit geminos insignis Aconteus

nec timidos agitare canes latratibus aprum.

575

Quos postquam clamor plaususque probauit honores,

germanus ducis atque effulgens Laelius ostro

nomina magna uocant laeti manesque iacentum

atque hastas simul effundunt. celebrare iuuabat

sacratos cineres atque hoc decus addere ludis.

580

ipse etiam mentis testatus gaudia uultu

ductor, ut aequauit meritis pia pectora donis,

et frater thoraca tulit multiplicis auri,

Laelius Asturica rapidos de gente iugales,

contorquet magnis uictricem uiribus hastam

585

consurgens umbrisque dari testatur honorem.

hasta uolans, mirum dictu, medio incita campo

substitit ante oculos et terrae infixa cohaesit.

tum subitae frondes celsoque cacumine rami

et latam spargens quercus, dum nascitur, umbram.

590

ad maiora iubent praesagi tendere uates:

id monstrare deos atque hoc portendere signis.

Quo super augurio, pulsis de litore cunctis

Hesperio Poenis, ultor patriaeque domusque

Ausoniam repetit Fama ducente triumphum.

595

nec Latium curis ardet flagrantius ullis,

quam iuueni Libyam et summos permittere fasces.

sed non par animis nec bello prospera turba

ancipiti senior temeraria coepta uetabant

magnosque horrebant cauta formidine casus.

600

Ergo, ubi delato consul sublimis honore

ad patres consulta refert deturque potestas

orat delendae Carthaginis, altius orsus

hoc grandaeua modo Fabius pater ora resoluit:

‹Haud equidem metuisse queam, satiatus et aeui

605

et decoris, cui iam superest et gloria et aetas,

ne credat nos inuidiae certamine consul

laudibus obtrectare suis. satis inclita nomen

gestat fama meum, nec egent tam prospera laude

facta noua. uerum et patriae, dum uita manebit,

610

deesse nefas animumque nefas scelerare silendo.

bella noua in Libyae moliris ducere terras?

hostis enim deest Ausoniae, nec uincere nobis

est satis Hannibalem. petitur quae gloria maior

litore Elissaeo? stimuli si laudis agunt nos,

615

hanc segetem mete. composuit propioribus ausis

dignum te Fortuna parem. uult Itala tellus

ductoris saeui, uult tandem, haurire cruorem.

quo Martem aut quo signa trahis? restinguere primum est

ardentem Italiam. tu fessos auius hostis

620

deseris ac septem denudas proditor arces.

an, cum tu Syrtim ac sterilis uastabis harenas,

non dira illa lues notis iam moenibus urbis

adsiliet uacuumque Iouem sine pube, sine armis

inuadet? quanti, ut cedas Romamque relinquas,

625

emerit! et tanto percussi fulmine belli

sicine te, ut nuper Capua est accitus ab alta

Fuluius, aequoreis Libyae reuocabimus oris?

uince domi et trinis maerentem funera lustris

Ausoniam purga bello. tum tende remotos

630

in Garamantas iter Nasamoniacosque triumphos

molire. angustae prohibent nunc talia coepta

res Italae. pater ille tuus, qui nomina uestrae

addidit haud segnis genti, cum consul Hiberi

tenderet ad ripas, reuocato milite primus

635

descendenti auide superatis Alpibus ultro

opposuit sese Hannibali. tu consul abire

a uictore paras hoste atque auellere nobis

scilicet hoc astu Poenum? si deinde sedebit

impauidus nec te in Libyam tuaque arma sequetur,

640

capta damnabis consulta improuida Roma.

sed fac turbatum conuertere signa tuaeque

classis uela sequi. nempe idem erit Hannibal, idem

cuius tu uallum uidisti e moenibus urbis.›

haec Fabius, seniorque manus paria ore fremebat.

645

Tum contra consul: ‹Caesis ductoribus olim

magnanimis gemino leto, cum tota subisset

Sidonium possessa iugum Tartessia tellus,

non Fabio, non, quis eadem est sententia cordi,

quoquam ad opem uerso, fateor, primoribus annis

650

excepi nubem belli solusque ruenti

obieci caelo caput atque in me omnia uerti.

tum grandaeua manus puero male credita bella

atque idem hic uates temeraria coepta canebat.

dis grates laudemque fero, sub numine quorum

655

gens Troiana sumus: puer ille et futtilis aetas

imbellesque anni necdum maturus ad arma

Scipio restituit terras inlaesus Hiberas

Troiugenis, pepulit Poenos, solisque secutus

extremas ad Atlanta uias, exegit ab orbe

660

Hesperio nomen Libyae nec rettulit †auri

signa prius, quam fumantis circa aequora uidit

Romano Phoebum soluentem litore currus.

asciuit reges idem. nunc ultimus actis

restat Carthago nostris labor. hoc sator aeui

665

Iuppiter aeterni monet. Hannibali ecce senectus

intremit aut aegros simulat mentita timores,

ne finem longis tandem peperisse ruinis

sit noster titulus. certe iam dextera nobis

experta, et robur florentibus auximus annis.

670

ne uero fabricate moras, sed currere sortem

hanc sinite ad ueterum delenda opprobria cladum

quam mihi serua<ue>re dei. sat gloria cauto

non uinci pulchra est Fabio, peperitque sedendo

omnia Cunctator. nobis nec Mago nec Hannon

675

nec Gisgone satus nec Hamilcare terga dedisset,

si segnes clauso traheremus proelia uallo.

Sidoniusne puer uix pubescente iuuenta

Laurentis potuit populos et Troia adire

moenia flauentemque sacro cum gurgite Thybrim

680

et potuit Latium longo depascere bello:

nos Libyae terris tramittere signa pigebit

et Tyrias agitare domos? secura pericli

litora lata patent, et opima pace quieta

stat tellus. timeat tandem Carthago timeri

685

adsueta, et nobis, quamuis Oenotria nondum

Hannibale arua uacent, superesse intellegat arma.

illum ego, quem uosmet cauti consultaque uestra

in Latio fecere senem, cui tertia large

fundenti nostrum ducuntur lustra cruorem,

690

illum ego ad incensas trepidantem et sera pauentem

aduertam patriae sedes. an Roma uidebit

turpia Agenoreae muris uestigia dextrae:

Carthago immunis nostros secura labores

audiet interea et portis bellabit apertis?

695

tum uero pulset nostras iterum improbus hostis

ariete Sidonio turris, si templa suorum

non ante audierit Rutulis crepitantia flammis.›

Talibus accensi patres, fatoque uocante,

consulis adnuerunt dictis, faustumque precati

700

ut foret Ausoniae, tramittere bella dederunt.