Bellum civile sive Pharsalia

Liber IX

___________________________________________________________

At non in Pharia manes iacuere favilla

nec cinis exiguus tantam conpescuit umbram;

prosiluit busto semustaque membra relinquens

degeneremque rogum sequitur convexa Tonantis.

5

qua niger astriferis conectitur axibus aer

quodque patet terras inter lunaeque meatus,

semidei manes habitant, quos ignea virtus

innocuos vita patientes aetheris imi

fecit et aeternos animam collegit in orbes:

10

non illuc auro positi nec ture sepulti

perveniunt. illic postquam se lumine vero

inplevit, stellasque vagas miratus et astra

fixa polis, vidit quanta sub nocte iaceret

nostra dies risitque sui ludibria trunci.

15

hinc super Emathiae campos et signa cruenti

Caesaris ac sparsas volitavit in aequore classes,

et scelerum vindex in sancto pectore Bruti

sedit et invicti posuit se mente Catonis.

ille, ubi pendebant casus dubiumque manebat

20

quem dominum mundi facerent civilia bella,

oderat et Magnum, quamvis comes isset in arma

auspiciis raptus patriae ductuque senatus;

at post Thessalicas clades iam pectore toto

Pompeianus erat. patriam tutore carentem

25

excepit, populi trepidantia membra refovit,

ignavis manibus proiectos reddidit enses,

nec regnum cupiens gessit civilia bella

nec servire timens. nil causa fecit in armis

ille sua: totae post Magni funera partes

30

libertatis erant. quas ne per litora fusas

colligeret rapido victoria Caesaris actu,

Corcyrae secreta petit ac mille carinis

abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae.

quis ratibus tantis fugientia crederet ire

35

agmina, quis pelagus victas artasse carinas?

Dorida tum Malean et apertam Taenaron umbris,

inde Cythera petit, Boreaque urguente carinas

Graia fugit, Dictaea legit cedentibus undis

litora. tunc ausum classi praecludere portus

40

inpulit ac saevas meritum Phycunta rapinas

sparsit, et hinc placidis alto delabitur auris

in litus, Palinure, tuum (neque enim aequore tantum

Ausonio monimenta tenes, portusque quietos

testatur Libye Phrygio placuisse magistro),

45

cum procul ex alto tendentes vela carinae

ancipites tenuere animos, sociosne malorum

an veherent hostes: praeceps facit omne timendum

victor, et in nulla non creditur esse carina.

ast illae puppes luctus planctusque ferebant

50

et mala vel duri lacrimas motura Catonis.

nam, postquam frustra precibus Cornelia nautas

privignique fugam tenuit, ne forte repulsus

litoribus Phariis remearet in aequora truncus,

ostenditque rogum non iusti flamma sepulchri,

55

'ergo indigna fui,' dixit 'Fortuna, marito

accendisse rogum gelidosque effusa per artus

incubuisse viro, laceros exurere crines

membraque dispersi pelago conponere Magni,

volneribus cunctis largos infundere fletus,

60

ossibus et tepida vestes inplere favilla,

quidquid ab exstincto licuisset tollere busto

in templis sparsura deum. sine funeris ullo

ardet honore rogus; manus hoc Aegyptia forsan

obtulit officium grave manibus. o bene nudi

65

Crassorum cineres: Pompeio contigit ignis

invidia maiore deum. similisne malorum

sors mihi semper erit? numquam dare iusta licebit

coniugibus? numquam plenas plangemus ad urnas?

quid porro tumulis opus est aut ulla requiris

70

instrumenta, dolor? non toto in pectore portas,

inpia, Pompeium? non imis haeret imago

visceribus? quaerat cineres victura superstes.

nunc tamen, hinc longe qui fulget luce maligna,

ignis adhuc aliquid Phario de litore surgens

75

ostendit mihi, Magne, tui. iam flamma resedit,

Pompeiumque ferens vanescit solis ad ortus

fumus, et invisi tendunt mihi carbasa venti.

linquere, siqua fides, Pelusia litora nolo.

non mihi nunc tellus Pompeio siqua triumphos

80

victa dedit, non alta terens Capitolia currus

gratior; elapsus felix de pectore Magnus:

hunc volumus quem Nilus habet, terraeque nocenti

non haerere queror; crimen commendat harenas.

tu pete bellorum casus et signa per orbem,

85

Sexte, paterna move; namque haec mandata reliquit

Pompeius vobis in nostra condita cura:

"me cum fatalis leto damnaverit hora,

excipite, o nati, bellum civile, nec umquam,

dum terris aliquis nostra de stirpe manebit,

90

Caesaribus regnare vacet. vel sceptra vel urbes

libertate sua validas inpellite fama

nominis: has vobis partes, haec arma relinquo.

inveniet classes quisquis Pompeius in undas

venerit, et noster nullis non gentibus heres

95

bella dabit: tantum indomitos memoresque paterni

iuris habete animos. uni parere decebit,

si faciet partes pro libertate, Catoni."

exsolvi tibi, Magne, fidem, mandata peregi;

insidiae valuere tuae, deceptaque vixi

100

ne mihi commissas auferrem perfida voces.

iam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniunx,

si sunt ulla, sequar, quam longo tradita leto

incertum est: poenas animae vivacis ab ipsa

ante feram. potuit cernens tua funera, Magne,

105

non fugere in mortem: planctu contusa peribit,

effluet in lacrimas: numquam veniemus ad enses

aut laqueos aut praecipites per inania iactus:

turpe mori post te solo non posse dolore.'

sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu

110

decrevitque pati tenebras puppisque cavernis

delituit, saevumque arte conplexa dolorem

perfruitur lacrimis et amat pro coniuge luctum.

illam non fluctus stridensque rudentibus Eurus

movit et exurgens ad summa pericula clamor,

115

votaque sollicitis faciens contraria nautis

conposita in mortem iacuit favitque procellis.

prima ratem Cypros spumantibus accipit undis;

inde tenens pelagus, sed iam moderatior, Eurus

in Libycas egit sedes et castra Catonis.

120

tristis, ut in multo mens est praesaga timore,

aspexit patrios comites a litore Magnus

et fratrem; medias praeceps tunc fertur in undas.

'dic ubi sit, germane, parens; stat summa caputque

orbis, an occidimus Romanaque Magnus ad umbras

125

abstulit?' haec fatur; quem contra talia frater:

'o felix, quem sors alias dispersit in oras

quique nefas audis: oculos, germane, nocentis

spectato genitore fero. non Caesaris armis

occubuit dignoque perit auctore ruinae:

130

rege sub inpuro Nilotica rura tenente,

hospitii fretus superis et munere tanto

in proavos, cecidit donati victima regni.

vidi ego magnanimi lacerantes pectora patris,

nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum

135

litore Niliaco socerum iam stare putavi.

sed me nec sanguis nec tantum volnera nostri

adfecere senis, quantum gestata per urbem

ora ducis, quae transfixo sublimia pilo

vidimus: haec fama est oculis victoris iniqui

140

servari, scelerisque fidem quaesisse tyrannum.

nam corpus Phariaene canes avidaeque volucres

distulerint, an furtivus, quem vidimus, ignis

solverit, ignoro. quaecumque iniuria fati

abstulit hos artus, superis haec crimina dono:

145

servata de parte queror.' cum talia Magnus

audisset, non in gemitus lacrimasque dolorem

effudit, iustaque furens pietate profatur

'praecipitate rates e sicco litore, nautae;

classis in adversos erumpat remige ventos.

150

ite, duces, mecum (nusquam civilibus armis

tanta fuit merces) inhumatos condere manes,

sanguine semiviri Magnum satiare tyranni.

non ego Pellaeas arces adytisque retectum

corpus Alexandri pigra Mareotide mergam?

155

non mihi pyramidum tumulis evolsus Amasis

atque alii reges Nilo torrente natabunt?

omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulchra.

evolvam busto iam numen gentibus Isim

et tectum lino spargam per volgus Osirim

160

[et sacer in Magni cineres mactabitur Apis]

suppositisque deis uram caput. has mihi poenas

terra dabit: linquam vacuos cultoribus agros,

nec, Nilus cui crescat, erit; solusque tenebis

Aegypton, genitor, populis superisque fugatis.'

165

dixerat, et classem saevus rapiebat in undas;

sed Cato laudatam iuvenis conpescuit iram.

interea totis audito funere Magni

litoribus sonuit percussus planctibus aether,

exemploque carens et nulli cognitus aevo

170

luctus erat, mortem populos deflere potentis.

sed magis, ut visa est lacrimis exhausta, solutas

in voltus effusa comas, Cornelia puppe

egrediens, rursus geminato verbere plangunt.

ut primum in sociae pervenit litora terrae,

175

collegit vestes miserique insignia Magni

armaque et inpressas auro, quas gesserat olim.

exuvias pictasque togas, velamina summo

ter conspecta Iovi, funestoque intulit igni.

ille fuit miserae Magni cinis. accipit omnis

180

exemplum pietas, et toto litore busta

surgunt Thessalicis reddentia manibus ignem.

sic, ubi depastis summittere gramina campis

et renovare parans hibernas Apulus herbas

igne fovet terras, simul et Garganus et arva

185

Volturis et calidi lucent buceta Matini.

non tamen ad Magni pervenit gratius umbras

omne quod in superos audet convicia volgus

Pompeiumque deis obicit, quam pauca Catonis

verba sed a pleno venientia pectore veri.

190

'civis obit' inquit 'multum maioribus inpar

nosse modum iuris, sed in hoc tamen utilis aevo,

cui non ulla fuit iusti reverentia; salva

libertate potens, et solus plebe parata

privatus servire sibi, rectorque senatus,

195

sed regnantis, erat. nil belli iure poposcit,

quaeque dari voluit voluit sibi posse negari.

inmodicas possedit opes, sed plura retentis

intulit. invasit ferrum, sed ponere norat.

praetulit arma togae, sed pacem armatus amavit.

200

iuvit sumpta ducem, iuvit dimissa potestas.

casta domus luxuque carens corruptaque numquam

fortuna domini. clarum et venerabile nomen

gentibus et multum nostrae quod proderat urbi.

olim vera fides Sulla Marioque receptis

205

libertatis obit: Pompeio rebus adempto

nunc et ficta perit. non iam regnare pudebit,

nec color imperii nec frons erit ulla senatus.

o felix, cui summa dies fuit obvia victo

et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses.

210

forsitan in soceri potuisses vivere regno.

scire mori sors prima viris, set proxima cogi.

et mihi, si fatis aliena in iura venimus,

fac talem, Fortuna, Iubam; non deprecor hosti

servari, dum me servet cervice recisa.'

215

vocibus his maior, quam si Romana sonarent

rostra ducis laudes, generosam venit ad umbram

mortis honos.

                        fremit interea discordia volgi,

castrorum bellique piget post funera Magni;

cum Tarcondimotus linquendi signa Catonis

220

sustulit. hunc rapta fugientem classe secutus

litus in extremum tali Cato voce notavit:

'o numquam pacate Cilix, iterumne rapinas

vadis in aequoreas? Magnum fortuna removit,

iam pelago pirata redis.' tum respicit omnis

225

in coetu motuque viros; quorum unus aperta

mente fugae tali conpellat voce regentem:

'nos, Cato, da veniam, Pompei duxit in arma,

non belli civilis amor, partesque favore

fecimus. ille iacet quem paci praetulit orbis,

230

causaque nostra perit: patrios permitte penates

desertamque domum dulcesque revisere natos.

nam quis erit finis si nec Pharsalia pugnae

nec Pompeius erit? perierunt tempora vitae,

mors eat in tutum; iustas sibi nostra senectus

235

prospiciat flammas: bellum civile sepulchra

vix ducibus praestare potest. non barbara victos

regna manent, non Armenium mihi saeva minatur

aut Scythicum fortuna iugum: sub iura togati

civis eo. quisquis Magno vivente secundus,

240

hic mihi primus erit. sacris praestabitur umbris

summus honor; dominum, quam clades cogit, habebo,

nullum, Magne, ducem: te solum in bella secutus

post te fata sequar; nec enim sperare secunda

fas mihi nec liceat. fortuna cuncta tenentur

245

Caesaris, Emathium sparsit victoria ferrum;

clausa fides miseris, et toto solus in orbe est

qui velit ac possit victis praestare salutem.

Pompeio scelus est bellum civile perempto,

quo fuerat vivente fides. si publica iura,

250

si semper sequeris patriam, Cato, signa petamus

Romanus quae consul habet.' sic ille profatus

insiluit puppi iuvenum comitante tumultu.

actum Romanis fuerat de rebus, et omnis

indiga servitii fervebat litore plebes:

255

erupere ducis sacro de pectore voces.

'ergo pari voto gessisti bella, iuventus,

tu quoque pro dominis, et Pompeiana fuisti

non Romana manus? quod non in regna laboras,

quod tibi, non ducibus, vivis morerisque, quod orbem

260

adquiris nulli, quod iam tibi vincere tutum est,

bella fugis quaerisque iugum cervice vacanti

et nescis sine rege pati. nunc causa pericli

digna viris. potuit vestro Pompeius abuti

sanguine: nunc patriae iugulos ensesque negatis,

265

cum prope libertas? unum fortuna reliquit

iam tribus e dominis. pudeat: plus regia Nili

contulit in leges et Parthi militis arcus.

ite, o degeneres, Ptolemaei munus et arma

spernite. quis vestras ulla putet esse nocentes

270

caede manus? credet faciles sibi terga dedisse,

credet ab Emathiis primos fugisse Philippis.

vadite securi; meruistis iudice vitam

Caesare non armis, non obsidione subacti.

o famuli turpes, domini post fata prioris

275

itis ad heredem. cur non maiora mereri

quam vitam veniamque libet? rapiatur in undas

infelix coniunx Magni prolesque Metelli,

ducite Pompeios, Ptolemaei vincite munus.

nostra quoque inviso quisquis feret ora tyranno

280

non parva mercede dabit: sciat ista iuventus

cervicis pretio bene se mea signa secutam.

quin agite et magna meritum cum caede parate:

ignavum scelus est tantum fuga.' dixit, et omnes

haud aliter medio revocavit ab aequore puppes

285

quam, simul effetas linquunt examina ceras

atque oblita favi non miscent nexibus alas

sed sibi quaeque volat nec iam degustat amarum

desidiosa thymum, Phrygii sonus increpat aeris,

attonitae posuere fugam studiumque laboris

290

floriferi repetunt et sparsi mellis amorem:

gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor

divitias servasse casae. sic voce Catonis

inculcata viris iusti patientia Martis.

iamque actu belli non doctas ferre quietem

295

constituit mentes serieque agitare laborum.

primum litoreis miles lassatur harenis.

proximus in muros et moenia Cyrenarum

est labor: exclusus nulla se vindicat ira,

poenaque de victis sola est vicisse Catoni.

300

inde peti placuit Libyci contermina Mauris

regna Iubae, sed iter mediis natura vetabat

Syrtibus: hanc audax sperat sibi cedere virtus.

Syrtes vel, primam mundo natura figuram

cum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit

305

(nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi

acciperet, nec se defendit ab aequore tellus,

ambigua sed lege loci iacet invia sedes,

aequora fracta vadis abruptaque terra profundo,

et post multa sonant proiecti litora fluctus:

310

sic male deseruit nullosque exegit in usus

hanc partem natura sui); vel plenior alto

olim Syrtis erat pelago penitusque natabat,

sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens

aequora subduxit zonae vicina perustae;

315

et nunc pontus adhuc Phoebo siccante repugnat,

mox, ubi damnosum radios admoverit aevum,

tellus Syrtis erit; nam iam brevis unda superne

innatat et late periturum deficit aequor.

ut primum remis actum mare propulit omne

320

classis onus, densis fremuit niger imbribus Auster.

in sua regna furens temptatum classibus aequor

turbine defendit longeque a Syrtibus undas

egit et inlato confregit litore pontum.

tum, quarum recto deprendit carbasa malo,

325

eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis

vela negare Noto spatium vicere carinae,

atque ultra proram tumuit sinus. omnia siquis

providus antemnae suffixit lintea summae,

vincitur et nudis avertitur armamentis.

330

sors melior classi quae fluctibus incidit altis

et certo iactata mari. quaecumque levatae

arboribus caesis flatum effudere prementem,

abstulit has liber ventis contraria volvens

aestus et obnixum victor detrusit in Austrum.

335

has vada destituunt, atque interrupta profundo

terra ferit puppes, dubioque obnoxia fato

pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis.

tum magis inpactis brevius mare terraque saepe

obvia consurgens: quamvis elisus ab Austro,

340

saepe tamen cumulos fluctus non vincit harenae.

eminet in tergo pelagi procul omnibus arvis

inviolatus aqua sicci iam pulveris agger;

stant miseri nautae, terraeque haerente carina

litora nulla vident. sic partem intercipit aequor,

345

pars ratium maior regimen clavumque secuta est

tuta fuga, nautasque loci sortita peritos

torpentem Tritonos adit inlaesa paludem.

hanc, ut fama, deus quem toto litore pontus

audit ventosa perflantem marmora concha,

350

hanc et Pallas amat, patrio quae vertice nata

terrarum primam Libyen (nam proxima caelo est,

ut probat ipse calor) tetigit, stagnique quieta

voltus vidit aqua posuitque in margine plantas

et se dilecta Tritonida dixit ab unda.

355

quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis,

infernis, ut fama, trahens oblivia venis,

atque, insopiti quondam tutela draconis,

Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus.

invidus, annoso qui famam derogat aevo,

360

qui vates ad vera vocat. fuit aurea silva

divitiisque graves et fulvo germine rami

virgineusque chorus, nitidi custodia luci,

et numquam somno damnatus lumina serpens

robora conplexus rutilo curvata metallo.

365

abstulit arboribus pretium nemorique laborem

Alcides, passusque inopes sine pondere ramos

rettulit Argolico fulgentia poma tyranno.

his igitur depulsa locis eiectaque classis

Syrtibus haut ultra Garamantidas attigit undas,

370

sed duce Pompeio Libyae melioris in oris

mansit. at inpatiens virtus haerere Catonis

audet in ignotas agmen committere gentes

armorum fidens et terra cingere Syrtim.

hoc eadem suadebat hiemps quae clauserat aequor;

375

et spes imber erat nimios metuentibus ignes,

ut neque sole viam nec duro frigore saevam

inde polo Libyes, hinc bruma temperet annus.

atque ingressurus steriles sic fatur harenas:

'o quibus una salus placuit mea castra secutis

380

indomita cervice mori, conponite mentes

ad magnum virtutis opus summosque labores.

vadimus in campos steriles exustaque mundi,

qua nimius Titan et rarae in fontibus undae,

siccaque letiferis squalent serpentibus arva.

385

durum iter ad leges patriaeque ruentis amorem.

per mediam Libyen veniant atque invia temptent,

siquibus in nullo positum est evadere voto,

siquibus ire sat est. neque enim mihi fallere quemquam

est animus tectoque metu perducere volgus.

390

hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent,

qui me teste pati vel quae tristissima pulchrum

Romanumque putant. at, qui sponsore salutis

miles eget capiturque animae dulcedine, vadat

ad dominum meliore via. dum primus harenas

395

ingrediar primusque gradus in pulvere ponam,

me aetherius feriat, mihi plena veneno

occurrat serpens, fatoque pericula vestra

praetemptate meo. sitiat quicumque bibentem

viderit, aut umbras nemorum quicumque petentem

400

aestuet, aut equitem peditum praecedere turmas

deficiat: siquo fuerit discrimine notum

dux an miles eam. serpens, sitis, ardor harenae

dulcia virtuti; gaudet patientia duris;

laetius est, quotiens magno sibi constat, honestum.

405

sola potest Libye turba praestare malorum

ut deceat fugisse viros.' sic ille paventis

incendit virtute animos et amore laborum,

inreducemque viam deserto limite carpit;

et sacrum parvo nomen clausura sepulchro

410

invasit Libye securi fata Catonis.

tertia pars rerum Libye, si credere famae

cuncta velis; at, si ventos caelumque sequaris,

pars erit Europae. nec enim plus litora Nili

quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt,

415

unde Europa fugit Libyen et litora flexu

Oceano fecere locum; sed maior in unam

orbis abit Asiam. nam, cum communiter istae

effundant Zephyrum, Boreae latus illa sinistrum

contingens dextrumque Noti discedit in ortus

420

Eurum sola tenens. Libycae quod fertile terraest

vergit in occasus; sed et haec non fontibus ullis

solvitur: Arctoos raris Aquilonibus imbres

accipit et nostris reficit sua rura serenis.

in nullas vitiatur opes; non aere nec auro

425

excoquitur, nullo glaebarum crimine pura

et penitus terra est. tantum Maurusia genti

robora divitiae, quarum non noverat usum,

sed citri contenta comis vivebat et umbra.

in nemus ignotum nostrae venere secures,

430

extremoque epulas mensasque petimus ab orbe.

at, quaecumque vagam Syrtim conplectitur ora

sub nimio proiecta die, vicina perusti

aetheris, exurit messes et pulvere Bacchum

enecat et nulla putris radice tenetur.

435

temperies vitalis abest, et nulla sub illa

cura Iovis terra est; natura deside torpet

orbis et inmotis annum non sentit harenis.

hoc tam segne solum raras tamen exerit herbas,

quas Nasamon, gens dura, legit, qui proxima ponto

440

nudus rura tenet; quem mundi barbara damnis

Syrtis alit. nam litoreis populator harenis

inminet et nulla portus tangente carina

novit opes: sic cum toto commercia mundo

naufragiis Nasamones habent.

hac ire Catonem

445

dura iubet virtus. illic secura iuventus

ventorum nullasque timens tellure procellas

aequoreos est passa metus. nam litore sicco,

quam pelago, Syrtis violentius excipit Austrum,

et terrae magis ille nocens. non montibus ortum

450

adversis frangit Libye scopulisque repulsum

dissipat et liquidas e turbine solvit in auras,

nec ruit in silvas annosaque robora torquens

lassatur: patet omne solum, liberque meatu

Aeoliam rabiem totis exercet harenis,

455

et non imbriferam contorto pulvere nubem

in flexum violentus agit: pars plurima terrae

tollitur et numquam resoluto vertice pendet.

regna videt pauper Nasamon errantia vento

discussasque domos, volitantque a culmine raptae

460

detecto Garamante casae. non altius ignis

rapta vehit; quantumque licet consurgere fumo

et violare diem, tantus tenet aera pulvis.

tum quoque Romanum solito violentior agmen

adgreditur, nullisque potest consistere miles

465

instabilis, raptis etiam quas calcat, harenis.

concuteret terras orbemque a sede moveret,

si solida Libye conpage et pondere duro

clauderet exesis Austrum scopulosa cavernis;

sed, quia mobilibus facilis turbatur harenis,

470

nusquam luctando stabilis manet, imaque tellus

stat, quia summa fugit. galeas et scuta virorum

pilaque contorsit violento spiritus actu

intentusque tulit magni per inania caeli.

illud in extrema forsan longeque remota

475

prodigium tellure fuit, delapsaque caelo

arma timent gentes hominumque erepta lacertis

a superis demissa putant. sic illa profecto

sacrifico cecidere Numae, quae lecta iuventus

patricia cervice movet: spoliaverat Auster

480

aut Boreas populos ancilia nostra ferentes.

sic orbem torquente Noto Romana iuventus

procubuit timuitque rapi; constrinxit amictus

inseruitque manus terrae nec pondere solo

sed nisu iacuit, vix sic inmobilis Austro;

485

qui super ingentis cumulos involvit harenae

atque operit tellure viros. vix tollere miles

membra valet multo congestu pulveris haerens.

alligat et stantis adfusae magnus harenae

agger, et inmoti terra surgente tenentur.

490

saxa tulit penitus discussis proruta muris

effuditque procul miranda sorte malorum:

qui nullas videre domos videre ruinas.

iamque iter omne latet nec sunt discrimina terrae:

[ulla nisi aetheriae medio velut aequore flammae]

495

sideribus novere viam; nec sidera tota

ostendit Libycae finitor circulus orae,

multaque devexo terrarum margine celat.

utque calor solvit quem torserat aera ventus,

incensusque dies, manant sudoribus artus,

500

arent ora siti. conspecta est parva maligna

unda procul vena, quam vix e pulvere miles

corripiens patulum galeae confudit in orbem

porrexitque duci. squalebant pulvere fauces

cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris

505

invidiosus erat. 'mene' inquit 'degener unum

miles in hac turba vacuum virtute putasti?

usque adeo mollis primisque caloribus inpar

sum visus? quanto poena tu dignior ista es,

qui populo sitiente bibas!' sic concitus ira

510

excussit galeam, suffecitque omnibus unda.

ventum erat ad templum Libycis quod gentibus unum

inculti Garamantes habent. stat sortiger illic

Iuppiter, ut memorant, sed non aut fulmina vibrans

aut similis nostro, sed tortis cornibus Hammon.

515

non illic Libycae posuerunt ditia gentes

templa, nec Eois splendent donaria gemmis:

quamvis Aethiopum populis Arabumque beatis

gentibus atque Indis unus sit Iuppiter Hammon,

pauper adhuc deus est, nullis violata per aevum

520

divitiis delubra tenens, morumque priorum

numen Romano templum defendit ab auro.

esse locis superos testatur silva per omnem

sola virens Libyen. nam quidquid pulvere sicco

separat ardentem tepida Berenicida Lepti

525

ignorat frondes: solus nemus abstulit Hammon.

silvarum fons causa loco, qui putria terrae

alligat et domitas unda conectit harenas.

hic quoque nil obstat Phoebo, cum cardine summo

stat librata dies; truncum vix protegit arbor,

530

tam brevis in medium radiis conpellitur umbra.

deprensum est hunc esse locum qua circulus alti

532

solstitii medium signorum percutit orbem.

538

at tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta,

in Noton umbra cadit, quae nobis exit in Arcton.

540

te segnis Cynosura subit, tu sicca profundo

mergi Plaustra putas, nullumque in vertice semper

sidus habes inmune mari; procul axis uterque est,

543

et fuga signorum medio rapit omnia caelo.

533

non obliqua meant, nec Tauro Scorpios exit

rectior aut Aries donat sua tempora Librae

535

aut Astraea iubet lentos descendere Pisces.

par Geminis Chiron, et idem, quod Carcinos ardens,

537

umidus Aegoceros nec plus Leo tollitur Urna.

544

stabant ante fores populi quos miserat Eos

545

cornigerique Iovis monitu nova fata petebant;

sed Latio cessere duci, comitesque Catonem

orant exploret Libycum memorata per orbem

numina, de fama tam longi iudicet aevi.

maximus hortator scrutandi voce deorum

550

eventus Labienus erat. 'sors obtulit' inquit

'et fortuna viae tam magni numinis ora

consiliumque dei: tanto duce possumus uti

per Syrtes, bellisque datos cognoscere casus.

nam cui crediderim superos arcana daturos

555

dicturosque magis, quam sancto, vera, Catoni?

certe vita tibi semper derecta supernas

ad leges, sequerisque deum. datur, ecce, loquendi

cum Iove libertas: inquire in fata nefandi

Caesaris et patriae venturos excute mores.

560

iure suo populis uti legumque licebit,

an bellum civile perit? tua pectora sacra

voce reple; durae saltem virtutis amator

quaere quid est virtus et posce exemplar honesti.'

ille deo plenus tacita quem mente gerebat

565

effudit dignas adytis e pectore voces.

'quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis

occubuisse velim potius quam regna videre?

an sit vita nihil sed longa an differat aetas?

an noceat vis nulla bono fortunaque perdat

570

opposita virtute minas, laudandaque velle

sit satis et numquam successu crescat honestum?

scimus, et hoc nobis non altius inseret Hammon.

haeremus cuncti superis, temploque tacente

nil facimus non sponte dei; nec vocibus ullis

575

numen eget, dixitque semel nascentibus auctor

quidquid scire licet. sterilesne elegit harenas

ut caneret paucis, mersitque hoc pulvere verum,

estque dei sedes nisi terra et pontus et aer

et caelum et virtus? superos quid quaerimus ultra?

580

Iuppiter est quodcumque vides, quodcumque moveris.

sortilegis egeant dubii semperque futuris

casibus ancipites: me non oracula certum

sed mors certa facit. pavido fortique cadendum est:

hoc satis est dixisse Iovem.' sic ille profatus

585

servataque fide templi discedit ab aris

non exploratum populis Hammona relinquens.

ipse manu sua pila gerit, praecedit anheli

militis ora pedes, monstrat tolerare labores,

non iubet, et nulla vehitur cervice supinus

590

carpentoque sedens; somni parcissimus ipse est;

ultimus haustor aquae quam, tandem fonte reperto,

indiga cogatur laticis <s>pectare iuventus,

stat dum lixa bibat. si veris magna paratur

fama bonis et si successu nuda remoto

595

inspicitur virtus, quidquid laudamus in ullo

maiorum, fortuna fuit. quis Marte secundo,

quis tantum meruit populorum sanguine nomen?

hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum

ducere maluerim, quam ter Capitolia curru

600

scandere Pompei, quam frangere colla Iugurthae.

ecce parens verus patriae, dignissimus aris,

Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit

et quem, si steteris umquam cervice soluta,

nunc, olim, factura deum es.

iam spissior ignis,

605

et plaga, quam nullam superi mortalibus ultra

a medio fecere die, calcatur, et unda

rarior. inventus mediis fons unus harenis

largus aquae, sed quem serpentum turba tenebat

vix capiente loco; stabant in margine siccae

610

aspides, in mediis sitiebant dipsades undis.

ductor, ut aspexit perituros fonte relicto,

adloquitur. 'vana specie conterrite leti,

ne dubita, miles, tutos haurire liquores.

noxia serpentum est admixto sanguine pestis;

615

morsu virus habent et fatum dente minantur,

pocula morte carent.' dixit, dubiumque venenum

hausit; et in tota Libyae fons unus harena

ille fuit de quo primus sibi posceret undam.

cur Libycus tantis exundet pestibus aer

620

fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti

miscuerit natura solo, non cura laborque

noster scire valet, nisi quod volgata per orbem

fabula pro vera decepit saecula causa.

finibus extremis Libyes, ubi fervida tellus

625

accipit Oceanum demisso sole calentem,

squalebant late Phorcynidos arva Medusae,

non nemorum protecta coma, non mollia sulco,

sed dominae voltu conspectis aspera saxis.

hoc primum natura nocens in corpore saevas

630

eduxit pestes; illis e faucibus angues

stridula fuderunt vibratis sibila linguis.

ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae,

femineae cui more comae per terga solutae

surgunt adversa subrectae fronte colubrae

635

vipereumque fluit depexo crine venenum.

hoc habet infelix, cunctis inpune, Medusa,

quod spectare licet. nam rictus oraque monstri

quis timuit? quem, qui recto se lumine vidit,

passa Medusa mori est? rapuit dubitantia fata

640

praevenitque metus; anima periere retenta

membra, nec emissae riguere sub ossibus umbrae.

Eumenidum crines solos movere furores,

Cerberos Orpheo lenivit sibila cantu,

Amphitryoniades vidit, cum vinceret, hydram:

645

hoc monstrum timuit genitor numenque secundum

Phorcys aquis Cetoque parens ipsaeque sorores

Gorgones; hoc potuit caelo pelagoque minari

torporem insolitum mundoque obducere terram.

e caelo volucres subito cum pondere lapsae,

650

in scopulis haesere ferae, vicina colentes

Aethiopum totae riguerunt marmore gentes.

nullum animal visus patiens, ipsique retrorsum

effusi faciem vitabant Gorgonos angues.

illa sub Hesperiis stantem Titana columnis

655

in cautes Atlanta dedit; caeloque timente

olim Phlegraeo stantis serpente gigantas

erexit montes, bellumque inmane deorum

Pallados e medio confecit pectore Gorgon.

quo postquam partu Danaes et divite nimbo

660

ortum Parrhasiae vexerunt Persea pinnae

Arcados auctoris citharae liquidaeque palaestrae,

et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen,

harpen alterius monstri iam caede rubentem

a Iove dilectae fuso custode iuvencae,

665

auxilium volucri Pallas tulit innuba fratri

pacta caput monstri, terraeque in fine Libyssae

Persea Phoebeos converti iussit ad ortus

Gorgonos averso sulcantem regna volatu,

et clipeum laevae fulvo dedit aere nitentem

670

in quo saxificam iussit spectare Medusam.

quam sopor aeternam tracturus morte quietem

obruit haud totam: vigilat pars magna comarum

defenduntque caput protenti crinibus hydri,

pars iacet in medios voltus oculisque tenebras

674a

<offundit clausis et somni duplicat umbras.>

675

ipsa regit trepidum Pallas, dextraque trementem

Perseos aversi Cyllenida derigit harpen

lata colubriferi rumpens confinia colli.

quos habuit voltus hamati volnere ferri

caesa caput Gorgon! quanto spirare veneno

680

ora rear quantumque oculos effundere mortis!

nec Pallas spectare potest, voltusque gelassent

Perseos aversi, si non Tritonia densos

sparsisset crines texissetque ora colubris.

aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit.

685

ille quidem pensabat iter propiusque secabat

aera, si medias Europae scinderet urbes:

Pallas frugiferas iussit non laedere terras

et parci populis. quis enim non praepete tanto

aethera respiceret? Zephyro convertitur ales

690

itque super Libyen, quae nullo consita cultu

sideribus Phoeboque vacat: premit orbita solis

exuritque solum; nec terra celsior ulla

nox cadit in caelum lunaeque meatibus obstat,

si flexus oblita vagi per recta cucurrit

695

signa nec in Borean aut in Noton effugit umbram.

illa tamen sterilis tellus fecundaque nulli

arva bono virus stillantis tabe Medusae

concipiunt dirosque fero de sanguine rores,

quos calor adiuvit putrique incoxit harenae.

700

hic quae prima caput movit de pulvere tabes

aspida somniferam tumida cervice levavit.

plenior huc sanguis et crassi gutta veneni

decidit; in nulla plus est serpente coactum.

ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem

705

sponte sua, Niloque tenus metitur harenas;

sed (quis erit nobis lucri pudor?) inde petuntur

huc Libycae mortes et fecimus aspida mercem.

at non stare suum miseris passura cruorem

squamiferos ingens haemorrhois explicat orbes,

710

natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arva

chersydros, tractique via fumante chelydri,

et semper recto lapsurus limite cenchris:

pluribus ille notis variatam tinguitur alvum

quam parvis pictus maculis Thebanus ophites.

715

concolor exustis atque indiscretus harenis

hammodytes, spinaque vagi torquente cerastae,

et scytale sparsis etiamnunc sola pruinis

exuvias positura suas, et torrida dipsas,

et gravis in geminum vergens caput amphisbaena,

720

et natrix violator aquae, iaculique volucres,

et contentus iter cauda sulcare parias,

oraque distendens avidus fumantia prester,

ossaque dissolvens cum corpore tabificus seps;

sibilaque effundens cunctas terrentia pestes,

725

ante venena nocens, late sibi summovet omne

volgus et in vacua regnat basiliscus harena.

vos quoque, qui cunctis innoxia numina terris

serpitis, aurato nitidi fulgore dracones,

letiferos ardens facit Africa: ducitis altum

730

aera cum pinnis, armentaque tota secuti

rumpitis ingentes amplexi verbere tauros;

nec tutus spatio est elephans: datis omnia leto,

nec vobis opus est ad noxia fata veneno.

has inter pestes duro Cato milite siccum

735

emetitur iter, tot tristia fata suorum

insolitasque videns parvo cum volnere mortes.

signiferum iuvenem Tyrrheni sanguinis Aulum

torta caput retro dipsas calcata momordit.

vix dolor aut sensus dentis fuit, ipsaque leti

740

frons caret invidia nec quicquam plaga minatur.

ecce, subit virus tacitum, carpitque medullas

ignis edax calidaque incendit viscera tabe.

ebibit umorem circum vitalia fusum

pestis et in sicco linguam torrere palato

745

coepit; defessos iret qui sudor in artus

non fuit, atque oculos lacrimarum vena refugit.

non decus imperii, non maesti iura Catonis

ardentem tenuere virum, ne spargere signa

auderet totisque furens exquireret arvis

750

quas poscebat aquas sitiens in corde venenum.

ille vel in Tanain missus Rhodanumque Padumque

arderet Nilumque bibens per rura vagantem.

accessit morti Libye, fatique minorem

famam dipsas habet terris adiuta perustis.

755

scrutatur venas penitus squalentis harenae,

nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore,

aequoreusque placet, sed non et sufficit, umor.

nec sentit fatique genus mortemque veneni,

sed putat esse sitim; ferroque aperire tumentis

760

sustinuit venas atque os inplere cruore.

iussit signa rapi propere Cato: discere nulli

permissum est hoc posse sitim. sed tristior illo

mors erat ante oculos, miserique in crure Sabelli

seps stetit exiguus; quem flexo dente tenacem

765

avolsitque manu piloque adfixit harenis.

parva modo serpens, sed qua non ulla cruentae

tantum mortis habet. nam plagae proxima circum

fugit rupta cutis pallentiaque ossa retexit;

iamque sinu laxo nudum sine corpore volnus.

770

membra natant sanie, surae fluxere, sine ullo

tegmine poples erat, femorum quoque musculus omnis

liquitur, et nigra destillant inguina tabe.

dissiluit stringens uterum membrana, fluuntque

viscera; nec, quantus toto de corpore debet,

775

effluit in terras, saevum sed membra venenum

decoquit, in minimum mors contrahit omnia virus.

quidquid homo est, aperit pestis natura profana:

vincula nervorum et laterum textura cavumque

pectus et abstrusum fibris vitalibus omne

780

morte patet. manant umeri fortesque lacerti,

colla caputque fluunt: calido non ocius Austro

nix resoluta cadit nec solem cera sequetur.

parva loquor, corpus sanie stillasse perustum:

hoc et flamma potest; sed quis rogus abstulit ossa?

785

haec quoque discedunt, putrisque secuta medullas

nulla manere sinunt rapidi vestigia fati.

Cinyphias inter pestes tibi palma nocendi est:

eripiunt omnes animam, tu sola cadaver.

ecce, subit facies leto diversa fluenti.

790

Nasidium Marsi cultorem torridus agri

percussit prester. illi rubor igneus ora

succendit, tenditque cutem pereunte figura

miscens cuncta tumor; toto iam corpore maior

humanumque egressa modum super omnia membra

795

efflatur sanies late pollente veneno;

ipse latet penitus congesto corpore mersus,

nec lorica tenet distenti pectoris auctum.

spumeus accenso non sic exundat aeno

undarum cumulus, nec tantos carbasa Coro

800

curvavere sinus. tumidos iam non capit artus

informis globus et confuso pondere truncus.

intactum volucrum rostris epulasque daturum

haud inpune feris non ausi tradere busto

nondum stante modo crescens fugere cadaver.

805

sed maiora parant Libycae spectacula pestes.

inpressit dentes haemorrhois aspera Tullo,

magnanimo iuveni miratorique Catonis.

utque solet pariter totis se fundere signis

Corycii pressura croci, sic omnia membra

810

emisere simul rutilum pro sanguine virus.

sanguis erant lacrimae; quaecumque foramina novit

umor, ab his largus manat cruor; ora redundant

et patulae nares; sudor rubet; omnia plenis

membra fluunt venis; totum est pro volnere corpus.

815

at tibi, Laeve miser, fixus praecordia pressit

Niliaca serpente cruor, nulloque dolore

testatus morsus subita caligine mortem

accipis et socias somno descendis ad umbras.

non tam veloci corrumpunt pocula leto

820

stipite quae diro virgas mentita Sabaeas

toxica fatilegi carpunt matura Saitae.

ecce, procul saevos sterili se robore trunci

torsit et inmisit (iaculum vocat Africa) serpens

perque caput Pauli transactaque tempora fugit.

825

nil ibi virus agit: rapuit cum volnere fatum.

deprensum est, quae funda rotat quam lenta volarent,

quam segnis Scythicae strideret harundinis aer.

quid prodest miseri basiliscus cuspide Murri

transactus? velox currit per tela venenum

830

invaditque manum; quam protinus ille retecto

ense ferit totoque semel demittit ab armo,

exemplarque sui spectans miserabile leti

stat tutus pereunte manu.

quis fata putarit

scorpion aut vires maturae mortis habere?

835

ille minax nodis et recto verbere saevos

teste tulit caelo victi decus Orionis.

quis calcare tuas metuat, salpuga, latebras?

et tibi dant Stygiae ius in sua fila sorores.

sic nec clara dies nec nox dabat atra quietem

840

suspecta miseris in qua tellure iacebant.

nam neque congestae struxere cubilia frondes

nec culmis crevere tori, sed corpora fatis

expositi volvuntur humo, calidoque vapore

adliciunt gelidas nocturno frigore pestes,

845

innocuosque diu rictus torpente veneno

inter membra fovent. nec, quae mensura viarum

quisve modus, norunt caelo duce: saepe querentes

'reddite, di,' clamant 'miseris quae fugimus arma,

reddite Thessaliam. patimur cur segnia fata

850

in gladios iurata manus? pro Caesare pugnant

dipsades et peragunt civilia bella cerastae.

ire libet qua zona rubens atque axis inustus

solis equis; iuvat aetheriis ascribere causis

quod peream, caeloque mori. nil, Africa, de te

855

nec de te, natura, queror: tot monstra ferentem

gentibus ablatum dederas serpentibus orbem,

inpatiensque solum Cereris cultore negato

damnasti atque homines voluisti desse venenis.

in loca serpentum nos venimus: accipe poenas

860

tu, quisquis superum commercia nostra perosus

hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem

abrumpens medio posuisti limite mortes.

per secreta tui bellum civile recessus

vadit, et arcani miles tibi conscius orbis

865

claustra ferit mundi. forsan maiora supersunt

ingressis: coeunt ignes stridentibus undis

et premitur natura poli; set longius istac

nulla iacet tellus, quam fama cognita nobis

tristia regna Iubae. quaeremus forsitan istas

870

serpentum terras: habet hoc solacia caelum:

vivit adhuc aliquid. patriae non arva requiro

Europamque alios soles Asiamque videntem:

qua te parte poli, qua te tellure reliqui,

Africa? Cyrenis etiamnunc bruma rigebat:

875

exiguane via legem convertimus anni?

imus in adversos axes, evolvimur orbe,

terga damus ferienda Noto; nunc forsitan ipsa est

sub pedibus iam Roma meis. solacia fati

haec petimus: veniant hostes, Caesarque sequatur

880

qua fugimus.' sic dura suos patientia questus

exonerat. cogit tantos tolerare labores

summa ducis virtus, qui nuda fusus harena

excubat atque omni fortunam provocat hora.

omnibus unus adest fatis; quocumque vocatus

885

advolat atque ingens meritum maiusque salute

contulit, in letum vires; puduitque gementem

illo teste mori. quod ius habuisset in ipsum

ulla lues? casus alieno in pectore vincit

spectatorque docet magnos nil posse dolores.

890

vix miseris serum tanto lassata periclo

auxilium Fortuna dedit. gens unica terras

incolit a saevo serpentum innoxia morsu,

Marmaridae Psylli. par lingua potentibus herbis,

ipse cruor tutus nullumque admittere virus

895

vel cantu cessante potens. natura locorum

iussit ut inmunes mixtis serpentibus essent.

profuit in mediis sedem posuisse venenis.

pax illis cum morte data est. fiducia tanta est

sanguinis, in terras parvus cum decidit infans,

900

nequa sit externae Veneris mixtura timentes

letifica dubios explorant aspide partus.

utque Iovis volucer, calido cum protulit ovo

inplumis natos, solis convertit ad ortus:

qui potuere pati radios et lumine recto

905

sustinuere diem, caeli servantur in usus,

qui Phoebo cessere, iacent: sic pignora gentis

Psyllus habet, siquis tactos non horruit angues,

siquis donatis lusit serpentibus infans.

nec solum gens illa sua contenta salute

910

excubat hospitibus, contraque nocentia monstra

Psyllus adest populis. qui tum Romana secutus

signa, simul iussit statui tentoria ductor,

primum, quas valli spatium conprendit, harenas

expurgat cantu verbisque fugantibus angues.

915

ultima castrorum medicatus circumit ignis.

hic ebulum stridet peregrinaque galbana sudant,

et tamarix non laeta comas Eoaque costos

et panacea potens et Thessala centaurea

peucedanonque sonant flammis Erycinaque thapsos,

920

et larices fumoque gravem serpentibus urunt

habrotonum et longe nascentis cornua cervi.

sic nox tuta viris. at, siquis peste diurna

fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis

Psyllorumque ingens et rapti pugna veneni.

925

nam primum tacta designat membra saliva,

quae cohibet virus retinetque in volnere pestem;

plurima tunc voluit spumanti carmina lingua

murmure continuo, nec dat suspiria cursus

volneris aut minimum patiuntur fata tacere.

930

saepe quidem pestis nigris inserta medullis

excantata fugit; sed, siquod tardius audit

virus et elicitum iussumque exire repugnat,

tum super incumbens pallentia volnera lambit

ore venena trahens et siccat dentibus artus,

935

extractamque potens gelido de corpore mortem

expuit; et cuius morsus superaverit anguis

iam promptum Psyllis vel gustu nosse veneni.

hoc igitur tandem levior Romana iuventus

auxilio late squalentibus errat in arvis.

940

bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta

vidit harenivagum surgens fugiensque Catonem.

iamque illi magis atque magis durescere pulvis

coepit et in terram Libye spissata redire,

iamque procul rarae nemorum se tollere frondes,

945

surgere congesto non culta mapalia culmo.

quanta dedit miseris melioris gaudia terrae

cum primum saevos contra videre leones!

proxima Leptis erat, cuius statione quieta

exegere hiemem nimbis flammisque carentem.

950

Caesar, ut Emathia satiatus clade recessit,

cetera curarum proiecit pondera soli

intentus genero; cuius vestigia frustra

terris sparsa legens fama duce tendit in undas,

Threiciasque legit fauces et amore notatum

955

aequor et Heroas lacrimoso litore turres,

qua pelago nomen Nepheleias abstulit Helle.

non Asiam brevioris aquae disterminat usquam

fluctus ab Europa, quamvis Byzantion arto

Pontus et ostriferam dirimat Calchedona cursu,

960

Euxinumque ferens parvo ruat ore Propontis.

Sigeasque petit famae mirator harenas

et Simoentis aquas et Graio nobile busto

Rhoetion et multum debentis vatibus umbras.

circumit exustae nomen memorabile Troiae

965

magnaque Phoebei quaerit vestigia muri.

iam silvae steriles et putres robore trunci

Assaraci pressere domos et templa deorum

iam lassa radice tenent, ac tota teguntur

Pergama dumetis: etiam periere ruinae.

970

aspicit Hesiones scopulos silvaque latentis

Anchisae thalamos; quo iudex sederit antro,

unde puer raptus caelo, quo vertice Nais

luxerit Oenone: nullum est sine nomine saxum.

inscius in sicco serpentem pulvere rivum

975

transierat, qui Xanthus erat. securus in alto

gramine ponebat gressus: Phryx incola manes

Hectoreos calcare vetat. discussa iacebant

saxa nec ullius faciem servantia sacri:

'Herceas' monstrator ait 'non respicis aras?'

980

o sacer et magnus vatum labor! omnia fato

eripis et populis donas mortalibus aevum.

invidia sacrae, Caesar, ne tangere famae;

nam, siquid Latiis fas est promittere Musis,

quantum Zmyrnaei durabunt vatis honores,

985

venturi me teque legent; Pharsalia nostra

vivet, et a nullo tenebris damnabimur aevo.

ut ducis inplevit visus veneranda vetustas,

erexit subitas congestu caespitis aras

votaque turicremos non inrita fudit in ignes.

990

'di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas,

Aeneaeque mei, quos nunc Lavinia sedes

servat et Alba, lares, et quorum lucet in aris

ignis adhuc Phrygius, nullique aspecta virorum

Pallas, in abstruso pignus memorabile templo,

995

gentis Iuleae vestris clarissimus aris

dat pia tura nepos et vos in sede priore

rite vocat. date felices in cetera cursus,

restituam populos; grata vice moenia reddent

Ausonidae Phrygibus, Romanaque Pergama surgent.'

1000

sic fatus repetit classes et tota secundis

vela dedit Coris, avidusque urguente procella

Iliacas pensare moras Asiamque potentem

praevehitur pelagoque Rhodon spumante relinquit.

septima nox Zephyro numquam laxante rudentes

1005

ostendit Phariis Aegyptia litora flammis.

sed prius orta dies nocturnam lampada texit

quam tutas intraret aquas. ibi plena tumultu

litora et incerto turbatas murmure voces

accipit, ac dubiis veritus se credere regnis

1010

abstinuit tellure rates. sed dira satelles

regis dona ferens medium provectus in aequor

colla gerit Magni Phario velamine tecta

ac prius infanda commendat crimina voce.

'terrarum domitor, Romanae maxime gentis,

1015

et, quod adhuc nescis, genero secure perempto,

rex tibi Pellaeus belli pelagique labores

donat et Emathiis quod solum defuit armis

exhibet. absenti bellum civile peractum est:

Thessalicas quaerens Magnus reparare ruinas

1020

ense iacet nostro. tanto te pignore, Caesar,

emimus; hoc tecum percussum est sanguine foedus.

accipe regna Phari nullo quaesita cruore,

accipe Niliaci ius gurgitis, accipe quidquid

pro Magni cervice dares; dignumque clientem

1025

castris crede tuis cui tantum fata licere

in generum voluere tuum. nec vile putaris

hoc meritum, facili nobis quod caede peractum est.

hospes avitus erat, depulso sceptra parenti

reddiderat. quid plura feram? tu nomina tanto

1030

invenies operi, vel famam consule mundi.

si scelus est, plus te nobis debere fateris,

quod scelus hoc non ipse facis.' sic fatus opertum

detexit tenuitque caput. iam languida morte

effigies habitum noti mutaverat oris.

1035

non primo Caesar damnavit munera visu

avertitque oculos; voltus, dum crederet, haesit;

utque fidem vidit sceleris tutumque putavit

iam bonus esse socer, lacrimas non sponte cadentis

effudit gemitusque expressit pectore laeto,

1040

non aliter manifesta potens abscondere mentis

gaudia quam lacrimis, meritumque inmane tyranni

destruit et generi mavolt lugere revolsum

quam debere caput. qui duro membra senatus

calcarat voltu, qui sicco lumine campos

1045

viderat Emathios, uni tibi, Magne, negare

non audet gemitus. o sors durissima fati!

huncine tu, Caesar, scelerato Marte petisti

qui tibi flendus erat? nunc mixti foedera tangunt

te generis? nunc gnata iubet maerere neposque?

1050

credis apud populos Pompei nomen amantis

hoc castris prodesse tuis? fortasse tyranni

tangeris invidia, captique in viscera Magni

hoc alii licuisse doles, quererisque perisse

vindictam belli raptumque e iure superbi

1055

victoris generum. quisquis te flere coegit

impetus, a vera longe pietate recessit.

scilicet hoc animo terras atque aequora lustras,

necubi suppressus pereat gener. o bene rapta

arbitrio mors ista tuo! quam magna remisit

1060

crimina Romano tristis fortuna pudori,

quod te non passa est misereri, perfide, Magni

viventis! nec non his fallere vocibus audet

adquiritque fidem simulati fronte doloris:

'aufer ab aspectu nostro funesta, satelles,

1065

regis dona tui. peius de Caesare vestrum

quam de Pompeio meruit scelus; unica belli

praemia civilis, victis donare salutem,

perdidimus. quod si Phario germana tyranno

non invisa foret, potuissem reddere regi

1070

quod meruit, fratrique tuum pro munere tali

misissem, Cleopatra, caput. secreta quid arma

movit et inseruit nostro sua tela labori?

ergo in Thessalicis Pellaeo fecimus arvis

ius gladio? vestris quaesita licentia regnis?

1075

non tuleram Magnum mecum Romana regentem:

te, Ptolemaee, feram? frustra civilibus armis

miscuimus gentes, siqua est hoc orbe potestas

altera quam Caesar, si tellus ulla duorum est.

vertissem Latias a vestro litore proras:

1080

famae cura vetat, ne non damnasse cruentam

sed videar timuisse Pharon. nec fallere vosmet

credite victorem: nobis quoque tale paratum

litoris hospitium; ne sic mea colla gerantur

Thessaliae fortuna facit. maiore profecto

1085

quam metui poterat discrimine gessimus arma:

exilium generique minas Romamque timebam:

poena fugae Ptolemaeus erat. sed parcimus annis

donamusque nefas. sciat hac pro caede tyrannus

nil venia plus posse dari. vos condite busto

1090

tanti colla ducis, sed non ut crimina solum

vestra tegat tellus: iusto date tura sepulchro

et placate caput cineresque in litore fusos

colligite atque unam sparsis date manibus urnam.

sentiat adventum soceri vocesque querentis

1095

audiat umbra pias. dum nobis omnia praefert,

dum vitam Phario mavolt debere clienti,

laeta dies rapta est populis, concordia mundo

nostra perit. caruere deis mea vota secundis,

ut te conplexus positis felicibus armis

1100

adfectus a te veteres vitamque rogarem,

Magne, tuam dignaque satis mercede laborum

contentus par esse tibi. tunc pace fideli

fecissem ut victus posses ignoscere diuis,

fecisses ut Roma mihi.' nec talia fatus

1105

invenit fletus comitem nec turba querenti

credidit: abscondunt gemitus et pectora laeta

fronte tegunt, hilaresque nefas spectare cruentum,

o bona libertas, cum Caesar lugeat, audent.