Astronomica

___________________________________________________________

Liber primus

Carmine divinas artes et conscia fati

sidera diversos hominum variantia casus,

caelestis rationis opus, deducere mundo

aggredior primusque novis Helicona movere

5

cantibus et viridi nutantis vertice silvas

hospita sacra ferens nulli memorata priorum.

hunc mihi tu, Caesar, patriae princepsque paterque,

qui regis augustis parentem legibus orbem

concessumque patri mundum deus ipse mereris,

10

das animum viresque facis ad tanta canenda.

iam propiusque favet mundus scrutantibus ipsum

et cupit aetherios per carmina pandere census.

hoc sub pace vacat tantum. iuvat ire per ipsum

aera et immenso spatiantem vivere caelo

15

signaque et adversos stellarum noscere cursus.

quod solum novisse parum est. impensius ipsa

scire iuvat magni penitus praecordia mundi,

quaque regat generetque suis animalia signis

cernere et in numerum Phoebo modulante referre.

20

bina mihi positis lucent altaria flammis,

ad duo templa precor duplici circumdatus aestu

carminis et rerum: certa cum lege canentem

mundus et immenso vatem circumstrepit orbe

vixque soluta suis immittit verba figuris.

25

Quem primum interius licuit cognoscere terris

munere caelestum. quis enim condentibus illis

clepsisset furto mundum, quo cuncta reguntur?

quis foret humano conatus pectore tantum,

29

invitis ut dis cuperet deus ipse videri,

32

sublimis aperire vias imumque sub orbem

33

et per inane suis parentia finibus astra?

30

tu princeps auctorque sacri, Cyllenie, tanti;

31

per te iam caelum interius, iam sidera nota

34

nominaque et cursus signorum, pondera, vires,

maior uti facies mundi foret, et veneranda

non species tantum sed et ipsa potentia rerum,

sentirentque deum gentes qua maximus esset.

40

et natura dedit vires seque ipsa reclusit

regalis animos primum dignata movere

proxima tangentis rerum fastigia caelo,

qui domuere feras gentes oriente sub ipso,

[quas secat Euphrates, in quas et Nilus abundat]

45

qua mundus redit et nigras super evolat urbes.

tum qui templa sacris coluerunt omne per aevum

delectique sacerdotes in publica vota

officio vinxere deum; quibus ipsa potentis

numinis accendit castam praesentia mentem,

50

inque deum deus ipse tulit patuitque ministris.

hi tantum movere decus primique per artem

sideribus videre vagis pendentia fata.

singula nam proprio signarunt tempora casu,

longa per assiduas complexi saecula curas:

55

nascendi quae cuique dies, quae vita fuisset,

in quas fortunae leges quaeque hora valeret,

quantaque quam parvi facerent discrimina motus.

postquam omnis caeli species, redeuntibus astris,

percepta, in proprias sedes, et reddita certis

60

fatorum ordinibus sua cuique potentia formae,

per varios usus artem experientia fecit

exemplo monstrante viam, speculataque longe

deprendit tacitis dominantia legibus astra

et totum aeterna mundum ratione moveri

65

fatorumque vices certis discernere signis.

Nam rudis ante illos nullo discrimine vita

in speciem conversa operum ratione carebat

et stupefacta novo pendebat lumine mundi,

tum velut amisso maerens, tum laeta ren<ato;

69a

surgentem neque enim totiens Titana fug>atis

70

sideribus, variosque dies incertaque noctis

tempora nec similis umbras, iam sole regresso

iam propiore, suis poterat discernere causis.

necdum etiam doctas sollertia fecerat artes,

terraque sub rudibus cessabat vasta colonis;

75

tumque in desertis habitabat montibus aurum,

immotusque novos pontus subduxerat orbes,

nec vitam pelago nec ventis credere vota

audebant; se quisque satis novisse putabant.

sed cum longa dies acuit mortalia corda

80

et labor ingenium miseris dedit et sua quemque

advigilare sibi iussit fortuna premendo,

seducta in varias certarunt pectora curas

et, quodcumque sagax temptando repperit usus,

in commune bonum commentum laeta dederunt.

85

tunc et lingua suas accepit barbara leges,

et fera diversis exercita frugibus arva,

et vagus in caecum penetravit navita pontum,

fecit et ignotis iter in commercia terris.

tum belli pacisque artes commenta vetustas;

90

semper enim ex aliis alias proseminat usus.

ne vulgata canam, linguas didicere volucrum,

consultare fibras et rumpere vocibus angues,

sollicitare umbras imumque Acheronta movere,

in noctemque dies, in lucem vertere noctes.

95

omnia conando docilis sollertia vicit.

nec prius imposuit rebus finemque modumque

quam caelum ascendit ratio cepitque profundam

naturam rerum causis viditque quod usquam est.

nubila cur tanto quaterentur pulsa fragore,

100

hiberna aestiva nix grandine mollior esset,

arderent terrae solidusque tremesceret orbis;

cur imbres ruerent, ventos quae causa moveret

pervidit, solvitque animis miracula rerum

eripuitque Iovi fulmen viresque tonandi

105

et sonitum ventis concessit, nubibus ignem.

quae postquam in proprias deduxit singula causas,

vicinam ex alto mundi cognoscere molem

intendit totumque animo comprendere caelum,

attribuitque suas formas, sua nomina signis,

110

quasque vices agerent certa sub sorte notavit

omniaque ad numen mundi faciemque moveri,

sideribus vario mutantibus ordine fata.

Hoc mihi surgit opus non ullis ante sacratum

carminibus. faveat magno fortuna labori,

115

annosa et molli contingat vita senecta,

ut possim rerum tantas emergere moles

magnaque cum parvis simili percurrere cura.

Et quoniam caelo descendit carmen ab alto

et venit in terras fatorum conditus ordo,

120

ipsa mihi primum naturae forma canenda est

ponendusque sua totus sub imagine mundus.

quem sive ex nullis repetentem semina rebus

natali quoque egere placet, semperque fuisse

et fore, principio pariter fatoque carentem;

125

seu permixta chaos rerum primordia quondam

discrevit partu, mundumque enixa nitentem

fugit in infernas caligo pulsa tenebras;

sive individuis, in idem reditura soluta,

principiis natura manet post saecula mille,

130

et paene ex nihilo summa est nihilumque futurum,

caecaque materies caelum perfecit et orbem;

sive ignis fabricavit opus flammaeque micantes,

quae mundi fecere oculos habitantque per omne

corpus et in caelo vibrantia fulmina fingunt;

135

seu liquor hoc peperit, sine quo riget arida rerum

materies ipsumque vorat, quo solvitur, ignem;

aut neque terra patrem novit nec flamma nec aer

aut umor, faciuntque deum per quattuor artus

et mundi struxere globum prohibentque requiri

140

ultra se quicquam, cum per se cuncta crearint,

frigida nec calidis desint aut umida siccis,

spiritus aut solidis, sitque haec discordia concors

quae nexus habilis et opus generabile fingit

atque omnis partus elementa capacia reddit:

145

semper erit pugna ingeniis, dubiumque manebit

quod latet et tantum supra est hominemque deumque.

sed facies quacumque tamen sub origine rerum

convenit, et certo digestum est ordine corpus.

ignis in aetherias volucer se sustulit oras

150

summaque complexus stellantis culmina caeli

flammarum vallo naturae moenia fecit.

proximus in tenuis descendit spiritus auras

153

aeraque extendit medium per inania mundi.

155

tertia sors undas stravit fluctusque natantis,

aequoraque effudit toto nascentia ponto,

ut liquor exhalet tenuis atque evomat auras

aeraque ex ipso ducentem semina pascat,

154

ignem flatus alat vicinis subditus astris.

159

ultima subsedit glomerato pondere tellus,

160

convenitque vagis permixtus limus harenis

paulatim ad summum tenui fugiente liquore;

quoque magis puras umor secessit in undas

et saccata magis struxerunt aequora terram

adiacuitque cavis fluidum convallibus aequor,

165

emersere fretis montes, orbisque per undas

166

exsiliit, vasto clausus tamen undique ponto.

168

idcircoque manet stabilis, quia totus ab illo

169

tantundem refugit mundus fecitque cadendo

170

undique, ne caderet medium totius et imum.

[ictaque contractis consistunt corpora plagis

et concurrendo prohibentur longius ire]

Quod nisi librato penderet pondere tellus,

non ageret currus, mundi subeuntibus astris,

175

Phoebus ab occasu et numquam remearet ad ortus,

lunave summersos regeret per inania cursus,

nec matutinis fulgeret Lucifer horis,

Hesperos emenso dederat qui lumen Olympo.

nunc, quia non imo tellus deiecta profundo

180

sed medio suspensa manet, sunt pervia cuncta,

qua cadat et subeat caelum rursusque resurgat.

nam neque fortuitos ortus surgentibus astris

nec totiens possum nascentem credere mundum

solisve assiduos partus et fata diurna,

185

cum facies eadem signis per saecula constet,

idem Phoebus eat caeli de partibus isdem

lunaque per totidem luces mutetur et orbes

et natura vias servet, quas fecerat ipsa,

nec tirocinio peccet, circumque feratur

190

aeterna cum luce dies, qui tempora monstrat

nunc his nunc illis eadem regionibus orbis,

semper et ulterior vadentibus ortus ad ortum

occasumve obitus, caelum et cum sole perennet.

Nec vero admiranda tibi natura videri

195

pendentis terrae debet. cum pendeat ipse

mundus et in nullo ponat vestigia fundo,

quod patet ex ipso motu cursuque volantis,

cum suspensus eat Phoebus currusque reflectat

huc illuc agilis, et servet in aethere metas,

200

cum luna et stellae volitent per inania mundi,

terra quoque aerias leges imitata pependit.

est igitur tellus mediam sortita cavernam

aeris, e toto pariter sublata profundo,

nec patulas distenta plagas, sed condita in orbem

205

undique surgentem pariter pariterque cadentem.

haec est naturae facies: sic mundus et ipse

in convexa volans teretis facit esse figuras

stellarum; solisque orbem lunaeque rotundum

aspicimus tumido quaerentis corpore lumen,

210

quod globus obliquos totus non accipit ignes.

haec aeterna manet divisque simillima forma,

cui neque principium est usquam nec finis in ipsa,

sed similis toto ore sibi perque omnia par est.

sic tellus glomerata manet mundumque figurat

167

imaque de cunctis mediam tenet undique sedem.

215

Idcirco terris non omnibus omnia signa

conspicimus. nusquam invenies fulgere Canopon

donec ad Heliacas per pontum veneris oras;

sed quaerunt Helicen, quibus ille supervenit ignis,

quod laterum tractus habitant, medioque tumore

220

eripiunt terrae caelum visusque coercent.

te testem dat, luna, sui glomeraminis orbis,

quae, cum mersa nigris per noctem deficis umbris,

non omnis pariter confundis sidere gentes,

sed prius eoae quaerunt tua lumina terrae,

225

post medio subiecta polo quaecumque coluntur,

[ultima ad hesperios infectis volveris alis]

seraque in hesperiis quatiuntur gentibus aera.

quod si plana foret tellus, semel orta per omnem

deficeres pariter toti miserabilis orbi.

230

sed quia per teretem deducta est terra tumorem,

his modo, post illis apparet Delia terris

exoriens simul atque cadens, quia fertur in orbem

ventris et acclivis pariter declivia iungit

atque alios superat gyros aliosque relinquit.

235

[ex quo colligitur terrarum forma rotunda]

Hanc circum variae gentes hominum atque ferarum

aeriaeque colunt volucres. pars eius ad arctos

eminet, austrinis pars est habitabilis oris

sub pedibusque iacet nostris supraque videtur

240

ipsa sibi fallente solo declivia longa

et pariter surgente via pariterque cadente.

hanc ubi ad occasus nostros sol aspicit actus,

illic orta dies sopitas excitat urbes

et cum luce refert operum vadimonia terris;

245

nos in nocte sumus somnosque in membra vocamus.

pontus utrosque suis distinguit et alligat undis.

Hoc opus immensi constructum corpore mundi

membraque naturae diversa condita forma

aeris atque ignis, terrae pelagique iacentis,

250

vis animae divina regit, sacroque meatu

conspirat deus et tacita ratione gubernat

mutuaque in cunctas dispensat foedera partes,

altera ut alterius vires faciatque feratque

summaque per varias maneat cognata figuras.

255

Nunc tibi signorum lucentis undique flammas

ordinibus certis referam. primumque canentur

quae media obliquo praecingunt ordine mundum

solemque alternis vicibus per tempora portant

atque alia adverso luctantia sidera mundo,

260

omnia quae possis caelo numerare sereno,

e quibus et ratio fatorum ducitur omnis,

ut sit idem mundi primum quod continet arcem.

Aurato princeps Aries in vellere fulgens

respicit admirans aversum surgere Taurum

265

summisso vultu Geminos et fronte vocantem,

quos sequitur Cancer, Cancrum Leo, Virgo Leonem.

aequato tum Libra die cum tempore noctis

attrahit ardenti fulgentem Scorpion astro,

in cuius caudam contento derigit arcu

270

mixtus equo volucrem missurus iamque sagittam.

tum venit angusto Capricornus sidere flexus.

post hunc inflexa defundit Aquarius urna

Piscibus assuetas avide subeuntibus undas,

quos Aries tangit claudentis ultima signa.

275

At qua fulgentis caelum consurgit ad Arctos,

omnia quae summo despectant sidera mundo

nec norunt obitus unoque in vertice mutant

in diversa situm caelumque et sidera torquent,

aera per gelidum tenuis deducitur axis

280

libratumque regit diverso cardine mundum;

sidereus circa medium quem volvitur orbis

aetheriosque rotat cursus, immotus at ille

in binas Arctos magni per inania mundi

perque ipsum terrae derectus constitit orbem.

285

nec vero solidus stat robore corporis axis

nec grave pondus habet, quod onus ferat aetheris alti,

sed cum aer omnis semper volvatur in orbem

quoque semel coepit totus volet undique in ipsum,

quodcumque in medio est, circa quod cuncta moventur,

290

usque adeo tenue ut verti non possit in ipsum

nec iam inclinari nec se convertere in orbem,

hoc dixere axem, quia motum non habet ullum

ipse, videt circa volitantia cuncta moveri.

Summa tenent eius miseris notissima nautis

295

signa per immensum cupidos ducentia pontum.

maioremque Helice maior decircinat arcum

(septem illam stellae certantes lumine signant),

qua duce per fluctus Graiae dant vela carinae.

angusto Cynosura brevis torquetur in orbe,

300

quam spatio tam luce minor; sed iudice vincit

maiorem Tyrio. Poenis haec certior auctor

non apparentem pelago quaerentibus orbem.

nec paribus positae sunt frontibus: utraque caudam

vergit in alterius rostro sequiturque sequentem.

305

has inter fusus circumque amplexus utramque

dividit et cingit stellis ardentibus Anguis,

ne coeant abeantve suis a sedibus umquam.

Hunc inter mediumque orbem, quo sidera septem

per bis sena volant contra nitentia signa,

310

mixta ex diversis consurgunt viribus astra,

hinc vicina gelu, caelique hinc proxima flammis;

quae quia dissimilis, qua pugnat, temperat aer,

frugiferum sub se reddunt mortalibus orbem.

proxima frigentis Arctos boreanque rigentem

315

nixa venit species genibus, sibi conscia causae.

a tergo nitet Arctophylax idemque Bootes,

316a

<cui verum nomen vulgo posuere, minanti>

317

quod similis iunctis instat de more iuvencis;

Arcturumque rapit medio sub pectore secum.

at parte ex alia claro volat orbe Corona

320

luce micans varia; nam stella vincitur una

circulus, in media radiat quae maxima fronte

candidaque ardenti distinguit lumina flamma.

Cnosia desertae fulgent monumenta puellae,

et Lyra diductis per caelum cornibus inter

325

sidera conspicitur, qua quondam ceperat Orpheus

omne quod attigerat cantu, manesque per ipsos

fecit iter domuitque infernas carmine leges.

hinc caelestis honos similisque potentia causae:

tunc silvas et saxa trahens nunc sidera ducit

330

et rapit immensum mundi revolubilis orbem.

serpentem magnis Ophiuchus nomine gyris

dividit et torto cingentem corpore corpus,

explicet ut nodos sinuataque terga per orbes.

respicit ille tamen molli cervice reflexus

335

et redit effusis per laxa volumina palmis.

semper erit, paribus bellum quia viribus aequant.

proxima sors Cycni, quem caelo Iuppiter ipse

imposuit, formae pretium, qua cepit amantem,

cum deus in niveum descendit versus olorem

340

tergaque fidenti subiecit plumea Ledae.

nunc quoque diductas volitat stellatus in alas.

hinc imitata nitent cursumque habitumque sagittae

sidera. tum magni Iovis ales fertur in altum,

assueto volitans gestet ceu fulmina nisu,

345

digna Iove et caelo, quod sacris instruit armis.

tum quoque de ponto surgit Delphinus ad astra,

oceani caelique decus, per utrumque sacratus.

quem rapido conatus Equus comprendere cursu

festinat pectus fulgenti sidere clarus

350

et finitur in Andromeda. [quam Perseus armis

eripit et sociat sibi. cui] succedit iniquo

divisis spatio, quod terna lampade crispans

conspicitur, paribus Deltoton nomine sidus

ex simili dictum, Cepheusque et Cassiepia

355

in poenas resupina suas iuxtaque relictam

Andromedan, vastos metuentem Pristis hiatus,

[expositam ponto deflet scopulisque revinctam]

ni veterem Perseus caelo quoque servet amorem

auxilioque iuvet fugiendaque Gorgonis ora

360

sustineat spoliumque sibi pestemque videnti.

tum vicina ferens nixo vestigia Tauro

Heniochus, studio mundumque et nomen adeptus,

quem primum curru volitantem Iuppiter alto

quadriiugis conspexit equis caeloque sacravit.

365

hunc subeunt Haedi claudentes sidere pontum,

nobilis et mundi nutrito rege Capella,

cuius ab uberibus magnum ille ascendit Olympum

lacte fero crescens ad fulmina vimque tonandi.

hanc ergo aeternis merito sacravit in astris

370

Iuppiter et caeli caelum mercede rependit.

[Pleiadesque Hyadesque, feri pars utraque Tauri,

in borean scandunt. haec sunt aquilonia signa]

Aspice nunc infra solis surgentia cursus

quae super exustas labuntur sidera terras;

375

quaeque inter gelidum Capricorni sidus et axe

imo subnixum vertuntur lumina mundum,

altera pars orbis sub quis iacet invia nobis

ignotaeque hominum gentes nec transita regna

commune ex uno lumen ducentia sole

380

diversasque umbras laevaque cadentia signa

et dextros ortus caelo spectantia verso.

nec minor est illis mundus nec lumine peior,

nec numerosa minus nascuntur sidera in orbem.

cetera non cedunt: uno vincuntur in astro,

385

Augusto, sidus nostro qui contigit orbi,

legum nunc terris post caelo maximus auctor.

cernere vicinum Geminis licet Oriona

in magnam caeli tendentem bracchia partem

nec minus extento surgentem ad sidera passu,

390

singula fulgentis umeros cui lumina signant

et tribus obliquis demissus ducitur ensis,

at caput Orion excelso immersus Olympo

per tria subducto signatur lumina vultu.

[non quod clara minus sed quod magis alta recedant]

395

hoc duce per totum decurrunt sidera mundum.

subsequitur rapido contenta Canicula cursu,

qua nullum terris violentius advenit astrum

nec gravius cedit. nunc horrida frigore surgit,

nunc vacuum soli fulgentem deserit orbem:

400

sic in utrumque movet mundum et contraria reddit.

hanc qui surgentem, primo cum redditur ortu,

montis ab excelso speculantur vertice Tauri,

eventus frugum varios et tempora discunt,

quaeque valetudo veniat, concordia quanta.

405

bella facit pacemque refert, varieque revertens

sic movet, ut vidit, mundum vultuque gubernat.

magna fides hoc posse color cursusque micantis

ignis ad os. vix sole minor, nisi quod procul haerens

frigida caeruleo contorquet lumina vultu.

410

cetera vincuntur specie, nec clarius astrum

tinguitur oceano caelumque revisit ab undis.

tum Procyon veloxque Lepus; tum nobilis Argo

in caelum subducta mari, quod prima cucurrit,

emeritum magnis mundum tenet ante periclis,

415

servando dea facta deos. cui proximus Anguis

squamea dispositis imitatur tegmina flammis;

et Phoebo sacer ales et una gratus Iaccho

Crater et duplici Centaurus imagine fulget,

pars hominis, tergo pectus commissus equino.

420

ipsius hinc mundo templum est, victrixque solutis

Ara nitet sacris, vastos cum Terra Gigantas

in caelum furibunda tulit. tum di quoque magnos

quaesivere deos; eguit Iove Iuppiter ipse,

quod poterat non posse timens, cum surgere terram

425

cerneret, ut verti naturam crederet omnem,

montibus atque altis aggestos crescere montes,

et iam vicinos fugientia sidera colles

arma importantis et rupta matre creatos,

discordis vultum permixtaque corpora partus.

430

nec di mortiferum sibi quemquam <aut> numina norant

siqua forent maiora suis. tunc Iuppiter Arae

sidera constituit, quae nunc quoque maxima fulget.

quam propter Cetos convolvens squamea terga

orbibus insurgit tortis et fluctuat alvo,

435

[intentans similem morsum iam iamque tenenti]

qualis ad expositae fatum Cepheidos undis

expulit adveniens ultra sua litora pontum.

tum Notius Piscis venti de nomine dictus

exsurgit de parte Noti. cui iuncta feruntur

440

flexa per ingentis stellarum Flumina gyros:

441

alterius capiti coniungit Aquarius undas,

441a

<alter ab exserto pede profluit Orionis>

442

amnis; et in medium coeunt et sidera miscent.

His inter solisque vias Arctosque latentis,

axem quae mundi stridentem pondere torquent,

445

orbe peregrino caelum depingitur astris,

quae notia antiqui dixerunt sidera vates.

ultima, quae mundo semper volvuntur in imo,

quis innixa manent caeli fulgentia templa,

nusquam in conspectum redeuntia cardine verso,

450

sublimis speciem mundi similisque figuras

astrorum referunt. aversas frontibus Arctos

uno distingui medias claudique Dracone

credimus exemplo, quia mens fugientia visus

hunc orbem caeli vertentis sidera cursu

455

tam signo simili fultum quam vertice fingit.

Haec igitur magno divisas aethere sedes

signa tenent mundi totum deducta per orbem.

tu modo corporeis similis ne quaere figuras,

omnia ut aequali fulgentia membra colore

460

deficiat nihil aut vacuum qua lumine cesset.

non poterit mundus sufferre incendia tanta,

omnia si plenis ardebunt sidera membris.

quidquid subduxit flammis, natura pepercit

succubitura oneri, formas distinguere tantum

465

contenta et stellis ostendere sidera certis.

linea designat species, atque ignibus ignes

respondent; media extremis atque ultima summis

credentur: satis est si se non omnia celant.

praecipue, medio cum luna implebitur orbe,

470

certa nitent mundo tum lumina: conditur omne

stellarum vulgus; fugiunt sine nomine turba.

pura licet vacuo tum cernere sidera caelo,

nec fallunt numero, parvis nec mixta feruntur.

Et, quo clara magis possis cognoscere signa,

475

non varios obitus norunt variosque recursus,

certa sed in proprias oriuntur singula luces

natalesque suos occasumque ordine servant.

nec quicquam in tanta magis est mirabile mole

quam ratio et certis quod legibus omnia parent.

480

nusquam turba nocet, nihil ullis partibus errans

laxius aut brevius mutatove ordine fertur.

quid tam confusum specie, quid tam vice certum est?

Ac mihi tam praesens ratio non ulla videtur,

qua pateat mundum divino numine verti

485

atque ipsum esse deum, nec forte coisse magistra,

ut voluit credi, qui primus moenia mundi

seminibus struxit minimis inque illa resolvit;

e quibus et maria et terras et sidera caeli

aetheraque immensis fabricantem finibus orbes

490

solventemque alios constare, et cuncta reverti

in sua principia et rerum mutare figuras.

quis credat tantas operum sine numine moles

ex minimis caecoque creatum foedere mundum?

si fors ista dedit nobis, fors ipsa gubernet.

495

at cur dispositis vicibus consurgere signa

et velut imperio praescriptos reddere cursus

cernimus ac nullis properantibus ulla relinqui?

cur eadem aestivas exornant sidera noctes

semper et hibernas eadem, certamque figuram

500

quisque dies reddit mundo certamque relinquit?

iam tum, cum Graiae verterunt Pergama gentes,

Arctos et Orion adversis frontibus ibant,

haec contenta suos in vertice flectere gyros,

ille ex diverso vertentem surgere contra

505

obvius et toto semper decurrere mundo.

temporaque obscurae noctis deprendere signis

iam poterant, caelumque suas distinxerat horas.

quot post excidium Troiae sunt eruta regna!

quot capti populi! quotiens fortuna per orbem

510

servitium imperiumque tulit varieque revertit!

Troianos cineres in quantum oblita refovit

imperium! fatis Asiae iam Graecia pressa est.

saecula dinumerare piget, quotiensque recurrens

lustrarit mundum vario sol igneus orbe.

515

omnia mortali mutantur lege creata,

nec se cognoscunt terrae vertentibus annis

exutas variam faciem per saecula ferre.

at manet incolumis mundus suaque omnia servat,

quem neque longa dies auget minuitque senectus

520

nec motus puncto curvat cursusque fatigat;

idem semper erit quoniam semper fuit idem.

non alium videre patres aliumve nepotes

aspicient. deus est, qui non mutatur in aevo.

numquam transversas solem decurrere ad Arctos

525

nec mutare vias et in ortum vertere cursus

auroramque novis nascentem ostendere terris,

nec lunam certos excedere luminis orbes

sed servare modum, quo crescat quove recedat,

nec cadere in terram pendentia sidera caelo

530

sed dimensa suis consumere tempora gyris,

non casus opus est, magni sed numinis ordo.

Haec igitur texunt aequali sidera tractu

ignibus in varias caelum laqueantia formas.

altius his nihil est; haec sunt fastigia mundi;

535

publica naturae domus his contenta tenetur

finibus, amplectens pontum terrasque iacentis.

omnia concordi tractu veniuntque caduntque,

538

qua semel incubuit caelum versumque resurgit.

805

sunt alia adverso pugnantia sidera mundo,

806

quae terram caelumque inter volitantia pendent,

807

Saturni, Iovis et Martis Solisque, sub illis

808

Mercurius Venerem inter agit Lunamque volatus.

539

Ipse autem quantum convexo mundus Olympo

540

obtineat spatium et quantis bis sena ferantur

finibus astra, docet ratio, cui nulla resistunt

claustra nec immensae moles caecive recessus;

omnia succumbunt, ipsum est penetrabile caelum.

nam quantum terris atque aequore signa recedunt,

545

tantum bina patent. quacumque inciditur orbis

per medium, pars efficitur tum tertia gyri

exiguo dirimens solidam discrimine summam.

summum igitur caelum bis bina refugit ab imo

astra, bis e senis ut sit pars tertia signis.

550

sed quia per medium est tellus suspensa profundum,

binis a summo signis discedit et imo.

hinc igitur quodcumque supra te suspicis ipse,

qua per inane meant oculi quaque ire recusant,

binis aequandum est signis; sex tanta rotundae

555

efficiunt orbem zonae, qua signa feruntur

bis sex aequali spatio texentia caelum,

ne mirere vagos partus eadem esse per astra

et mixtum ingenti generis discrimine fatum,

singula cum tantum teneant tantoque ferantur

560

tempore, sex tota surgentia sidera luce

560a

<nec spatio noctis linquentia plura profundum.>

561

Restat ut aetherios fines tibi reddere coner

filaque dispositis vicibus comitantia caelum,

per quae derigitur signorum flammeus ordo.

* * *

565b

<primus et aetheria succedens proximus arce>

566

circulus ad borean fulgentem sustinet Arcton

sexque fugit solidas a caeli vertice partes.

alter ad extremi decurrens sidera Cancri,

in quo consummat Phoebus lucemque moramque

570

tardaque per longos circumfert lumina flexus,

aestivum medio nomen sibi sumit ab aestu,

temporis et titulo potitur, metamque volantis

solis et extremos designat fervidus actus,

et quinque in partes aquilonis distat ab orbe.

575

tertius in media mundi regione locatus

ingenti spira totum praecingit Olympum

parte ab utraque videns axem, qua lumine Phoebus

componit paribus numeris noctemque diemque

veris et autumni currens per tempora mixta,

580

cum medium aequali distinguit limite caelum;

quattuor et gradibus sua fila reducit ab aestu.

proximus hunc ultra brumalis nomine limes

ultima designat fugientis limina solis,

invida cum obliqua radiorum munera flamma

585

dat per iter minimum nobis, sed finibus illis,

quos super incubuit, longa stant tempora luce

vixque dies transit candentem extenta per aestum;

bisque iacet binis summotus partibus orbis.

unus ab his superest extremo proximus axi

590

circulus, austrinas qui stringit et obsidet Arctos.

hic quoque brumalem per partes quinque relinquit,

et, quantum a nostro sublimis cardine gyrus,

distat ab adverso tantundem proximus illi.

[sic per tricenas vertex a vertice partes

595

divisus duplici summa circumdat Olympum

et per quinque notat signantis tempora fines]

his eadem est via quae mundo, pariterque rotantur

inclines, sociosque ortus occasibus aequant,

quandoquidem flexi, quo totus volvitur orbis,

600

fila trahunt alti cursum comitantia caeli,

intervalla pari servantes limite semper

divisosque semel fines sortemque dicatam.

Sunt duo, quos recipit ductos a vertice vertex,

inter se adversi, qui cunctos ante relatos

605

seque secant gemino coeuntes cardine mundi

transversoque polo rectum ducuntur in axem,

tempora signantes anni caelumque per astra

quattuor in partes divisum mensibus aequis.

alter ab excelso decurrens limes Olympo

610

Serpentis caudam siccas et dividit Arctos

611

et iuga Chelarum medio volitantia gyro,

564

[circulus a summo nascentem vertice mundum

565

permeat Arctophylaca petens per terga Draconis,

565a

tangit et Erigonen, Chelarum summa recidit]

612

extremamque secans Hydram mediumque sub austris

Centaurum adverso concurrit rursus in axe,

et redit in caelum, squamosaque tergora Ceti

615

Lanigerique notat fines clarumque Trigonum

Andromedaeque sinus imos, vestigia matris,

principiumque suum repetito cardine claudit.

alter in hunc medium summumque incumbit in axem

perque pedes primos cervicem transit et Ursae,

620

quam septem stellae primam iam sole remoto

producunt nigrae praebentem lumina nocti,

et Geminis Cancrum dirimit stringitque flagrantem

ore Canem clavumque Ratis, quae vicerat aequor,

inde axem occultum per gyri signa prioris

625

transversa atque illo rursus de limite tangit

te, Capricorne, tuisque Aquilam designat ab astris,

perque Lyram inversam currens spirasque Draconis

posteriora pedum Cynosurae praeterit astra

transversamque secat vicino cardine caudam:

630

hic iterum coit ipse sibi, memor unde profectus.

Atque hos aeterna fixerunt tempora sede,

immotis per signa modis, statione perenni:

hos volucris fecere duos. namque alter ab ipsa

consurgens Helice medium praecidit Olympum

635

discernitque diem sextamque examinat horam

et paribus spatiis occasus cernit et ortus.

hic mutat per signa vices; et seu quis eoos

seu petit hesperios, supra se circinat orbem

verticibus super astantem mediumque secantem

640

caelum et diviso signantem culmine mundum,

642

cumque loco terrae caelumque et tempora mutat,

641

quando aliis aliud medium est. volat hora per orbem,

643

atque, ubi se primis extollit Phoebus ab undis,

illis sexta manet, quos tum premit aureus orbis,

645

rursus ad hesperios sexta est, ubi cedit in umbras:

nos primam ac summam sextam numeramus utramque

et gelidum extremo lumen sentimus ab igni.

alterius fines si vis cognoscere gyri,

circumfer facilis oculos vultumque per orbem.

650

quidquid erit caelique imum terraeque supremum,

qua coit ipse sibi nullo discrimine mundus

redditque aut recipit fulgentia sidera ponto,

praecingit tenui transversum limite mundum.

haec quoque per totum volitabit linea caelum,

655

nunc tractum ad medium vergens mundique tepentem

orbem, nunc septem ad stellas nec mota sub astra;

seu quocumque vagae tulerint vestigia plantae

has modo terrarum nunc has gradientis in oras,

semper erit novus et terris mutabitur arcus.

660

quippe aliud caelum ostendens aliudque relinquens

dimidium teget et referet, varioque notabit

fine et cum visu pariter sua fila movente.

[hic terrestris erit, quia terram amplectitur, orbis;

et mundum plano praecingit limite gyrus

665

atque a fine trahens titulum memoratur horizon]

His adice obliquos adversaque fila trahentis

inter se gyros, quorum fulgentia signa

alter habet, per quae Phoebus moderatur habenas

subsequiturque suo solem vaga Delia curru

670

et quinque adverso luctantia sidera mundo

exercent varias naturae lege choreas.

hunc tenet a summo Cancer, Capricornus ab imo,

bis recipit, lucem qui circulus aequat et umbras,

Lanigeri et Librae signo sua fila secantem.

675

sic per tris gyros inflexus ducitur orbis

rectaque devexo fallit vestigia clivo.

nec visus aciemque fugit tantumque notari

mente potest, sicut cernuntur mente priores,

sed nitet ingenti stellatus balteus orbe

680

insignemque facit lato caelamine mundum.

[et ter vicenas partes patet atque trecentas

in longum, bis sex latescit fascia partes

quae cohibet vario labentia sidera cursu]

Alter in adversum positus succedit ad Arctos

685

et paulum a boreae gyro sua fila reducit

transitque inversae per sidera Cassiepiae,

inde per obliquum descendens tangit Olorem

aestivosque secat fines Aquilamque supinam

temporaque aequantem gyrum zonamque ferentem

690

solis equos inter caudam, qua Scorpios ardet,

extremamque Sagittari laevam atque sagittam,

inde suos sinuat flexus per crura pedesque

Centauri alterius rursusque ascendere caelum

incipit Argivumque ratem per aplustria summa

695

et medium mundi gyrum Geminosque per ima

signa secat, subit Heniochum, teque, unde profectus,

Cassiepia, petens super ipsum Persea transit

orbemque ex illa coeptum concludit in ipsa;

trisque secat medios gyros et signa ferentem

700

partibus e binis, quotiens praeciditur ipse.

nec quaerendus erit: visus incurrit in ipsos

sponte sua seque ipse docet cogitque notari.

namque in caeruleo candens nitet orbita mundo

ceu missura diem subito caelumque recludens,

705

ac veluti viridis discernit semita campos

quam terit assiduo renovans iter orbita tractu.

[inter divisas aequabilis est via partes]

ut freta canescunt sulcum ducente carina,

accipiuntque viam fluctus spumantibus undis

710

quam tortus verso movit de gurgite vertex,

candidus in nigro lucet sic limes Olympo

caeruleum findens ingenti lumine mundum.

utque suos arcus per nubila circinat Iris,

sic super incumbit signato culmine limes

715

candidus et resupina facit mortalibus ora,

dum nova per caecam mirantur lumina noctem

inquiruntque sacras humano pectore causas:

num se diductis conetur solvere moles

segminibus, raraque labent compagine rimae

720

admittantque novum laxato tegmine lumen;

quid sibi non timeant, magni cum vulnera caeli

conspiciant feriatque oculos iniuria mundi?

an coeat mundus, duplicisque extrema cavernae

conveniant caelique oras et segmina iungant,

725

perque ipsos fiat nexus manifesta cicatrix

suturam faciens mundi, stipatus et orbis

aeriam in nebulam densa compagine versus

in cuneos alti cogat fundamina caeli.

an melius manet illa fides, per saecula prisca

730

illac solis equos diversis cursibus isse

atque aliam trivisse viam, longumque per aevum

exustas sedes incoctaque sidera flammis

caeruleam verso speciem mutasse colore,

infusumque loco cinerem mundumque sepultum?

735

fama etiam antiquis ad nos descendit ab annis

Phaethontem patrio curru per signa volantem,

dum nova miratur propius spectacula mundi

et puer in caelo ludit curruque superbus

739

luxuriat nitido, cupit et maiora parente,

743

deflexum solito cursu, curvisque quadrigis

740

monstratas liquisse vias orbemque recentem

741

imposuisse polo, nec signa insueta tulisse

742

errantis meta flammas currumque solutum.

744

quid querimur flammas totum saevisse per orbem

745

terrarumque rogum cunctas arsisse per urbes?

cum vaga dispersi fluitarunt fragmina currus,

et caelum exustum est: luit ipse incendia mundus,

et vicina novis flagrarunt sidera flammis

nunc quoque praeteriti faciem referentia casus.

750

nec mihi celanda est vulgata fama vetusta

mollior, e niveo lactis fluxisse liquorem

pectore reginae divum caelumque colore

infecisse suo; quapropter lacteus orbis

dicitur, et nomen causa descendit ab ipsa.

755

an maior densa stellarum turba corona

contexit flammas et crasso lumine candet,

et fulgore nitet collato clarior orbis?

an fortes animae dignataque nomina caelo

corporibus resoluta suis terraeque remissa

760

huc migrant ex orbe suumque habitantia caelum

aetherios vivunt annos mundoque fruuntur?

atque hic Aeacidas, hic et veneramur Atridas,

Tydidenque ferum, terraeque marisque triumphis

naturae victorem Ithacum, Pyliumque senecta

765

insignem triplici, Danaumque ad Pergama reges,

766

[castra ducum et caeli victamque sub Hectore Troiam,]

766a

<Hectoraque Iliacae gentis columenque decusque,>

Auroraeque nigrum partum, stirpemque Tonantis

rectorem Lyciae. nec te, Mavortia virgo,

praeteream, regesque alios, quos Thracia misit

770

atque Asiae gentes et Magno maxima Pella;

quique animi vires et strictae pondera mentis

prudentes habuere viri, quibus omnis in ipsis

census erat, iustusque Solon fortisque Lycurgus,

aetheriusque Platon, et qui fabricaverat illum

775

damnatusque suas melius damnavit Athenas,

Persidos et victor, strarat quae classibus aequor;

Romanique viri, quorum iam maxima turba est,

Tarquinioque minus reges et Horatia proles,

tota acies partus, nec non et Scaevola trunco

780

nobilior, maiorque viris et Cloelia virgo,

et Romana ferens, quae texit, moenia Cocles,

et commilitio volucris Corvinus adeptus

et spolia et nomen, qui gestat in alite Phoebum,

et Iove qui meruit caelum Romamque Camillus

785

servando posuit, Brutusque a rege receptae

conditor, et furti per bella Papirius ultor,

Fabricius Curiusque pares, et tertia palma

Marcellus Cossusque prior de rege necato,

certantes Decii votis similesque triumphis,

790

invictusque mora Fabius, victorque nefandi

Livius Hasdrubalis socio per bella Nerone,

Scipiadaeque duces, fatum Carthaginis unum,

Pompeiusque orbis domitor per trisque triumphos

ante diem princeps, et censu Tullius oris

795

emeritus fasces, et Claudi magna propago,

Aemiliaeque domus proceres, clarique Metelli,

et Cato fortunae victor, fictorque sub armis

miles Agrippa suae, Venerisque ab origine proles

Iulia. descendit caelo caelumque replebit,

800

quod reget, Augustus, socio per signa Tonante,

801

cernet et in coetu divum magnumque Quirinum

801a

<quemque novum superis numen pius addidit ipse,>

802

altius aetherii quam candet circulus orbis.

illa deis sedes: haec illis, proxima divum

804

qui virtute sua similes fastigia tangunt.

809

Nunc prius incipiam stellis quam reddere vires

810

signorumque canam fatalia carmine iura,

implenda est mundi facies, corpusque per omne

quidquid ubique nitens vigeat quandoque notandum est.

sunt etenim raris orti natalibus ignes,

protinus et rapti. subitas candescere flammas

815

aera per liquidum natosque perire cometas

rara per ingentis viderunt saecula motus.

sive, quod ingenitum terra spirante vaporem

umidior sicca superatur spiritus aura,

nubila cum longo cessant depulsa sereno

820

et solis radiis arescit torridus aer,

apta alimenta sibi demissus corripit ignis

materiamque sui deprendit flamma capacem,

et, quia non solidum est corpus, sed rara vagantur

principia aurarum volucrique simillima fumo,

825

in breve vivit opus coeptusque incendia fine

subsistunt pariterque cadunt fulgentque cometae.

quod nisi vicinos agerent occasibus ortus

et tam parva forent accensis tempora flammis,

alter nocte dies esset, Phoebusque rediret,

830

immersum et somno totum deprenderet orbem.

tum, quia non una specie dispergitur omnis

aridior terrae vapor et comprenditur igni,

diversas quoque per facies accensa feruntur

lumina, quae ruptis exsistunt nata tenebris.

835

nam modo, ceu longi fluitent de vertice crines,

flamma comas imitata volat, tenuisque capillos

diffusos radiis ardentibus explicat ignis;

nunc prior haec facies dispersis crinibus exit,

et glomus ardentis sequitur sub imagine barbae;

840

interdum aequali laterum compagine ductus

quadratamve trabem fingit teretemve columnam.

quin etiam tumidis exaequat dolia flammis

procere distenta uteros, artosque capellas

mentitur parvas ignis glomeratus in orbes

845

hirta figurantis tremulo sub lumine menta,

846

lampadas et fissas ramosos fundit in ignes.

849

et tenuem longis iaculantur tractibus ignem

847

praecipites stellae passimque volare videntur,

848

cum vaga per liquidum scintillant lumina mundum

850

exsiliuntque procul volucris imitata sagittas,

ardua cum gracili tenuatur semita filo.

sunt autem cunctis permixti partibus ignes,

qui gravidas habitant fabricantes fulmina nubes

et penetrant terras Aetnamque minantur Olympo

855

et calidas reddunt ipsis in fontibus undas

ac silice in dura viridique in cortice sedem

inveniunt, cum silva sibi collisa crematur;

ignibus usque adeo natura est omnis abundans:

ne mirere faces subitas erumpere caelo

860

aeraque accensum flammis lucere coruscis

arida complexum spirantis semina terrae,

quae volucer pascens ignis sequiturque fugitque,

fulgura cum videas tremulum vibrantia lumen

imbribus e mediis et caelum fulmine ruptum.

865

sive igitur ratio praebentis semina terrae

in volucris ignes potuit generare cometas;

sive illas natura faces obscura creavit

sidera per tenuis caelo lucentia flammas,

sed trahit ad semet rapido Titanius aestu

870

involvitque suo flammantis igne cometas

ac modo dimittit, sicut Cyllenius orbis

et Venus, accenso cum ducit vespere noctem,

saepe latent falluntque oculos rursusque revisunt;

seu deus instantis fati miseratus in orbem

875

signa per affectus caelique incendia mittit;

numquam futtilibus excanduit ignibus aether,

squalidaque elusi deplorant arva coloni,

et sterilis inter sulcos defessus arator

ad iuga maerentis cogit frustrata iuvencos.

880

aut gravibus morbis et lenta corpora tabe

corripit exustis letalis flamma medullis

labentisque rapit populos, totasque per urbes

publica succensis peraguntur iusta sepulcris.

qualis Erectheos pestis populata colonos

885

extulit antiquas per funera pacis Athenas,

alter in alterius labens cum fata ruebant,

nec locus artis erat medicae nec vota valebant;

cesserat officium morbis, et funera derant

mortibus et lacrimae; lassus defecerat ignis

890

et coacervatis ardebant corpora membris,

ac tanto quondam populo vix contigit heres.

talia significant lucentes saepe cometae:

funera cum facibus veniunt, terrisque minantur

ardentis sine fine rogos, cum mundus et ipsa

895

aegrotet natura hominum sortita sepulcrum.

quin et bella canunt ignes subitosque tumultus

et clandestinis surgentia fraudibus arma,

externas modo per gentes ut, foedere rupto

cum fera ductorem rapuit Germania Varum

900

infecitque trium legionum sanguine campos,

arserunt toto passim minitantia mundo

lumina, et ipsa tulit bellum natura per ignes

opposuitque suas vires finemque minata est.

ne mirere gravis rerumque hominumque ruinas,

905

saepe domi culpa est: nescimus credere caelo.

civilis etiam motus cognataque bella

significant. nec plura alias incendia mundus

sustinuit, quam cum ducibus iurata cruentis

arma Philippeos implerunt agmine campos,

910

vixque etiam sicca miles Romanus harena

ossa virum lacerosque prius super astitit artus,

imperiumque suis conflixit viribus ipsum,

perque patris pater Augustus vestigia vicit.

necdum finis erat: restabant Actia bella

915

dotali commissa acie, repetitaque rerum

alea et in ponto quaesitus rector Olympi,

femineum sortita iugum cum Roma pependit

atque ipsa Isiaco certarunt fulmina sistro;

restabant profugo servilia milite bella,

920

cum patrios armis imitatus filius hostes

aequora Pompeius cepit defensa parenti.

sed satis hoc fatis fuerit: iam bella quiescant

atque adamanteis discordia vincta catenis

aeternos habeat frenos in carcere clausa;

925

sit pater invictus patriae, sit Roma sub illo,

cumque deum caelo dederit non quaerat in orbe.