Institutionis oratoriae

libri duodecim

Liber VII

___________________________________________________________

Liber septimvs

[De dispositione. De statibus.]

________________

[Prohoemium de dispositionis utilitate.]

[1] De inuentione, ut arbitror, satis dictum est: neque enim ea demum quae ad docendum pertinent executi sumus, uerum etiam motus animorum tractauimus. Sed ut opera extruentibus satis non est saxa atque materiam et cetera aedificanti utilia congerere nisi disponendis eis conlocandisque artificium manus adhibeatur: sic in dicendo quamlibet abundans rerum copia cumulum tantum habeat atque congestum nisi illas eadem dispositio in ordinem digestas atque inter se commissas deuinxerit. [2] Nec inmerito secunda quinque partium posita est, cum sine ea prior nihil ualeat. Neque enim quamquam fusis omnibus membris statua sit nisi conlocetur, et si quam in corporibus nostris aliorumue animalium partem permutes et transferas, licet habeat eadem omnia, prodigium sit tamen: et artus etiam leuiter loco moti perdunt quo uiguerunt usum, et turbati exercitus sibi ipsi sunt impedimento. [3] Nec mihi uidentur errare qui ipsam rerum naturam stare ordine putant, quo confuso peritura sint omnia. Sic oratio carens hac uirtute tumultuetur necesse est et sine rectore fluitet nec cohaereat sibi, multa repetat, multa transeat, uelut nocte in ignotis locis errans, nec initio nec fine proposito casum potius quam consilium sequatur.

[4] Quapropter totus hic liber seruiat diuisioni, quae quidem, si certa aliqua uia tradi in omnis materias ullo modo posset, non tam paucis contigisset. Sed cum infinitae litium formae fuerint futuraeque sint et tot saeculis nulla reperta sit causa quae esset tota alteri similis, sapiat oportet actor et uigilet et inueniat et iudicet et consilium a se ipso petat. Neque infitias eo quaedam esse quae demonstrari possint, eaque non omittam.

I

[Quomodo materia dicendi reperiatur et disponatur.]

[1] Sit igitur, ut supra significaui, diuisio rerum plurium in singulas, partitio singularum in partis discretio, ordo recta quaedam conlocatio prioribus sequentia adnectens, dispositio utilis rerum ac partium in locos distributio. [2] Sed meminerimus ipsam dispositionem plerumque utilitate mutari, nec eandem semper primam quaestionem ex utraque parte tractandam. Cuius rei, ut cetera exempla praeteream, Demosthenes quoque atque Aeschines possunt esse documento, in iudicio Ctesiphontis diuersum secuti ordinem, cum accusator a iure, quo uidebatur potentior, coeperit, patronus omnia paene ante ius posuerit, quibus iudicem quaestioni legum praepararet. [3] Aliud enim alii docere prius expedit, alioqui semper petitoris arbitrio diceretur: denique in accusatione mutua, cum se uterque defendat priusquam aduersarium arguat, omnium rerum necesse est ordinem esse diuersum. Igitur quid ipse sim secutus, quod partim praeceptis partim usu partim ratione cognoueram, promam nec umquam dissimulaui.

[4] Erat mihi curae in controuersiis forensibus nosse omnia quae in causa uersarentur: nam in schola certa sunt et pauca et ante declamationem exponuntur, quae themata Graeci uocant, Cicero proposita. Cum haec in conspectu quodam modo conlocaueram, non minus pro aduersa parte quam pro mea cogitabam. [5] Et primum, quod non difficile dictu est sed tamen ante omnia intuendum, constituebam quid utraque pars uellet efficere, tum per quid, hoc modo. Cogitabam quid primum petitor diceret. Id aut confessum erat aut controuersum. [6] Si confessum, non poterat ibi esse quaestio. Transibam ergo ad responsum partis alterius, idem intuebar: nonnumquam etiam quod inde optinebatur confessum erat. Vbi primum coeperat non conuenire, quaestio oriebatur. Id tale est: «occidisti hominem», «occidi». Conuenit, transeo. [7] Rationem reddere debet reus quare occiderit. «Adulterum» inquit «cum adultera occidere licet». Legem esse certum est. Tertium iam aliquid uidendum est in quo pugna consistat. «Non fuerunt adulteri»: «fuerunt»; quaestio: de facto ambigitur, coniectura est. [8] Interim et hoc tertium confessum est, adulteros fuisse: «sed tibi» inquit accusator «illos non licuit occidere: exul enim eras» aut «ignominiosus». De iure quaeritur. At si protinus dicenti «occidisti» respondeatur «non occidi», statim pugna est.

Si explorandum est ubi controuersia incipiat, considerari debet quae <sit intentio quae> primam quaestionem facit. [9] Intentio simplex: «occidit Saturninum Rabirius», coniuncta: «lege de sicariis commisit L. Varenus: nam et C. Varenum occidendum et Cn. Varenum uulnerandum et Salarium item occidendum curauit» – nam sic diuersae propositiones erunt: quod idem de petitionibus dictum sit. Verum ex coniuncta propositione plures esse quaestiones ac status possunt, si aliud negat reus, aliud defendit, aliud a iure actionis excludit. In quo genere est agenti dispiciendum quid quoque loco diluat.

[10] Quod pertinet ad actorem, non plane dissentio a Celso, qui sine dubio Ciceronem secutus instat tamen huic parti uehementius, ut putet primo firmum aliquid esse ponendum, summo firmissimum, inbecilliora media, quia et initio mouendus sit iudex et summo inpellendus. [11] At pro reo plerumque grauissimum quidque primum mouendum est, ne illud spectans iudex reliquorum defensioni sit auersior. Interim tamen et hoc mutabitur, si leuiora illa palam falsa erunt, grauissimi defensio difficilior, ut detracta prius accusatoribus fide adgrediamur ultimum, iam iudicibus omnia esse uana credentibus. Opus erit tamen praefatione, qua et ratio reddatur dilati criminis et promittatur defensio, ne id quod non statim diluemus timere uideamur. [12] Ante actae uitae crimina plerumque prima purganda sunt, ut id de quo laturus est sententiam iudex audire propitius incipiat. Sed hoc quoque pro Vareno Cicero in ultimum distulit, non quid frequentissime sed quid tum expediret intuitus.

[13] Cum simplex intentio erit, uidendum est unum aliquid respondeamus an plura. Si unum, in re quaestionem instituamus an in scripto: si in re, negandum sit quod obicitur an tuendum: si scripto, in qua specie iuris pugna sit, et in ea de uerbis an de uoluntate quaeratur. [14] Id ita consequemur si intuiti fuerimus quae sit lex quae litem faciat, hoc est, qua iudicium sit constitutum. Nam quaedam in scholasticis ponuntur ad coniungendam modo actae rei seriem, ut puta: «Expositum qui agnouerit, solutis alimentis recipiat: minus dicto audientem filium liceat abdicare. Qui expositum recepit, imperat ei nuptias locupletis propinquae: ille deducere uult filiam pauperis educatoris.» Lex de expositis ad adfectum pertinet: [15] iudicium pendet ex lege abdicationis. Nec tamen semper ex una lege quaestio est, ut in antinomia. His spectatis apparebit circa quod pugna sit.

[16] Coniuncta defensio est, qualis pro Rabirio: «si occidisset, recte fecisset, sed non occidit.» Vbi uero multa contra unam propositionem dicimus, cogitandum est primum quidquid dici potest, tum ex his quo quidque loco dici expediat aestimandum. In quo non idem sentio quod de propositionibus paulo ante quodque de argumentis probationum loco concessi, posse aliquando nos incipere a firmioribus. [17] Nam uis quaestionum semper crescere debet et ad potentissima ab infirmissimis peruenire, siue sunt eiusdem generis siue diuersi. [18] Iuris autem quaestiones solent esse nonnumquam ex aliis atque aliis conflictionibus, facti semper idem spectant. In utroque genere similis ordo est; sed prius de dissimilibus: ex quibus infirmissimum quidque primum tractari oportet, ideo quod quasdam quaestiones executi donare solemus et concedere: neque enim transire ad alias possumus nisi omissis prioribus. [19] Quod ipsum ita fieri oportet non ut damnasse eas uideamur, sed omisisse quia possimus etiam sine eis uincere. Procurator alicuius pecuniam petit ex faenore hereditario: potest incidere quaestio, an huic esse procuratorem liceat. [20] Finge nos, postquam tractauimus eam, remittere uel etiam conuinci: quaeretur an ei cuius nomine litigatur procuratorem habendi sit ius. Discedamus hinc quoque: recipit natura quaestionem an ille cuius nomine agitur heres sit faeneratoris, an ex asse heres. [21] Haec quoque concessa sint: quaeretur an debeatur. Contra nemo tam demens fuerit ut, cum id quod firmissimum duxerit se habere <tractauerit>, remittat illud et ad leuiora transcendat. Huic in schola simile est: «non abdicabis adoptatum: ut hunc quoque, non uirum fortem: ut et fortem, non quicumque uoluntati tuae non paruerit: ut in alia omnia subiectus sit, non propter optionem: <ut propter optionem>, non propter talem optionem.» [22] Haec iuris quaestionum differentia est. In factis autem ad idem tendentia sunt plura, ex quibus aliqua citra summam quaestionem remitti solent, ut si is cum quo furti agitur dicat: «proba te habuisse, proba perdidisse, proba furto perdidisse, proba mea fraude.» Priora enim remitti possunt, ultimum non potest.

[23] Solebam et hoc facere [praecipere], ut <uel> ab ultima specie (nam ea fere est quae continet causam) retrorsum quaererem usque ad primam generalem quaestionem, uel a genere ad extremam speciem descenderem: etiam in suasoriis, [24] ut deliberat Numa an regnum offerentibus Romanis recipiat. Primum, id est genus, an regnandum, <tum> an in ciuitate aliena, an Romae, an laturi sint Romani talem regem. Similiter in controuersiis. Optet enim uir fortis alienam uxorem. Vltima species est an optare possit alienam uxorem. Generale est an quidquid optarit accipere debeat; deinde, an ex priuato, an nuptias, an maritum habentis. [25] Sed hoc non quem ad modum dicitur ita et quaeritur. Primum enim occurrit fere quod est ultimum dicendum, ut hoc: «non debes alienam uxorem optare», ideoque diuisionem perdit festinatio. Non oportet igitur offerentibus se contentum esse: quaere aliquid ultra, sic: «ne uiduam quidem»; adhuc plus †si† «nihil ex priuato»: ultimum retrorsum, quod idem a capite primum est, «nihil inicum». [26] Itaque propositione uisa, quod est facillimum, cogitemus, si fieri potest, quid naturale sit primum responderi. Id si tamquam res agatur et nobis ipsis respondendi necessitas sit intueri uoluerimus, occurrit. [27] Si id non contigerit, seponamus id quod primum se optulerit, et ipsi nobiscum sic loquamur: quid si hoc non esset? Id iterum et tertium et dum nihil sit reliqui; itaque inferiora quoque scrutabimur, quae tractata faciliorem nobis iudicem in summa quaestione facient. [28] Non dissimile huic est et illud praeceptum, ut a communibus ad propria ueniamus: fere enim communia generalia sunt. Commune: «tyrannum occidit», proprium: «†tamen† tyrannum occidit», «mulier occidit», «uxor occidit».

[29] Solebam et excerpere quid mihi cum aduersario conueniret, si modo id pro me erat, nec solum premere confessionem sed partiendo multiplicare, ut in illa controuersia: «Dux qui competitorem patrem in suffragiis uicerat captus est: euntes ad redimendum eum legati obuium habuerunt patrem reuertentem ab hostibus. [30]Is legatis dixit: sero itis. Excusserunt illi patrem et aurum in sinu eius inuenerunt: ipsi perseuerarunt ire quo intenderant, inuenerunt ducem cruci fixum, cuius uox fuit: cauete proditorem. Reus est pater.» Quid conuenit? «Proditio nobis praedicta est et praedicta a duce»: quaerimus proditorem. «Te isse ad hostes fateris et isse clam et ab his incolumem redisse, aurum retulisse et aurum occultum habuisse». [31] Nam quod †fecit†, id nonnumquam potentius fit in propositione: quae si animos occupauit, prope aures ipsae defensioni praecluduntur. In totum autem congregatio criminum accusantem adiuuat, separatio defendentem.

Solebam id, quod fieri et in argumentis dixi, in tota facere materia, <ut> propositis extra quae nihil esset omnibus, deinde ceteris remotis, solum id superesset quod credi uolebam, ut <in> praeuaricationum criminibus: [32] «Vt absoluatur reus, aut innocentia ipsius fit aut interueniente aliqua potestate aut ui aut corrupto iudicio aut difficultate probationis aut praeuaricatione. Nocentem fuisse confiteris: nulla potestas obstitit, nulla uis, corruptum iudicium non quereris, nulla probandi difficultas fuit: quid superest nisi ut praeuaricatio fuerit?» Si omnia amoliri non poteram, plura amoliebar. [33] «Hominem occisum esse constat, non in solitudine, ut a latronibus suspicer, non praedae gratia, quia inspoliatus est, non hereditatis spe, quia pauper fuit: odium igitur in causa. Quis inimicus?» [34] Quae res autem faciliorem diuisioni uiam praestat, eadem inuentioni quoque: excutere quidquid dici potest et uelut reiectione facta ad optimum peruenire. «Accusatur Milo quod Clodium occiderit». Aut fecit aut non: optimum erat negare, sed non potest; occidit ergo. Aut iure aut iniuria: utique iure; aut uoluntate aut necessitate (nam ignorantia praetendi non potest): [35] uoluntas anceps est, sed, quia ita homines putant, attingenda defensio ut id pro re publica fuerit. Necessitate? Subita igitur pugna, non praeparata: alter igitur insidiatus est. Vter? Profecto Clodius. Videsne ut ipsa rerum necessitas diducat defensionem? [36] Adhuc: aut utique uoluit occidere insidiatorem Clodium aut non. Tutius si noluit: fecerunt ergo serui Milonis neque iubente neque sciente Milone. At haec tam timida defensio detrahit auctoritatem illi qua recte dicebamus occisum; adicietur: [37] «quod suos quisque seruos in tali re facere uoluisset.» Hoc eo est utilius quod saepe nihil placet et aliquid dicendum est. Intueamur ergo omnia: ita apparebit aut id quod optimum est aut id quod minime malum. Propositione aliquando aduersarii utendum et esse nonnumquam communem eam suo loco dictum est.

Multis milibus uersuum scio apud quosdam esse quaesitum quo modo inueniremus utra pars deberet prior dicere, quod in foro uel atrocitate formularum uel modo petitionum uel nouissime sorte diiudicatur. [38] In schola quaeri nihil attinet, cum in declamationibus isdem narrare et contradictiones soluere tam ab actore quam a possessore concessum sit. Sed in plurimis controuersiis ne inueniri quidem potest, ut in illa: «Qui tris liberos habebat, oratorem philosophum medicum, testamento quattuor partes fecit et singulas singulis dedit, unam eius esse uoluit qui esset utilissimus ciuitati. [39] Contendunt». Quis primus dicat incertum est, propositio tamen certa: ab eo enim cuius persona utemur incipiendum erit. Et haec quidem de diuidendo in uniuersum praecipi possunt.

[40] At quo modo inueniemus etiam illas occultiores quaestiones? Scilicet quo modo sententias uerba figuras colores: ingenio cura exercitatione. Non tamen fere umquam nisi inprudentem fugerint, si, ut dixi, naturam sequi ducem uelit. [41] Sed plerique eloquentiae famam adfectantes contenti sunt locis speciosis modo uel nihil ad probationem conferentibus: alii nihil ultra ea quae in oculos incurrunt exquirendum putant. Quod quo facilius appareat, unam de schola controuersiam, non ita sane difficilem aut nouam, proponam in exemplum. [42] «Qui reo proditionis patri non adfuerit, exheres sit: proditionis damnatus cum aduocato exulet. Reo proditionis patri disertus filius adfuit, rusticus non adfuit: damnatus abiit cum aduocato in exilium. Rusticus cum fortiter fecisset, praemii nomine impetrauit restitutionem patris et fratris. Pater reuersus intestatus decessit: petit rusticus partem bonorum, orator totum uindicat sibi.» [43] Hic illi eloquentes, quibusque nos circa lites raras sollicitiores ridiculi uidemur, inuadent personas fauorabiles: actio pro rustico contra disertum, pro uiro forti contra inbellem, pro restitutore contra ingratum, pro eo qui parte contentus sit contra eum qui fratri nihil dare ex paternis uelit. [44] Quae omnia sunt in materia et multum iuuant, uictoriam tamen non trahunt. In hac quaerentur sententiae, si fieri poterit, praecipites uel obscurae (nam ea nunc uirtus est), et pulchre fuerit cum materia tumultu et clamore transactum. Illi uero quibus propositum quidem melius sed cura in proximo est haec uelut innatantia uidebunt: [45] excusatum esse rusticum quod non interfuerit iudicio nihil conlaturus patri: sed ne disertum quidem habere quod inputet reo, cum is damnatus sit: dignum esse hereditate restitutorem: auarum impium ingratum qui diuidere nolit cum fratre eoque sic merito: quaestionem quoque illam primam scripti et uoluntatis, qua non expugnata non sit sequentibus locus. [46] At qui naturam sequetur, illa cogitabit profecto, primo hoc dicturum rusticum: «pater intestatus duos nos filios reliquit, partem iure gentium peto». Quis tam imperitus, quis tam procul a litteris quin sic incipiat, etiam si nescierit quid sit propositio? [47] Hanc communem omnium legem leuiter adornabit ut iustam. Nempe sequetur ut quaeramus quid huic tam aequae postulationi respondeatur. At id manifestum est: «lex est quae iubet exheredem esse eum qui patri proditionis reo non adfuerit, tu autem non adfuisti». Hanc propositionem necessaria sequitur legis laudatio et eius qui non adfuerit uituperatio. Adhuc uersamur in confessis; redeat animus ad petitorem: [48] numquid non hoc cogitet necesse est nisi qui sit plane hebes: «si lex obstat, nulla lis est, inane iudicium est: atqui et legem esse et hoc quod ea puniat a rustico factum extra dubitationem est.» Quid ergo dicimus? «Rusticus eram.» Si lex [eram] omnis complectitur, nihil proderit: [49] quaeramus ergo num infirmari in aliquam partem lex possit. Quid aliud (saepius dicam) natura permittit quam ut cum uerba contra sint de uoluntate quaeratur? Generalis igitur quaestio, uerbis an uoluntate sit standum; sed hoc in commune de iure omni disputandum semper nec umquam satis iudicatum est. Quaerendum igitur in hac ipsa qua consistimus, an aliquid inueniri possit quod scripto aduersetur. [50] «Ergo quisquis non adfuerit, exheres erit? quisquis sine exceptione?» Iam se illa uel ultro offerent argumenta: «et infans?» (filius enim est et non adfuit): «et qui aberat et qui militabat et qui in legatione erat?» Iam multum acti est: potest aliquis non adfuisse et heres esse. [51] Transeat nunc idem ille qui [52] Contra quod palam est dici: «ut agere non potueris, adsidere potuisti», et uerum est. Quare redeundum rustico ad animum legum latoris: «impietatem punire uoluit, ego autem impius non sum.» [53] Contra quod disertus «tum impie fecisti» inquit «cum exheredationem meruisti, licet te postea uel paenitentia uel ambitus ad hoc genus optionis adduxerit». Praeterea «propter te damnatus est pater, uidebaris enim de causa pronuntiasse.» Ad haec rusticus: «tu uero in causa damnationis fuisti, multos offenderas, inimicitias domui contraxeras.» Haec coniecturalia: illud quoque, quod coloris loco rusticus dicit, patris fuisse tale consilium, ne uniuersam domum periculo subiceret. Haec prima quaestione scripti et uoluntatis continentur. [54] Intendamus ultra animum, uideamusque an aliquid inueniri praeterea possit. Quo id modo fiet? Sedulo imitor quaerentem, ut quaerere doceam, et omisso speciosiore stili genere ad utilitatem me submitto discentium.

Omnes adhuc quaestiones ex persona petitoris ipsius duximus: cur non aliquid circa patrem quaerimus? [55] Dictum enim est: «quisquis non adfuerit, exheres erit.» Cur non conamur et sic quaerere: «num cuicumque non adfuerit?» Facimus hoc saepe in iis controuersiis in quibus petuntur in uincula qui parentis suos non alunt, ut eam quae testimonium in filium peregrinitatis reum dixit, eum qui filium lenoni uendidit. [56] In hoc de quo loquimur patre quid adprendi potest? Damnatus est. Numquid igitur lex ad absolutos tantum patres pertinet? Dura prima fronte quaestio. Non desperemus: credibile est hoc uoluisse legum latorem, ne auxilia liberorum innocentibus deessent. Sed hoc dicere rustico uerecundum est, quia innocentem fuisse patrem fatetur. [57] Dat aliud argumentum controuersia: «damnatus proditionis cum aduocato exulet.» Vix uidetur posse fieri ut poena filio in eodem patre et si adfuerit et si non adfuerit constituta sit. Praeterea lex ad exules nulla pertinet; non ergo credibile est de aduocato damnati scriptum: an possint enim bona esse ulla exulis? [58] Rusticus in utramque partem dubium facit: disertus et uerbis inhaerebit, in quibus nulla exceptio est, et propter hoc ipsum poenam esse constitutam eis qui non adfuerint, ne periculo exilii deterreantur aduocatione, et rusticum innocenti non adfuisse dicet. Illud protinus non [id] indignum quod adnotetur, posse ex uno statu duas generales quaestiones fieri: an quisquis, an cuicumque. Haec ex duabus personis quaesita sunt. [59] Ex tertia autem, quae est aduersarii, nulla oriri quaestio potest, quia nulla fit ei de sua parte controuersia. Nondum tamen cura deficiat: ista enim omnia dici possent etiam <non> restituto patre. Nec statim eo tendamus quod occurrit ultro, a rustico restitutum. Qui subtiliter quaeret, aliquid spectabit ultra: nam, ut genus species sequitur, ita genus speciem praecedit. [60] Fingamus ergo ab alio restitutum: ratiocinatiua seu collectiua quaestio orietur, an restitutio pro sublatione iudicii sit et proinde ualeat ac si iudicium non fuisset? Vbi temptabit rusticus dicere ne impetrare quidem aliter potuisse suorum restitutionem uno praemio nisi patre proinde ac si accusatus non esset reuocato, quae res aduocati quoque poenam, tamquam is non adfuisset, remiserit. [61] Tum uenimus ad id quod primum occurrebat, a rustico esse restitutum patrem: ubi rursus ratiocinamur an restitutor accipi debeat pro aduocato, quando id praestiterit quod aduocatus petīt, nec improbum sit pro simili accipi quod plus est. [62] Reliqua iam aequitatis, utrius iustius sit desiderium. Id ipsum adhuc diuiditur: etiam si uterque totum sibi uindicaret, nunc utique, cum alter semissem, alter uniuersa fratre excluso. Sed his tractatis etiam habet magnum momentum apud iudices patris memoria, cum praesertim de bonis eius quaeratur. Erit ergo coniectura qua mente pater intestatus decesserit; sed ea pertinet ad qualitatem: alterius status instrumentum est. [63] Plerumque autem in fine causarum de aequitate tractabitur, quia nihil libentius iudices audiunt. Aliquando tamen hunc ordinem mutabit utilitas, ut, si in iure minus fiduciae erit, aequitate iudicem praeparemus.

[64] Nihil habui amplius quod in uniuersum praeciperem. Nunc eamus per singulas causarum iudicialium partes, quas ut persequi ad ultimam speciem, id est ad singulas lites controuersiasque, non possum, ita in generalibus scribere licet ut quae in quemque statum frequentissime incidant tradam. Et quia natura prima quaestio est factumne sit, ab hoc ordiar.

II

[Quae in quemque statum incidant: De statu coniecturali.]

[1] Coniectura omnis aut de re aut de animo est. Vtriusque tria tempora, praeteritum praesens futurum. De re et generales quaestiones sunt et definitae, id est, et quae non continentur <personis et quae continentur.> [2] De animo quaeri non potest nisi ubi persona est et de facto constat. Ergo cum de re agitur aut quid factum sit in dubium uenit aut quid fiat aut quid sit futurum, ut in generalibus «an atomorum concursu mundus sit effectus, an prouidentia regatur, an sit aliquando casurus»: in definitis «an parricidium commiserit Roscius», «an regnum adfectet Manlius», «an recte Verrem sit accusaturus Q. Caecilius». [3] In iudiciis praeteritum tempus maxime ualet, nemo enim accusat nisi quae facta sunt: nam quae fiant et quae futura sint ex praeteritis colliguntur. Quaeritur et unde quid ortum, ut «pestilentia ira deum an intemperie caeli an corruptis aquis an noxio terrae halitu», et quae causa facti, ut «quare ad Troiam quinquaginta reges nauigauerint, iure iurando adacti an exemplo moti an gratificantes Atridis.» Quae duo genera non multum inter se distant. [4] Ea uero quae sunt praesentis temporis, si non argumentis, quae necesse est praecessisse, sed oculis deprehendenda sunt, non egent coniectura, ut si apud Lacedaemonios quaeratur an Athenis muri fiant. Est et illud, quod potest uideri extra haec positum, coniecturae genus, cum de aliquo homine quaeritur quis sit, ut est quaesitum contra Vrbiniae heredes is qui tamquam filius petebat bona Figulus esset an Sosipater. [5] Nam et substantia eius sub oculos uenit, ut non possit quaeri an sit, quo modo an ultra oceanum, nec quid sit nec quale sit sed quis sit. Verum hoc quoque genus litis ex praeterito pendet: «an hic sit ex Vrbinia natus Clusinius Figulus.» Fuerunt autem tales etiam nostris temporibus controuersiae atque aliquae in meum quoque patrocinium inciderunt. [6] Animi coniectura non dubie in omnia tempora cadit: «qua mente Ligarius in Africa fuerit», «qua mente Pyrrhus foedus petat», «quo modo laturus sit Caesar si Ptolomaeus Pompeium occiderit.»

Quaeritur per coniecturam et qualitatem circa modum speciem numerum: «an sol maior quam terra, luna globosa an plana an acuta, unus mundus an plures.» [7] Itemque extra naturales quaestiones: «maius bellum Troianum an Peloponnesium», «qualis clipeus Achillis», «an unus Hercules.»

In iis autem quae accusatione ac defensione constant, unum est genus in quo quaeritur et de facto et de auctore: quod interim coniunctam quaestionem habet et utrumque pariter negatur, interim separatam, cum et factum sit necne et, si de facto constet, a quo factum sit ambigitur. [8] Ipsum quoque factum aliquando simplicem quaestionem habet, an homo perierit, aliquando duplicem, ueneno an cruditate perierit. Alterum est genus de facto tantum, cum, si id certum sit, non potest de auctore dubitari: tertium de auctore tantum, cum factum constat sed a quo sit factum in controuersiam uenit. [9] Et hoc quod tertio loco posui non est simplex. Aut enim reus fecisse tantum modo se negat aut alium fecisse dicit. Sed ne in alterum quidem transferendi criminis una forma est. Interdum enim substituitur mutua accusatio, quam Graeci ἀντικατηγορίαν uocant, nostrorum quidam «concertatiuam»: interdum in aliquam personam quae extra discrimen iudicii est transfertur, et alias certam, alias incertam: et cum certam, aut in extrariam [uitam] aut in ipsius qui perīt uoluntatem. [10] In quibus similis atque in ἀντικατηγορίαι personarum causarum ceterorum comparatio est, ut Cicero pro Vareno in familiam Ancharianam, pro Scauro circa mortem Bostaris in matrem auertens crimen facit. [11] Est etiam illud huic contrarium comparationis genus, in quo uterque a se factum esse dicit, et illud in quo non personae inter se sed res ipsae colliduntur, id est non uter fecerit, sed utrum factum sit. Cum de facto et de auctore constat, de animo quaeri potest.

Nunc de singulis. Cum pariter negatur, hoc modo: «adulterium <non> commisi», «tyrannidem non adfectaui.» In caedis ac ueneficii causis frequens est illa diuisio: «non est factum, et si factum est ego non feci.» [12] Sed cum dicimus «proba hominem occisum», accusatoris tantum partes sunt, a reo nihil dici contra praeter aliquas fortasse suspiciones potest: quas spargere quam maxime uarie oportebit, quia, si unum aliquid adfirmaris, probandum est aut causa periclitandum. Nam cum inter id quod <ab> aduersario et id quod a nobis pro- positum est quaeritur, uidetur utique alterum uerum; ita euerso quo defendimur relicum est quo premimur: [13] ut cum quaerimus de ambiguis signis cruditatis et ueneni, nihil tertium est, ideoque utraque pars quod proposuit tuetur. Interim autem ex re quaeritur ueneficium fuerit an cruditas, cum aliqua ex ipsa citra personam quoque argumenta ducuntur. [14] Refert enim conuiuium praecesserit an tristitia, labor an otium, uigilia an quies. Aetas quoque eius qui perīt discrimen facit. Interest subito defecerit an longiore ualetudine consumptus sit: liberior adhuc in utramque partem disputatio si tantum subita mors in quaestionem uenit. [15] Interim ex persona probatio rei petitur, ut propterea credibile sit uenenum fuisse quia credibile est ab hoc factum ueneficium, uel contra. Cum uero de reo et de facto quaeritur, naturalis ordo est ut prius factum esse accusator probet, deinde a reo factum. Si tamen plures in persona probationes habuerit, conuertit hunc ordinem. [16] Defensor autem semper prius negabit esse factum, quia si in hac parte uicerit reliqua non necesse habet dicere: uicto superest ut tueri se possit.

Illic quoque ubi de facto tantum controuersia est, quod si probetur non possit de auctore dubitari, similiter argumenta et ex persona et ex re ducuntur, sed in unam facti quaestionem, [17] sicut in illa controuersia (utendum est enim et hic exemplis quae sunt discentibus magis familiaria): «Abdicatus medicinae studuit. Cum pater eius aegrotaret, desperantibus de eo ceteris medicis adhibitus sanaturum se dixit si is potionem a se datam bibisset. Pater acceptae potionis epota parte dixit uenenum sibi datum, filius quod relicum erat exhausit: [18] pater decessit, ille parricidii reus est.» Manifestum quis potionem dederit: quae si ueneni fuit, nulla quaestio de auctore; tamen an uenenum fuerit ex argumentis a persona ductis colligetur.

Superest tertium in quo factum esse constat aliquid, a quo sit factum quaeritur. Cuius rei superuacuum est ponere exemplum, cum plurima sint huius modi iudicia, ut hominem occisum esse manifestum sit uel sacrilegium commissum, is autem qui arguitur fecisse neget. Ex hoc nascitur ἀντικατηγορία: utique enim factum esse conuenit, quod duo inuicem obiciunt. [19] In quo quidem genere causarum admonet Celsus fieri id in foro non posse, quod neminem ignorare arbitror: de uno enim reo consilium cogitur, et etiamsi qui sunt qui inuicem accusent, alterum iudicium praeferre necesse est. [20] Apollodorus quoque ἀντικατηγορίαν duas esse controuersias dixit, et sunt re uera secundum forense ius duae lites. Potest tamen hoc genus in cognitionem uenire senatus aut principis. Sed in iudicio quoque nihil interest actionum †utrum simul de utroque pronuntietur an etiamsi de uno fertur.† [21] Quo in genere semper prior debebit esse defensio, primum quia natura potior est salus nostra quam aduersarii pernicies, deinde quod plus habebimus in accusatione auctoritatis si prius de innocentia nostra constiterit, postremum quod ita demum duplex causa erit. Nam qui dicit «ego non occidi», habet reliquam partem ut dicat «tu occidisti»:

[22] Hae porro actiones constant comparatione: ipsa comparatio non una uia ducitur. Aut enim totam causam nostram cum tota aduersarii causa componimus aut singula argumenta cum singulis. Quorum utrum sit faciendum non potest nisi ex ipsius litis utilitate cognosci. Cicero singula pro Vareno comparat in primo crimine: est enim superior * enim persona alieni cum persona matris temere compararetur. Quare optimum est, si fieri poterit, ut singula uincantur a singulis: sed si quando in partibus laborabimus, uniuersitate pugnandum est. [23] Et siue inuicem accusant, siue crimen reus citra accusationem in aduersarium uertit, ut Roscius in accusatores suos, quamuis reos non fecisset, siue in ipsos quos sua manu perisse dicemus factum deflectitur, non aliter quam in iis quae mutuam accusationem habent utriusque partis argumenta inter se comparantur. [24] Id autem genus de quo nouissime dixi non solum in scholis saepe tractatur, sed etiam in foro. Nam id est in causa Naeui Arpiniani solum quaesitum, praecipitata esset ab eo uxor an se ipsa sua sponte iecisset. Cuius actionem et quidem solam in hoc tempus emiseram, quod ipsum me fecisse ductum iuuenali cupiditate gloriae fateor. Nam ceterae quae sub nomine meo feruntur neglegentia excipientium in quaestum notariorum corruptae minimam partem mei habent.

[25] Est et alia duplex coniectura, huic anticategoriae diuersa, de praemiis, ut in illa controuersia: «Tyrannus suspicatus a medico suo datum sibi uenenum torsit eum, et cum is dedisse se pernegaret arcessit alterum medicum: ille datum ei uenenum dixit sed se antidotum daturum, et dedit potionem ei, qua epota tyrannus decessit. De praemio duo medici contendunt.» Nam ut illic factum in aduersarium transferentium, ita hic sibi uindicantium personae causae facultates tempora instrumenta testimonia comparantur. [26] Illud quoque, etiam si non est ἀντικατηγορία, simili tamen ratione tractatur in quo citra accusationem quaeritur utrum factum sit. Vtraque enim pars suam expositionem habet atque eam tuetur, ut in lite Vrbiniana petitor dicit Clusinium Figulum filium Vrbiniae acie uicta in qua steterat fugisse, iactatumque casibus uariis, retentum etiam a rege, tandem in Italiam ac patriam suam †marginos† uenisse atque ibi agnosci: Pollio contra seruisse eum Pisauri dominis duobus, medicinam factitasse, manu missum alienae se familiae uenali inmiscuisse, a se rogantem ut ei seruiret emptum. [27] Nonne tota lis constat duarum causarum comparatione et coniectura duplici atque diuersa? Quae autem accusantium ac defendentium, eadem petentium et infitiantium ratio est.

Ducitur coniectura primum <a> praeteritis: in his sunt personae causae consilia. Nam is ordo est, ut facere uoluerit potuerit fecerit. Ideoque intuendum ante omnia qualis sit de quo agitur. [28] Accusatoris autem est efficere ut si quid obiecerit non solum turpe sit, sed etiam crimini de quo iudicium est quam maxime conueniat. Nam si reum caedis inpudicum uel adulterum uocet, laedat quidem infamia, minus tamen hoc ad fidem ualeat quam si audacem petulantem crudelem temerarium ostenderit. [29] Patrono, si fieri poterit, id agendum est ut obiecta uel neget uel defendat uel minuat: proximum est ut a praesenti quaestione separet. Sunt enim pleraque non solum [et] dissimilia sed etiam aliquando contraria, ut si reus furti prodigus dicatur aut neglegens: neque enim uidetur in eundem et contemptus pecuniae et cupiditas cadere. [30] Si deerunt haec remedia, ad illa declinandum est, non de hoc quaeri, nec eum qui aliqua peccauerit utique commisisse omnia, et hanc fiduciam fuisse accusatoribus falsa obiciendi, quod laesum et uulneratum reum sperauerint hac inuidia opprimi posse. [31] Alii a propositione accusatoris contraque eam loci oriuntur. Saepe a persona prior ducit argumenta defensor, et interim generaliter: incredibile esse a filio patrem occisum, ab imperatore proditam hostibus patriam. Facile respondetur, uel quod omnia scelera in malos cadant ideoque saepe deprensa sint, uel quod indignum sit crimina ipsa atrocitate defendi. [32] Interim proprie, quod est uarium: nam dignitas et tuetur reum et nonnumquam ipsa in argumentum facti conuertitur, tamquam inde fuerit spes inpunitatis: proinde paupertas humilitas opes, ut cuique ingenio uis est, in diuersum trahuntur. [33] Probi uero mores et ante actae uitae integritas numquam non plurimum profuerint. Si nihil obicietur, patronus quidem in hoc uehementer incumbet, accusator autem ad praesentem quaestionem de qua sola iudicium sit cognitionem alligabit, dicens neminem non aliquando coepisse peccare, nec pro †encenia† ducendum scelus primum. [34] Haec in respondendo: sic autem praeparabit actione prima iudicum animos ut noluisse potius obicere quam non potuisse credatur. Eoque satius est omni se ante actae uitae abstinere conuicio quam leuibus aut friuolis aut manifesto falsis reum incessere, quia fides ceteris detrahitur: et qui nihil obicit omisisse credi potest maledicta tamquam superuacua, qui uana congerit confitetur unum in ante actis argumentum, in quibus uinci quam tacere maluerit. [35] Cetera quae a personis duci solent in argumentorum locis exposuimus.

Proxima est ex causis probatio, in quibus haec maxime spectantur: ira odium metus cupiditas spes: nam reliqua in horum species cadunt. Quorum si quid in reum conueniet, accusatoris est efficere †ad quidquid† faciendum causae ualere uideantur, easque quas in argumentum sumet augere: [36] si minus, illuc conferenda est oratio, aut aliquas fortasse latentes fuisse, aut nihil ad rem pertinere cur fecerit si fecit, aut etiam dignius esse odio scelus quod non habuerit causam. Patronus uero, quotiens poterit, instabit huic loco, ut nihil credibile sit factum esse sine causa. Quod Cicero uehementissime <in> multis orationibus tractat, praecipue tamen pro Vareno, qui omnibus aliis premebatur (nam et damnatus est). [37] At si proponitur cur factum sit, aut falsam causam aut leuem aut ignotam reo dicet. Possunt autem esse aliquae interim ignotae: an heredem habuerit, an accusaturus fuerit eum a quo dicetur occisus. Si alia defecerint, non utique spectandas esse causas, nam quem posse reperiri qui non metuat oderit speret, plurimos tamen haec salua innocentia facere. [38] Neque illud est omittendum, non omnis causas in omnibus personis ualere: nam ut alicui sit furandi causa paupertas, non erit idem in Curio Fabricioque momentum.

[39] De causa prius an de persona dicendum sit quaeritur, uarieque est ab oratoribus factum, a Cicerone etiam praelatae frequenter causae. Mihi si neutro litis condicio praeponderet secundum naturam uidetur incipere a persona. Nam hoc magis generale est rectiorque diuisio: an ullum crimen credibile, an hoc. [40] Potest tamen id ipsum, sicut pleraque, uertere utilitas. Nec tantum causae uoluntatis sunt quaerendae, sed interim et erroris, ut ebrietas ignorantia. Nam ut haec in qualitate crimen eleuant, ita in coniectura premunt. [41] Et persona quidem nescio an umquam, utique in uero actu rei, possit incidere de qua neutra pars dicat: de causis frequenter quaeri nihil attinet, ut in adulteriis, ut in furtis, quia illas per se ipsa crimina secum habent.

[42] Post haec intuenda uidentur et consilia, quae late patent: an credibile sit reum sperasse id a se scelus effici posse; an ignorari cum fecisset; an etiam si ignoratum non esset absolui uel poena leui transigi uel tardiore uel ex qua minus incommodi consecuturus quam ex facto gaudii uideretur; [43] an etiam tanti putauerit poenam subire? Post haec, an alio tempore et aliter facere uel facilius uel securius potuerit, ut dicit Cicero pro Milone enumerans plurimas occasiones quibus ab eo Clodius inpune occidi potuerit. Praeterea cur potissimum illo loco, illo tempore, illo modo sit adgressus, qui et ipse diligentissime tractatur pro eodem locus, [44] an etiam, si nulla ratione ductus est, impetu raptus sit et absque sententia (nam uulgo dicitur scelera non habere consilium), an etiam consuetudine peccandi sit ablatus.

Excussa prima parte «an uoluerit», sequitur «an potuerit». Hic tractatur locus tempus, ut furtum in loco cluso frequenti, tempore uel diurno, cum testes plures, uel nocturno, cum maior difficultas. [45] Inspiciuntur itaque difficultates occasiones, quae sunt plurimae ideoque exemplis non egent. Hic sequens locus talis est ut si fieri non potuit sublata sit lis, si potuit sequatur quaestio an fecerit. Sed haec etiam ad animi coniecturam pertinent: nam et ex his colligitur an sperauerit. Ideo spectari debent et instrumenta, ut Clodi ac Milonis comitatus.

[46] Quaestio «an fecerit» incipit a secundo tempore, id est praesenti aut [deinde] coniuncto, quorum sunt sonus clamor gemitus: <deinde> insequentis latitatio metus, similia. His accedunt signa, de quibus tractatum est, uerba etiam et facta, quaeque antecesserunt quaeque insecuta sunt. [47] Haec aut nostra sunt aut aliena. Sed uerba nobis magis nocent et minus [magis] prosunt nostra quam aliena, magis prosunt et minus nocent aliena quam nostra. Facta autem interim magis prosunt nostra, interim aliena, ut si quid quod pro nobis sit aduersarius fecit: semper uero magis nocent nostra quam aliena. [48] Est et illa in uerbis differentia, quod aut aperta sunt aut dubia. Seu nostra seu aliena sunt, infirmiora in utrumque sint necesse dubia: tamen nostra saepe nobis nocent, ut in illa controuersia: «interrogatus filius ubi esset pater, dixit: ubicumque est, bibit; at ille in puteo mortuus est inuentus.» [49] Aliena quae sunt dubia numquam possunt nocere nisi aut incerto auctore aut mortuo. «Nocte audita uox est: cauete tyrannidem», et «interrogatus cuius ueneno moreretur respondit: non expedit tibi scire.» Nam si est qui possit interrogari, soluet ambiguitatem. [50] Cum autem dicta factaque nostra defendi solo animo possint, aliena uarie refutantur.

De uno quidem maximo genere coniecturalium controuersiarum locuti uidemur, sed in omnis aliquid ex his cadit. Nam furti, depositi, creditae pecuniae et a facultatibus argumenta ueniunt («an fuerit quod deponeretur») et a personis («an ullum deposuisse apud hunc uel huic credidisse credibile sit, an petitorem calumniari, an reum infitiatorem esse uel furem»). [51] Sed etiam in furti reo sicut in caedis quaeritur de facto et de auctore. Crediti et depositi duae quaestiones, sed numquam iunctae, an datum sit, an redditum. Habent aliquid proprii adulterii causae, quod plerumque duorum discrimen est et de utriusque uita dicendum, quamquam et id quaeritur, an utrumque pariter defendi oporteat. Cuius rei consilium nascetur ex causa: nam si adiuuabit pars altera, coniungam, si nocebit, separabo. [52] Ne quis autem mihi putet temere excidisse quod plerumque duorum crimen esse adulterium, non semper dixerim, potest accusari sola mulier incerti adulterii: «munera domi inuenta sunt, pecunia cuius auctor non extat, codicilli dubium ad quem scripti.» In falso quoque ratio similis: [53] aut enim plures in culpam uocantur aut unus. Et scriptor quidem semper tueri signatorem necesse habet, signator scriptorem non semper, nam et decipi potuit. Is autem qui hos adhibuisse et cui id factum dicitur et scriptorem et signatores defendet. Idem argumentorum loci in causis proditionis et adfectatae tyrannidis.

[54] Verum illa scholarum consuetudo ituris in forum potest nocere, quod omnia quae in themate non sunt pro nobis ducimus. Adulterium obicis: «quis testis? quis index?» <Proditionem>: «quod pretium? quis conscius?» Venenum: «ubi emi? a quo? quando? quanti? per quem dedi?» Pro reo tyrannidis adfectatae: «ubi sunt arma? quos contraxi satellites?» [55] Neque haec nego esse dicenda et ipsis utendum pro parte suscepta: nam et in foro aliqua, quando aduersarius probare non poterit, desiderabo. Sed in foro tantam illam facilitatem olim desiderauimus, ubi non fere causa agitur ut non aliquid ex his aut plura ponantur. [56] Huic simile est quod in epilogis quidam quibus uolunt liberos parentes nutrices accommodant: nisi quod magis concesseris ea quae non sint posita desiderare quam dicere.

De animo quo modo quaeratur satis dictum est, cum ita diuiserimus: an uoluerit, an potuerit, an fecerit. Nam qua uia tractatur an uoluerit, eadem quo animo fecerit: id enim est, an male facere uoluerit. [57] Ordo quoque rerum aut adfert aut detrahit fidem: multo scilicet magis res prout

 

 

III

[De statu finitionis.]

 

[1] Sequitur coniecturam finitio; nam qui non potest dicere nihil fecisse, proximum habebit ut dicat non id fecisse quod obiciatur. Itaque pluribus <in> legibus isdem quibus coniectura uersatur, defensionis tantum genere mutato, ut in furtis depositis adulteriis. Nam quem ad modum dicimus «non feci furtum», «non accepi depositum», «non commisi adulterium», ita «non est hoc furtum», «non est hoc infitiatio», «non est hoc adulterium». [2] Interim a qualitate ad finitionem descenditur, ut in actionibus dementiae, malae tractationis, rei publicae laesae: in quibus si recte facta esse quae obiciuntur dici non potest, illud succurrit: «non est <hoc dementem esse,> male tractare, rem publicam [uerbis] laedere.» Finitio igitur <est> rei propositae propria et dilucida et breuiter comprensa uerbis enuntiatio. [3] Constat maxime, sicut est dictum, genere specie differentibus propriis: ut si finias equum (noto enim maxime utar exemplo), genus est animal, species mortale, differens inrationale (nam et homo mortale erat), proprium hinniens. Haec adhibetur orationi pluribus causis. [4] Nam tum est certum de nomine sed quaeritur quae res ei subicienda sit, tum res est manifesta sed quod * nomine constat, de re dubium est, interim coniectura est, ut si quaeratur quid sit deus. [5] Nam qui neget deum esse spiritum omnibus partibus inmixtum, non hoc dicat, falsam esse diuinae illius naturae appellationem, sicut Epicurus, qui humanam ei formam locumque inter mundos dedit. Nomine uterque uno utitur, utrum sit in re coniectat. [6] Interim qualitas tractatur, ut «quid sit rhetorice, uis persuadendi an bene dicendi scientia». Quod genus est in iudiciis frequentissimum. Sic enim quaeritur an deprehensus in lupanari cum aliena uxore adulter sit: quia non de appellatione sed de ui facti eius ambigitur, an omnino peccauerit; [7] nam si peccauit, non potest esse aliud quam adulter. Diuersum est genus cum controuersia consistit in nomine quod pendet ex scripto, nec uersatur in iudiciis nisi propter uerba quae litem faciunt: an qui se interficit homicida sit, an qui tyrannum in mortem compulit tyrannicida, an carmina magorum ueneficium. Res enim manifesta est sciturque non idem esse occidere se quod alium, non idem occidere tyrannum quod compellere ad mortem, non idem carmina ac mortiferam potionem, quaeritur tamen an eodem nomine appellanda sint.

[8] Quamquam autem dissentire uix audeo a Cicerone, qui multos secutus auctores dicit finitionem esse de eodem et de altero (semper <enim> neganti aliquod esse nomen dicendum quod sit potius), tamen equidem tris habeo uelut species. [9] Nam interim conuenit solum quaerere an hoc sit, ut an adulterium in lupanari. Cum hoc negamus, non necesse est dicere quid id uocetur, quia totum crimen infitiamur. Interim quaeritur hoc an hoc: furtum an sacrilegium (non quin sufficiat non esse sacrilegium, sed quia <satius> sit dicere quid sit aliud); quo in loco utrumque finiendum est. [10] Interim quaeritur in rebus specie diuersis, an et hoc et hoc eodem modo sit appellandum, cum res utraque habet suum nomen, ut amatorium, uenenum. In omnibus autem huius generis litibus quaeritur an etiam hoc, quia nomen de quo ambigitur utique in alia re certum est. «Sacrilegium est rem sacram de templo surripere: an et priuatam?» «Adulterium cum aliena uxore domi coire: an et <in> lupanari?» «Tyrannicidium occidere tyrannum: an et in mortem compellere?» [11] Ideoque συλλογισμός, de quo postea dicam, uelut infirmior est finitio, quia in hac quaeritur an idem sit huius rei nomen quod alterius, illo an proinde habenda sit haec [autem] atque illa. [12] Est et talis finitionum diuersitas, ut quae idem sentiunt non isdem uerbis comprehendantur, ut «rhetorice <est> bene dicendi scientia», et eadem «bene inueniendi» et «bene enuntiandi» et «dicendi secundum uirtutem orationis» et «dicendi quod sit officii»: atque prouidendum †ut sit officii† sensu non pugnant comprehensione dissentiant. [13] Sed de his disputatur, non litigatur. Opus est aliquando finitione obscurioribus et ignotioribus uerbis: quid sit clarigatio, erctum citum, interim notis nomine [uidebis]: quid sit penus, quid litus.

Quae uarietas effecit ut eam quidam coniecturae, quidam qualitati, quidam legitimis quaestionibus subicerent. [14] Quibusdam ne placuit quidem omnino subtilis haec et ad morem dialecticorum formata conclusio, ut in disputationibus potius arguta uerborum cauillatrix quam in oratoris officio multum allatura momenti. Licet enim ualeat in sermone tantum ut constrictum uinculis suis eum qui responsurus est uel tacere uel etiam inuitum id quod sit contra cogat fateri, non eadem est tamen eius in causis utilitas. [15] Persuadendum enim iudici est, <qui>, etiam si uerbis deuictus est, tamen nisi ipsi rei accesserit tacitus dissentiet. Agenti uero quae tanta est huius praecisae comprehensionis necessitas? An, si non dixero «homo est animal mortale rationale», non potero, ex- positis tot corporis animique proprietatibus, latius oratione ducta uel a dis eum uel a mutis discernere? [16] Quid quod †nec uno modo† definitur res eadem (ut facit Cicero: «Quid est enim uulgo? Vniuersos»), et latiore uarioque tractatu, ut omnes oratores plerumque fecerunt: rarissime enim apud eos reperitur illa ex consuetudine philosophorum ducta seruitus (est certe seruitus) ad certa se uerba adstringendi, idque faciendum in libris Ciceronis de Oratore uetat M. Antonius. [17] Nam est etiam periculosum, cum, si uno uerbo sit erratum, tota causa cecidisse uideamur, optimaque est media illa uia, qua utitur Cicero pro Caecina, ut res proponatur, uerba non periclitentur: «etenim, recuperatores, non ea sola uis est quae ad corpus nostrum uitamque peruenit, sed etiam multo maior ea quae periculo mortis iniecto formidine animum perterritum loco saepe et certo statu demouet»; aut cum finitionem praecedit probatio, [18] ut in Philippicis Cicero Seruium Sulpicium occisum ab Antonio colligit et in clausula demum ita finit: «is enim profecto mortem attulit qui causa mortis fuit.» Non negauerim tamen haec quoque ut expediet causae esse facienda, et si quando firme comprehendi poterit breui complexu uerborum finitio, esse id tum elegans, tum etiam fortissimum, si modo erit illa inexpugnabilis.

[19] Eius certus ordo est: quid sit, an hoc sit, et in hoc fere labor maior est, ut finitionem confirmes, quam ut rei finitionem adplices. In eo «quid sit» duplex opus est: nam et nostra confirmanda est et aduersae partis destruenda finitio. [20] Ideoque in schola, ubi nobis ipsi fingimus contradictionem, duos ponere debemus fines quales utrimque esse optimi poterunt. At in foro prouidendum num forte superuacua et nihil ad causam pertinens an ambigua an contraria an communis sit finitio, quorum nihil accidere nisi agentis culpa potest. [21] Vt recte autem finiamus ita fiet si prius in animo constituerimus quid uelimus efficere: sic enim accommodari ad uoluntatem uerba poterunt. Atque ut a notissimo exemplo, quo sit res lucidior, non recedamus: «qui priuatam pecuniam de templo surripuit, sacrilegii reus est»: [22] culpa manifesta est, quaestio [est] an huic crimini nomen quod est in lege conueniat. Ergo ambigitur an hoc sacrilegium sit. Accusator, quia de templo surrepta sit pecunia, utitur hoc nomine: reus, quia priuatam surripuerit, negat esse sacrilegium, sed furtum fatetur. Actor ergo ita finiet: «sacrilegium est surripere aliquid <de sacro»; reus: «sacrilegium est surripere aliquid> sacri.» [23] Vterque finitionem alterius inpugnat. Ea duobus generibus euertitur, si aut falsa est aut parum plena. Nam illud tertium nisi stultis non accidit, ut nihil ad quaestionem pertineat. [24] [Falsa est si dicas «equus est animal rationale»: nam est equus animal, sed inrationale. Quod autem commune cum alio est desinet esse proprium.] Hic reus falsam dicit esse finitionem accusatoris, accusator autem non potest dicere falsam rei, nam est sacrilegium surripere aliquid sacri, sed dicit parum plenam, adiciendum enim «aut ex sacro». [25] Maximus autem usus in adprobando refellendoque fine propriorum ac differentium, nonnumquam etiam ἐτυμολογίας. Quae tamen omnia, sicut in ceteris, confirmat aequitas, nonnumquam et coniectura mentis. Ἐτυμολογία maxime rara est: «quid enim est aliud tumultus nisi perturbatio tanta ut maior timor oriatur? unde etiam nomen ductum est tumultus.» [26] Circa propria ac differentia magna subtilitas, ut cum quaeritur an addictus, quem lex seruire donec soluerit iubet, seruus sit. Altera pars finit ita: «seruus est qui est iure in seruitute», altera: «qui in seruitute est eo iure quo seruus», aut, ut antiqui dixerunt, «qui seruitutem seruit». Quae finitio, etiam si distat aliquo, nisi tamen propriis et differentibus adiuuatur, inanis est. [27] Dicet enim aduersarius seruire eum seruitutem aut eo iure quo seruum. Videamus ergo propria et differentia, quae libro quinto leuiter in transitu attigeram. Seruus cum manu mittitur fit libertinus, addictus recepta libertate ingenuus: seruus inuito domino libertatem non consequetur, <addictus * consequetur:> ad seruum nulla lex pertinet, addictus legem habet: propria liberi, quod nemo habet nisi liber, praenomen nomen cognomen tribum; habet haec addictus.

[28] Excusso «quid sit», prope peracta est quaestio «an hoc sit»: id enim agimus, ut sit causae nostrae conueniens finitio. Potentissima est autem in ea qualitas: an amor insania. Huc pertinebunt probationes quas Cicero dicit proprias esse finitionis, ex antecedentibus consequentibus adiunctis repugnantibus causis effectis, similibus, de quorum argumentorum natura dictum est. [29] Breuiter autem pro Caecina Cicero initia causas effecta antecedentia consequentia complexus est: «Quid igitur fugiebant? Propter metum. Quid metuebant? Vim uidelicet. Potestis igitur principia negare cum extrema concedatis?» Sed similitudine quoque usus est: «quae uis in bello appellatur, ea in otio non appellabitur?» [30] Sed etiam ex contrario argumenta ducuntur, ut si quaeratur [an] amatorium uenenum sit necne, quia uenenum amatorium non sit.

Illud alterum genus quo sit manifestius adulescentibus meis (meos enim semper adulescentes putabo), hic quoque fictae controuersiae utar exemplo. [31] Iuuenes qui conuiuere solebant constituerunt ut in litore cenarent: unius, qui cenae defuerat, nomen tumulo quem extruxerant inscripserunt. Pater eius, a transmarina peregrinatione cum ad litus idem adpulisset, lecto nomine suspendit se. Dicuntur ii causa mortis fuisse. [32] Hic finitio est accusatoris: «per quem factum est ut quis periret, causa mortis est», rei: «qui fecit quid sciens per quod perire homini necesse esset.» Remota finitione accusatori sat est dicere: «causa mortis fuistis, per uos enim factum est ut homo periret: quia nisi uos illud fecissetis uiueret.» [33] Contra: «Non statim per quem factum est ut quis periret is damnari debet, ut accusator, testis, iudex rei capitalis. Nec undecumque causa fluxit, ibi culpa est: ut si quis profectionem suaserit aut amicum arcessierit trans mare et is naufragio perierit, ad cenam inuitarit et is cruditate illic contracta decesserit. [34] Nec fuerit in causa mortis solum adulescentium factum, sed credulitas senis, in dolore ferendo infirmitas: denique si fortior fuisset aut prudentior uiueret. Nec mala mente fecerunt, et ille potuit uel ex loco tumuli uel ex opere tumultuario suspicari non esse monumentum. Qui ergo puniri debent in quibus omnia sunt homicidae praeter manum?»

[35] Est interim certa finitio, de qua inter utramque partem conuenit, ut Cicero dicit: «maiestas est in imperi atque in nominis populi Romani dignitate»: quaeritur tamen an maiestas minuta sit, ut in causa Corneli quaesitum est. [36] Sed hic, etiam si uideri potest finitiua, tamen quia de finitione non ambigitur iudicatio est qualitatis, atque ad eum potius statum reducenda: ad cuius forte quidem uenimus mentionem, sed erat ordine proximus locus.

 

 

IV

[De qualitate et quantitate.]

 

[1] Est autem qualitas alia de summo genere atque ea quidem non simplex. Nam et qualis sit cuiusque rei natura et quae forma quaeritur: an inmortalis anima, an humana specie deus, et de magnitudine ac numero: quantus sol, [et] an unus mundus. Quae omnia coniectura quidem colliguntur, quaestionem tamen habent in eo, qualia sint. [2] Haec et in suasoriis aliquando tractari solent, ut, si Caesar deliberet an Britanniam inpugnet, quae sit Oceani natura, an Britannia insula (nam tum ignorabatur), quanta in ea terra, quo numero militum adgredienda in consilium ferendum sit. Eidem qualitati succedunt facienda ac non facienda, adpetenda uitanda: quae in suasorias quidem maxime cadunt, sed in controuersiis quoque sunt frequentia, hac sola differentia, quod illic de futuris, hic de factis agitur. [3] Item demonstratiuae partis omnia sunt in hoc statu: factum esse constat, quale sit factum quaeritur. Lis est omnis aut de praemio aut de poena aut de quantitate eorum. Genus causae aut simplex aut comparatiuum: illic quid aequum, hic quid aequius aut quid aequissimum sit excutitur. Cum de poena iudicium est, a parte eius qui causam dicit aut defensio est criminis aut inminutio aut excusatio aut, ut quidam putant, deprecatio.

[4] Defensio longe potentissima est qua ipsum [et] factum quod obicitur dicimus honestum esse. Abdicatur aliquis quod inuito patre militarit, honores petierit, uxorem duxerit: tuemur quod fecimus. Hanc partem uocant Hermagorei κατ᾽ ἀντίλημψιν, ad intellectum id nomen referentes: Latine ad uerbum tralatam non inuenio, absoluta appellatur. Est enim de re sola quaestio, iusta sit ea necne. [5] Iustum omne continetur natura uel constitutione. Natura, quod fit secundum cuiusque rei dignitatem. Hinc sunt pietas fides continentia et alia. [6] Adiciunt et id quod sit par. Verum id non temere intuendum est: nam et uis contra uim et talio nihil habent aduersum eum qui prior fecit iniusti, et non, quoniam res pares sunt, etiam id est iustum quod antecessit. Illa utrimque iusta: eadem lex, eadem condicio; ac forsitan ne sint quidem paria quae ulla parte sunt dissimilia. Constitutio est in lege more iudicato pacto.

[7] Alterum est defensionis genus in quo factum per se inprobabile adsumptis extrinsecus auxiliis tuemur: id uocant κατ᾽ ἀντίθεσιν. Latine hoc quoque non ad uerbum transferunt, adsumptiua enim dicitur causa. [8] In quo genere fortissimum est si crimen causa facti tuemur, qualis est defensio Orestis Horati Milonis. Ἀντέγκλημα dicitur, quia omnis nostra defensio constat eius accusatione qui uindicatur: [9] «occisus est sed latro», «excaecatus sed raptor.» Est et illa ex causis facti ducta defensio priori contraria, in qua neque factum ipsum per se, ut in absoluta quaestione, defenditur, neque ex contrario facto, sed in aliqua utilitate aut rei publicae aut hominum multorum aut etiam ipsius aduersarii, nonnumquam et nostra si modo id erit quod facere nostra causa fas sit: quod sub extrario accusatore et legibus agente prodesse numquam potest, in domesticis disceptationibus potest. [10] Nam et filius patri in iudicio abdicationis et maritus uxori si malae tracta- tionis accusabitur <et pater> filio si dementiae causa erit non inuerecunde dicet multum sua interfuisse. In quo tamen incommoda uitantis melior quam commoda petentis est causa. [11] Quibus similia etiam in uera rerum quaestione tractantur. Nam quae in scholis abdicatorum, haec in foro exheredatorum a parentibus et bona apud centumuiros repetentium ratio est: quae illic malae tractationis, hic rei uxoriae, cum quaeritur utrius culpa diuortium factum sit: quae illic dementiae, hic petendi curatoris. [12] Subiacet utilitati etiam illa defensio, si peius aliquid futurum fuit. Nam in comparatione malorum boni locum optinet leuius, ut si Mancinus foedus Numantinum sic defendat, quod periturus nisi id factum esset fuerit exercitus. Hoc genus ἀντίστασις Graece nominatur, comparatiuum nostri uocant.

[13] Haec circa defensionem facti: quae si neque per se ipsa nec adhibitis auxiliis dabitur, proximum est in alium transferre crimen, si possumus. Ideoque etiam in hos qui citra scriptum sunt status uisa est cadere tralatio. Interdum ergo culpa in hominem relegatur, ut si Ti. Gracchus reus foederis Numantini (cuius metu leges populares tulisse in tribunatu uidetur) missum se ab imperatore suo diceret; [14] interim deriuatur in rem, ut si is qui testamento quid iussus non fecerit dicat per leges id fieri non potuisse. Hoc μετάστασιν dicunt.

Hinc quoque exclusis excusatio superest. Ea est aut ignorantiae, ut si quis fugitiuo stigmata scripserit eoque ingenuo iudicato neget se liberum esse eum scisse: aut necessitatis, ut cum miles ad commeatus diem non adfuit et dicit se fluminibus interclusum aut ualetudine. [15] Fortuna quoque saepe substituitur culpae. Nonnumquam male fecisse nos sed bono animo dicimus. Vtriusque rei multa et manifesta exempla sunt: idcirco non est eorum necessaria expositio.

Si omnia quae supra scripta sunt deerunt, uidendum an inminui culpa possit. Hic est ille qui a quibusdam fieri solet status quantitatis. [16] Sed ea cum sit aut poenae aut honoris, ex qualitate facti constituitur, eoque nobis sub hoc esse statu uidetur sicut eius quoque quae ad numerum refertur a Graecis. Nam et πηλικότητα et ποσότητα dicunt, nos utrumque appellatione una complectimur.

[17] Vltima est deprecatio, quod genus causae plerique negarunt in iudicium umquam uenire. Quin Cicero quoque pro Q. Ligario idem testari uidetur, cum dicit: «causas, Caesar, egi multas et quidem tecum, dum te in foro tenuit ratio honorum tuorum, certe numquam hoc modo: [18] ignoscite, iudices: errauit, lapsus est, non putauit, si umquam posthac», et cetera. In senatu uero et apud populum et apud principem et ubicumque sui iuris clementia est, habet locum deprecatio. In qua plurimum ualent ex ipso qui reus est haec tria: uita praecedens si innocens, si bene meritus; spes in futurum innocenter uicturi et in aliquo usu futuri; praeterea, si uel aliis incommodis uel praesenti periculo uel paenitentia uideatur satis poenarum dedisse. Extra nobilitas dignitas, propinqui amici. [19] In eo tamen qui cognoscit plurimum ponendum est; laus enim misericordis potius quam reprensio dissoluti consecutura est. Verum et in iudiciis etiam si non toto genere causae, tamen ex parte magna hic locus saepe tractatur. Nam et diuisio frequens est: etiam si fecisset, ignoscendum fuisse, idque in causis dubiis saepe praeualuit, et epilogi omnes in eadem fere materia uersari solent. [20] Sed nonnumquam etiam rei totius hic summa constituta. An uero si exheredatum a se filium pater testatus fuerit elogio propterea quod is meretricem amauerit, non omnis hic erit quaestio, an huic delicto pater debuerit ignoscere et centumuiri tribuere debeant ueniam? Sed etiam in formulis, cum poenariae sunt actiones, ita causam partimur: an commissa sit poena, an exigi debeat. Id autem, quod illi uiderunt, uerum est, reum a iudicibus hoc defensionis modo liberari non posse.

[21] De praemiis autem quaeruntur duo: an ullo sit dignus qui petit, an tanto: ex duobus, uter dignior, ex pluribus, quis dignissimus. Quorum tractatus ex ipso meritorum genere ducuntur. Et intuebimur non rem tantum, siue adleganda siue comparanda erit, sed personam quoque (nam et multum interest, tyrannum iuuenis occiderit an senex, uir an femina, alienus an coniunctus) [22] et locum multipliciter (in ciuitate tyrannis adsueta an libera semper, in arce an domi) et quo modo factum sit (ferro an ueneno) et quo tempore (bello an pace, cum depositurus esset eam potestatem an cum aliquid noui sceleris ausurus.) Habent in meritis gratiam periculum quoque et difficultas. [23] Similiter liberalitas a quo profecta sit refert: nam in paupere gratior quam in diuite, dante beneficium quam reddente, patre quam orbo. Item in quam rem dederit et quo tempore et quo animo, id est, num in aliquam spem suam: similiter alia. Et ideo qualitas maxime oratoris recipit operam, quia in utramque partem plurimum est ingenio loci, nec usquam tantum adfectus ualent. [24] Nam coniectura extrinsecus quoque adductas frequenter probationes habet et argumenta ex materia sumit; quale quidque uideatur, eloquentiae est opus: hic regnat, hic imperat, hic sola uincit.

Huic parti subiungit Verginius causas abdicationis, dementiae, malae tractationis, orbarum nuptias indicentium. [25] Nam et fere sic accidit, inuentique sunt qui has materias officiorum uocarent. Sed alios quoque nonnumquam leges hae recipiunt status: nam et coniectura est aliquando in plerisque horum (cum se uel non fecisse uel bona mente fecisse contendunt: cuius generis exempla sunt multa) et quid sit dementia ac mala tractatio finitur. Nam iuris leges plerumque quaestiones praecurrere solent, et ex quibus causae non fiat status; [26] quod tamen facto defendi non poterit, iure nitetur: et quot et quibus causis abdicare non liceat, et in quae crimina malae tractationis actio <non> detur, et cui accusare dementiae non permittatur.

[27] Abdicationum formae sunt duae: altera criminis perfecti, ut si abdicetur raptor adulter, altera uelut pendentis et adhuc in condicione positi, quales sunt in quibus abdicatur filius quia non pareat patri. Illa semper asperam abdicantis actionem habet (inmutabile est enim quod factum est), haec ex parte blandam et suadenti similem (mauult enim pater corrigere quam abdicare); at pro filiis in utroque genere summissa <est> et ad satis faciendum composita. [28] A quo dissensuros scio qui libenter patres figura laedunt: quod non ausim dicere numquam esse faciendum – potest enim materia incidere quae hoc exigat: certe uitandum est quotiens aliter agi potest; sed de figuris alio libro tractabimus. [29] Non dissimiles autem abdicationum actionibus sunt malae tractationis [actionis]: nam et ipsae habent eandem in accusationibus moderationem. Dementiae quoque iudicia aut propter id quod factum est aut propter id quod adhuc fieri uel non fieri potest instituuntur. [30] Et actor in eo quod factum est liberum habet impetum, sic tamen ut factum accuset, ipsius patris tamquam ualetudine lapsi misereatur: in eo uero cuius libera mutatio est diu roget et suadeat et nouissime dementiam rationi queratur obstare, non mores: quos quanto magis in praeteritum laudauerit, tanto facilius probabit morbo esse mutatos. [31] Reus, quotiens causa patietur, debebit esse in defensione moderatus, quia fere ira et concitatio furori sunt similia. Omnibus his commune est quod rei non semper defensione facti, sed excusatione ac uenia frequenter utuntur. Est enim domestica disceptatio, in qua et semel peccasse et per errorem et leuius quam obiciatur absolutioni nonnumquam sufficit.

[32] Sed alia quoque multa controuersiarum genera in qualitatem cadunt. Iniuriarum: quamquam enim reus aliquando fecisse negat, plerumque tamen haec actio facto atque animo continetur. De accusatore constituendo, quae iudicia diuinationes uocantur: [33] in quo genere Cicero quidem, qui mandantibus sociis Verrem deferebat, hac usus est diuisione: spectandum a quo maxime agi uelint ii quorum de ultione quaeritur, a quo minime uelit is qui accusatur. [34] Frequentissimae tamen hae sunt quaestiones, uter maiores causas habeat, uter plus industriae aut uirium sit allaturus ad accusandum, uter id fide meliore facturus. [35] Tutelae praeterea: in quo iudicio solet quaeri an alia de re quam de calculis cognosci oporteat, an fidem praestare debeat tantum, non etiam consilium et euentum. Cui simile est male gestae procurationis, quae in foro negotiorum gestorum: nam et mandati actio est. [36] Praeter haec finguntur in scholis et inscripti maleficii, in quibus aut hoc quaeritur, an inscriptum sit, aut hoc, an maleficium sit, raro utrumque. Male gestae legationis apud Graecos et ueris causis frequens, ubi iuris loco quaeri solet an omnino aliter agere quam mandatum sit liceat, et quo usque sit legatus (quoniam aliae in <nuntiando, aliae in> renuntiando sunt), ut in Heio, qui testimonium in Verrem dixerat post perlatam legationem. Plurimum tamen est in eo, quale sit factum. Rei publicae laesae: [37] hic mouentur quidem illae iuris cauillationes: «quid sit rem publicam laedere» et «laeserit an non profuerit» et «ab ipso an propter ipsum laesa sit»: in facto tamen plurimum est. Ingrati quoque: in quo genere quaeritur an is cum quo agitur acceperit beneficium (quod raro negandum est: ingratus est enim qui negat), [38] quantum acceperit, an reddiderit; an protinus qui non reddidit ingratus sit, an potuerit reddere, an id quod exigebatur <praestare> debuerit, quo animo <datum> sit. Simpliciores illae iniusti repudii, sub qua lege controuersiae illud proprium habent, quod a parte accusantis defensio est et defendentis accusatio. [39] Praeterea, cum quis rationem mortis in senatu reddit, ubi una quaestio est iuris, an is demum prohibendus sit qui mori uult ut se legum actionibus subtrahat, cetera qualitatis. Finguntur et testamenta, in quibus de sola <qualitate> quaeratur, ut in controuersia quam supra exposui, in qua de parte patrimonii quarta quam pater dignissimo ex filiis reliquerat contendunt philosophus medicus orator. Quod idem accidit si orbae nuptias indicant pares gradu et si inter propinquos de idoneo quaeratur. [40] Sed mihi nec omnes persequi materias in animo est (fingi enim adhuc possunt), nec omnis earum quaestiones, quia positionibus mutantur; hoc tantum admiror, Flauum, cuius apud me summa est auctoritas, cum artem scholae tantum componeret, tam anguste materiam qualitatis terminasse.

[41] Quantitas quoque, ut dixi, etiam si non semper, plerumque tamen eidem subiacet, seu modi est seu numeri. Sed modus aliquando constat aestimatione facti, quanta sit culpa quantumue beneficium, aliquando iure, cum id in controuersiam uenit, qua quis lege puniendus uel honorandus sit: [42] stuprator decem milia dare debeat, quae poena huic crimini constituta est, an, quia se stupratus suspendit, capite puniri tamquam causa mortis. Quo in genere falluntur qui ita dicunt tamquam inter duas leges quaeratur: nam de decem milibus nulla controuersia est, quae non petuntur; iudicium redditur an reus causa sit mortis. [43] In coniecturam quoque eadem species cadit, cum perpetuo an quinquennali sit exilio multandus in controuersiam uenerit: nam an prudens caedem commiserit quaeritur. [44] Illa quoque quae ex numero ducitur pendet ex iure: «an Thrasybulo triginta praemia debeantur» et «cum duo fures pecuniam abstulerint, separatim quadruplum quisque an duplum debeat». Sed hic quoque factum aestimatur; et tamen ius ipsum pendet ex qualitate.

 

 

V

[Si quis in suo iure consistat.]

 

[1] Qui neque fecisse se negabit neque aliud esse quod fecerit dicet neque factum defendet, necesse est in suo iure consistat, in quo plerumque actionis est quaestio. [2] Ea non semper, ut quidam putauerunt, iudicium antecedit, qualia sunt praetorum curiosa consilia cum de iure accusatoris ambigitur, sed in ipsis frequentissime iudiciis uersatur. Est enim duplex eius disceptationis condicio, quod aut intentio aut praescriptio habet controuersiam. Ac fuerunt qui praescriptionis statum facerent, tamquam ea non isdem omnibus quibus ceterae leges quaestionibus contineretur. [3] Cum ex praescriptione lis pendet, de ipsa re quaeri non est necesse. Ignominioso filius praescribit: de eo solo iudicatio est, an liceat. Quotiens tamen poterimus, efficiendum est ut de re quoque iudex bene sentiat; sic enim iuri nostro libentius indulgebit: ut in sponsionibus quae ex interdictis fiunt, etiam si non proprietatis est quaestio sed tantum possessionis, tamen non solum possedisse nos sed etiam nostrum possedisse docere oportebit. [4] Sed frequentius etiam quaeritur de intentione. «Vir fortis optet quod uolet»: nego illi dandum quidquid optauerit: non habeo praescriptionem, sed tamen uoluntate contra uerba praescriptionis modo utor. In utroque autem genere status idem sunt.

[5] Porro lex omnis aut tribuit aut adimit, aut <honorat aut> punit, aut iubet aut uetat aut permittit. Litem habet aut propter se ipsam aut propter alteram, [6] quaestionem aut in scripto aut in uoluntate. Scriptum aut apertum est aut obscurum aut ambiguum. Quod de legibus dico, idem accipi uolo de testamentis pactis stipulationibus, omni denique scripto: quod de scripto, idem de uoce. Et quoniam quattuor eius generis quaestiones uel status fecimus, singulos percurram.

 

 

VI

[De scripto et voluntate.]

 

[1] Scripti et uoluntatis frequentissima inter consultos quaestio est, et pars magna controuersi iuris hinc pendet. Quo minus id accidere in scholis mirum est: ibi etiam ex industria fingitur. Eius genus unum est in quo et de scripto et de uoluntate quaeritur. [2] Id tum accidit cum est in lege aliqua obscuritas. In ea aut uterque suam interpretationem confirmat, aduersarii subuertit, ut hic: «fur quadruplum soluat: duo surripuerunt pariter decem milia: petuntur ab utroque quadragena, illi postulant ut uicena conferant.» Nam et actor dicit hoc esse quadruplum quod petat, et rei hoc quod offerant: uoluntas quoque utrimque defenditur. [3] Aut cum de altero intellectu certum est, de altero dubium: «ex meretrice natus ne contionetur: quae filium habebat prostare coepit: prohibetur adulescens contione.» Nam de eius filio quae ante partum meretrix fuit certum est: an eadem huius causa sit dubium est, quamquam ex hac natus est, et haec meretrix est. [4] Solet et illud quaeri, quo referatur quod scriptum est: «bis de eadem re ne sit actio»: id est, hoc «bis» ad actorem an actionem. Haec ex iure obscuro.

Alterum genus est ex manifesto: quod <qui> solum uiderunt, hunc statum plani et uoluntatis appellarunt. In hoc altera pars scripto nititur, altera uoluntate. [5] Sed contra scriptum tribus generibus occurritur. Vnum est in quo ipso patet semper id seruari non posse: «liberi parentis alant aut uinciantur»: non enim alligabitur infans. Hinc erit ad alia transitus et diuisio: «num quisquis non aluerit? num hic?» [6] †Propter hoc† quidam tale genus controuersiarum in quo nullum argumentum est quod ex lege ipsa peti possit, sed de eo tantum de quo lis est quaerendum est. «Peregrinus si murum escenderit capite puniatur. Cum hostes murum escendissent, peregrinus eos depulit: petitur ad supplicium.» [7] Non erunt hic separatae quaestiones: «an quisquis, an hic», quia nullum potest adferri argumentum contra scriptum uehementius eo quod in lite est, sed hoc tantum, an ne seruandae quidem ciuitatis causa. Ergo aequitate et uoluntate pugnandum. Fieri tamen potest ut ex aliis legibus exempla ducamus, per quae appareat semper stari scripto non posse, ut Cicero pro Caecina fecit. [8] Tertium cum in ipsis uerbis legis reperimus aliquid per quod probemus aliud legum latorem uoluisse, ut in hac controuersia: «qui nocte cum ferro deprensus fuerit, alligetur: cum anulo ferreo inuentum magistratus alligauit»; hic, quia est uerbum in lege «deprensus», satis etiam significatum uidetur non contineri lege nisi noxium ferrum.

[9] Sed ut qui uoluntate nitetur scriptum quotiens poterit infirmare debebit, ita qui scriptum tuebitur adiuuare se etiam uoluntate temptabit. In testamentis et illa accidunt, ut uoluntas manifesta sit, scriptum nihil sit, ut in iudicio Curiano, in quo nota L. Crassi et Scaeuolae fuit contentio. [10] Substitutus heres erat si postumus ante tutelae <suae> annos decessisset: non est natus: propinqui bona sibi uindicabant. Quis dubitaret quin ea uoluntas fuisset testantis ut is non nato filio heres esset qui mortuo? Sed hoc non scripserat. [11] Id quoque quod huic contrarium est accidit nuper, ut esset scriptum quod apparet scriptorem noluisse. Qui sestertium nummum quinque milia legauerat, cum emendaret testamentum, sublatis sestertiis nummis «argenti pondo» posuit, «quinque milia» manserunt. Apparuit tamen «quinque pondo» dari uoluisse, quia ille in argento legati modus et inauditus erat et incredibilis. [12] Sub hoc statu generales sunt quaestiones, scripto an uoluntate standum sit, quae fuerit scribentis uoluntas: tractatus omnes qualitatis aut coniecturae, de quibus satis dictum arbitror.

 

 

VII

[De legibus contrariis.]

 

[1] Proximum est de legibus contrariis dicere, quia inter omnes artium scriptores constitit in antinomia duos esse scripti et uoluntatis status: neque inmerito, quia, cum lex legi obstat, utrimque contra scriptum dicitur et quaestio est de uoluntate; in utraque id ambigitur, an utique illa lege sit utendum. [2] Omnibus autem manifestum est numquam esse legem legi contrariam iure ipso, quia, si diuersum ius esset, alterum altero abrogaretur, sed eas casu collidi et euentu.

Colliduntur autem aut pares inter se, ut si optio tyrannicidae et uiri fortis comparentur, utrique data quod uelit petendi potestate: hic meritorum temporis praemii conlatio est: [3] aut secum ipsae, ut duorum fortium, duorum tyrannicidarum, <duarum> raptarum, in quibus non potest esse alia quaestio quam temporis, utra prior sit, aut qualitatis, utra iustior sit petitio. Diuersae quoque leges confligunt aut <similes aut inpares.> [4] Similium aliae quibus etiam citra aduersam legem contradici possit, ut in hac controuersia: «Magistratus ab arce ne discedat. Vir fortis *» * uel alia nulla obstante quaeri potest an quidquid optarit accipere debeat, et in magistratus multa dicentur quibus scriptum expugnatur, si incendium in arce fuerit, si in hostis decurrendum. [5] <Aliae> contra quas nihil opponi potest nisi lex altera: «Tyrannicidae imago in gymnasio ponatur. <Mulieris imago in gymnasio ne ponatur.> Mulier tyrannum occidit». Nam neque mulieris imago ullo alio casu poni potest nec tyrannicidae ullo alio casu summoueri. Inpares sunt cum alteri multa quae opponi possunt, alteri [si] nihil nisi quod in lite est, ut cum uir fortis inpunitatem desertoris petit. Nam contra legem uiri fortis, ut supra ostendi, multa dicuntur, aduersus desertores scripta non potest nisi optione subuerti.

[7] Item aut confessum ex utraque parte ius est aut dubium. Si confessum est, haec fere quaeruntur: utra lex potentior, ad deos pertineat an ad homines, rem publicam an priuatos, de honore an de poena, de magnis rebus an de paruis, permittat an uetet an imperet. [8] Solet tractari et utra sit antiquior: sed uelut potentissimum utra minus perdat, ut in desertore et uiro forti, quod illo non occiso lex tota tollatur, occiso sit reliqua uiro forti alia optio. Plurimum tamen est in hoc, utrum fieri sit melius atque aequius: de quo nihil praecipi nisi proposita materia potest. [9] Si dubium, aut alteri aut inuicem utrique de iure fit controuersia, ut in re tali: «patri in filium, patrono in libertum manus iniectio sit, liberti heredem sequantur: liberti filium quidam fecit heredem: inuicem petitur manus iniectio»; et pater * negat ius patris illi fuisse, quia ipse in manu patroni fuerit.

[10] Duplices leges sicut duae colliduntur, ut «nothus ante legitimum natus legitimus sit, post legitimum tantum ciuis». Quod de legibus, idem de senatus consultis dictum sit. Quae aut inter se pugnent aut obstent legibus: non tamen aliud sit eius status nomen.

 

 

VIII

[De syllogismo.]

 

[1] Syllogismus habet aliquid simile scripto et uoluntati, quia semper pars in eo altera scripto nititur; sed hoc interest, quod illic dicitur contra scriptum, hic supra scriptum: illic qui uerba defendit hoc agit, ut fiat utique quod scriptum est, hic ne aliud quam scriptum est. Ei nonnulla etiam cum finitione coniunctio: [2] nam saepe, si finitio infirma est, in syllogismum delabitur. Sit enim lex: «Venefica capite puniatur. Saepe se uerberanti marito uxor amatorium dedit, eundem repudiauit: per propinquos rogata ut rediret non est reuersa: suspendit se maritus. Mulier ueneficii rea est.» Fortissima est actio dicentis amatorium uenenum esse: id erit finitio. Quod si parum ualebit, fiet syllogismus, ad quem uelut remissa priore contentione ueniemus: an proinde puniri debeat ac si uirum ueneno necasset.

[3] Ergo hic status ducit ex eo quod scriptum est id quod incertum est: quod quoniam ratione colligitur, ratiocinatiuus dicitur. In has autem fere species uenit: an quod semel ius est, idem et saepius: «incesti damnata et praecipitata de saxo uixit: repetitur.» An quod in uno, <et> in pluribus: «qui duos uno tempore tyrannos occidit, duo praemia petit.» [4] An quod ante, et postea: «raptor profugit, rapta nupsit, reuerso illo petit optionem.» An quod in toto, idem in parte: «aratrum accipere pignori non licet; uomerem accepit.» An quod in parte, idem in toto: «lanas euehere Tarento non licet; oues euexit.» [5] In his syllogismus et scripto nititur: nam satis cautum esse dicit. «Postulo ut praecipitetur incesta: lex est», et «rapta optionem petit», et «in oue lanae sunt», similiter alia. [6] Sed quia responderi potest: «non est scriptum ut bis praecipitetur damnata, ut quandoque rapta optet, ut tyrannicida duo praemia accipiat: nihil de uomere cautum, nihil de ouibus», ex eo quod manifestum est colligitur quod dubium est. Maioris pugnae est ex scripto ducere quod scriptum non est: an quia hoc, et hoc: «qui patrem occiderit, culleo insuatur: matrem occidit»; [7] «ex domo in ius educere ne liceat: ex tabernaculo eduxit.» In hoc genere haec quaeruntur: an, quotiens propria lex non est, simili sit utendum, an id de quo agitur ei de quo scriptum est simile sit. Simile autem et maius est et par et minus. In illo priore, an satis lege cautum sit, an, etsi parum cautum est, et hoc sit utendum. In utroque de uoluntate legum latoris. Sed de aequo tractatus potentissimi.

 

 

IX

[De ambiguitate.]

 

[1] Amphiboliae species sunt innumerabiles, adeo ut philosophorum quibusdam nullum uideatur esse uerbum quod non plura significet; genera admodum pauca: aut enim uocibus accidit singulis aut coniunctis.

[2] Singula adferunt errorem cum pluribus rebus aut hominibus eadem appellatio est (ὁμωνυμία dicitur), ut «gallus» auem an gentem an nomen an fortunam corporis significet incertum est, et «Aiax» Telamonius an Oi†lei filius. Verba quoque quaedam diuersos intellectus habent, ut «cerno». [3] Quae ambiguitas plurimis modis accidit. Vnde fere lites, praecipue ex testamentis, cum de libertate aut etiam hereditate contendunt ii quibus idem nomen est, aut quid sit legatum quaeritur. [4] Alterum est in quo alia integro uerbo significatio est, alia diuiso, ut ingenua et armamentum et Coruinum, ineptae sane cauillationis, ex qua tamen Graeci controuersias ducunt: inde enim αὐλητρίς illa uulgata, cum quaeritur utrum aula quae ter ceciderit an tibicina si ceciderit debeat publicari. [5] Tertia est ex compositis, ut si quis corpus suum in culto loco poni iubeat, circaque monumentum multum agri ab heredibus in tutelam cinerum, ut solent, leget, sit litis occasio cultum <locum dixerit an incultum.> [6] Sic apud Graecos contendunt Leon et Pantaleon, cum scriptura dubia est, bona omnia Leonti an bona Pantaleonti relicta sint.

In coniunctis plus ambiguitatis est. Fit autem per casus, ut

 

«aio te, Aeacida, Romanos uincere posse»:

 

[7] per conlocationem, ubi dubium est quid quo referri oporteat, ac frequentissime cum quod medium est utrimque possit trahi, ut de Troilo Vergilius

 

«lora tenens tamen»:

 

hic utrum teneat tamen lora, an quamuis teneat tamen trahatur quaeri potest. [8] Vnde controuersia illa: «testamento quidam iussit poni statuam auream hastam tenentem; quaeritur statua hastam tenens aurea esse debeat, an hasta esse aurea in statua alterius materiae». Fit per flexum idem magis:

 

«quinquaginta ubi erant centum inde occidit Achilles.»

 

[9] Saepe utri duorum antecedentium sermo subiunctus sit in dubio est, unde et controuersia: «heres meus uxori meae dare damnas esto argenti quod elegerit pondo centum; uter eligat quaeritur».

Verum id quod ex his primum est mutatione casuum, sequens diuisione uerborum aut tralatione emendatur, tertium adiectione. [10] Accusatiui geminatione facta amphibolia soluitur ablatiuo, ut illud

 

«Lachetem audiui percussisse Demean»

 

fiat «a Lachete percussum Demean». Sed ablatiuo ipsi, ut in primo diximus, inest naturalis amphibolia:

 

«caelo decurrit aperto»:

 

utrum per apertum caelum an cum apertum esset. [11] Diuisio respiratione et mora constat: «statuam», deinde «auream hastam», uel «statuam auream», deinde «hastam». Adiectio talis est: «argentum quod elegerit ipse», ut heres intellegatur, uel «ipsa», <ut> uxor. Adiectione facta amphibolia, qualis fit «hunc flentes illos deprendimus», detractione soluetur. [12] Pluribus uerbis emendandum ubi est id quod quo referatur dubium est, et «ipse» est ambiguum: «heres meus dare illi damnas esto omnia sua.» In quod genus incidit Cicero loquens de C. Fannio: «is soceri instituto, quem, quia cooptatus in augurum collegium non erat, non admodum diligebat, praesertim cum ille Q. Scaeuolam sibi minorem natu generum praetulisset.» Nam «sibi» et ad socerum referri et ad Fannium potest. [13] Productio quoque in scripto et correptio in dubio relicta causa est ambiguitatis, ut in hoc «cato». Alium enim ostendit breuis secunda syllaba casu nominatiuo * Plurimae praeterea sunt aliae species, quas persequi nihil necesse est.

[14] Nec refert quo modo sit facta amphibolia aut quo resoluatur. Duas enim res significari manifestum est et, quod ad scriptum uocemue pertinet, in utramque partem par est. Ideoque frustra praecipitur ut in hoc statu uocem ipsam ad nostram partem conemur uertere: nam si id fieri potest amphibolia non est. [15] Amphiboliae autem omnis erit in his quaestio: aliquando uter sit secundum naturam magis sermo, semper utrum sit aequius, utrum is qui scripsit ac [si] dixit uoluerit. Quarum in utramque partem satis ex iis quae de coniectura et qualitate diximus praeceptum est.

 

 

X

[Quae sit inter hos status cognatio.]

 

[1] Est autem quaedam inter hos status cognatio. Nam et in finitione quae sit uoluntas nominis quaeritur (ut in syllogismo, qui secundus a finitione status est, †quae spectatur† quid uoluerit scriptor) et contrarias leges duos esse scripti et uoluntatis status apparet. Rursus et finitio quodam modo est amphibolia, cum in duas partes diducatur intellectus nominis, [2] et scriptum et uoluntas habet in uerbis iuris quaestionem, quod idem antinomia petitur. Ideoque omnia haec quidam scriptum et uoluntatem esse dixerunt, alii in scripto et uoluntate amphiboliam esse quae facit quaestionem. Sed distincta sunt: aliud est enim obscurum ius, aliud ambiguum. [3] Igitur finitio in natura ipsa nominis quaestionem habet generalem et quae esse etiam citra complexum causae possit: scriptum et uoluntas de eo disputat iure quod est in lege, syllogismus de eo quod non est. Amphiboliae lis in diuersum trahit, legum contrariarum ex diuerso pugna est. [4] Neque inmerito et recepta est a doctissimis haec differentia et apud plurimos ac prudentissimos durat.

Et de hoc quidem genere dispositionis, etiam si non omnia, tradi tamen aliqua potuerunt. [5] Sunt alia quae nisi proposita de qua dicendum est materia uiam docendi non praebeant. Non enim causa <tantum> uniuersa in quaestiones ac locos diducenda est, sed hae ipsae partes habent rursus ordinem suum. Nam et in prohoemio primum est aliquid et secundum ac deinceps, et quaestio omnis ac locus habet suam dispositionem, ut thesis etiam simplices. [6] Nisi forte satis erit diuidendi peritus qui controuersiam in haec diduxerit, an omne praemium uiro forti dandum sit, an ex priuato, an nuptiae, an eius quae nupta sit, an hae: deinde, cum fuerit de prima quaestione dicendum, passim et ut quidque in mentem ueniet miscuerit, non primum in ea scierit esse tractandum uerbis legis standum sit an uoluntate, [7] huius ipsius particulae aliquod initium fecerit, deinde proxima subnectens struxerit orationem, ut pars hominis est manus, eius digiti, illorum quoque articuli. Hoc est quod scriptor demonstrare non possit nisi certa definitaque materia. [8] Sed quid una faciet aut altera, quin immo centum ac mille in re infinita [que materia in se finita]? Praeceptoris est in alio atque alio genere cotidie ostendere quis ordo sit rerum et quae copulatio, ut paulatim fiat usus et ad similia transitus: tradi enim omnia quae ars efficit non possunt. [9] Nam quis pictor omnia quae in rerum natura sunt adumbrare didicit? Sed percepta semel imitandi ratione adsimulabit quidquid acceperit: quis non faber uasculum aliquod quale numquam uiderat fecit?

[10] Quaedam uero non docentium sunt sed discentium. Nam medicus quid in quoque ualetudinis genere faciendum sit, quid quibusque signis prouidendum docebit: uim sentiendi pulsus uenarum, caloris modos, spiritus meatum, coloris distantiam, quae sui cuiusque sunt ingenii, non dabit. Quare plurima petamus a nobis et cum causis deliberemus, cogitemusque homines ante inuenisse artem quam docuisse. [11] Illa enim est potentissima quaeque uere dicitur oeconomia totius causae dispositio, quae nullo modo constitui nisi uelut in re praesente potest: ubi adsumendum prohoemium, ubi omittendum: ubi utendum expositione continua, ubi partita: ubi ab initiis incipiendum, ubi more Homerico a mediis uel ultimis: [12] ubi omnino non exponendum: quando a nostris, quando ab aduersariorum propositionibus incipiamus, quando a firmissimis probationibus, quando a leuioribus: qua in causa proponendae prohoemiis quaestiones, qua praeparatione praemuniendae: quid iudicis animus accipere possit statim dictum, quo paulatim deducendus: singulis an uniuersis opponenda refutatio: reseruandi perorationi an per totam actionem diffundendi adfectus: de iure prius an de aequitate dicendum: ante acta crimina an de quibus iudicium est prius obicere uel diluere conueniat: [13] si multiplices causae erunt, quis ordo faciendus, quae testimonia tabulaeue cuiusque generis in actione recitandae, quae reseruandae. Haec est uelut imperatoria uirtus copias suas partim ad casus proeliorum retinentis, partim per castella tuenda custodiendasue urbes, petendos commeatus, obsidenda itinera, mari denique ac terra diuidentis. [14] Sed haec in oratione praestabit cui omnia adfuerint, natura doctrina studium. Quare nemo expectet ut alieno tantum labore sit disertus: uigilandum (dicam iterum) enitendum pallendum est, facienda sua cuique uis, suus usus, sua ratio, non respiciendum ad haec, sed in promptu habenda, nec tamquam tradita sed tamquam innata. [15] Nam uia demonstrari potest, uelocitas sua cuique est; uerum ars satis praestat si copias eloquentiae ponit in medio: nostrum est uti eis scire. [16] Neque enim partium est demum dispositio, sed in his ipsis primus aliquis sensus et secundus et tertius: qui non modo ut sint ordine conlocati laborandum est, sed ut inter se uincti atque ita cohaerentes ne commissura perluceat: corpus sit, non membra. [17] Quod ita continget si et quid quoque <loco> conueniat uiderimus et, ut uerba uerbis adplicamus non pugnantia sed quae inuicem complectantur, ita res non diuersae distantibus ex locis quasi inuicem ignotae collidentur, sed aliqua societate cum prioribus ac sequentibus copulatae tenebunt, ac uidebitur non solum composita oratio sed etiam continua. Verum longius fortasse progredior fallente transitu et a dispositione ad elocutionis praecepta labor, quae proximus liber inchoabit.