Bellum civile sive Pharsalia

Liber VI

___________________________________________________________

Postquam castra duces pugnae iam mente propinquis

inposuere iugis admotaque comminus arma

parque suum videre dei, capere omnia Caesar

moenia Graiorum spernit Martemque secundum

5

iam nisi de genero fatis debere recusat.

funestam mundo votis petit omnibus horam

in casum quae cuncta ferat; placet alea fati

alterutrum mersura caput. ter collibus omnis

explicuit turmas et signa minantia pugnam

10

testatus numquam Latiae se desse ruinae.

ut videt ad nullos exciri posse tumultus

in pugnam generum sed clauso fidere vallo,

signa movet tectusque via dumosa per arva

Dyrrachii praeceps rapiendas tendit ad arcis.

15

hoc iter aequoreo praecepit limite Magnus,

quemque vocat collem Taulantius incola Petram

insedit castris Ephyraeaque moenia servat

defendens tutam vel solis turribus urbem.

non opus hanc veterum nec moles structa tuetur

20

humanusque labor facilis, licet ardua tollat,

cedere vel bellis vel cuncta moventibus annis,

sed munimen habet nullo quassabile ferro

naturam sedemque loci; nam clausa profundo

undique praecipiti scopulisque vomentibus aequor

25

exiguo debet, quod non est insula, colli.

terribiles ratibus sustentant moenia cautes,

Ioniumque furens, rapido cum tollitur Austro,

templa domosque quatit, spumatque in culmina pontus.

hic avidam belli rapuit spes inproba mentem

30

Caesaris, ut vastis diffusum collibus hostem

cingeret ignarum ducto procul aggere valli.

metatur terras oculis, nec caespite tantum

contentus fragili subitos attollere muros

ingentis cautes avolsaque saxa metallis

35

Graiorumque domos direptaque moenia transfert.

extruitur quod non aries inpellere saevus,

quod non ulla queat violenti machina belli.

franguntur montes, planumque per ardua Caesar

ducit opus; pandit fossas turritaque summis

40

disponit castella iugis magnoque recessu

amplexus fines saltus nemorosaque tesqua

et silvas vastaque feras indagine claudit.

non desunt campi, non desunt pabula Magno,

castraque Caesareo circumdatus aggere mutat:

45

flumina tot cursus illic exorta fatigant,

illic mersa suos; operumque ut summa revisat

defessus Caesar mediis intermanet agris.

nunc vetus Iliacos attollat fabula muros

ascribatque deis; fragili circumdata testa

50

moenia mirentur refugi Babylonia Parthi.

en, quantum Tigris, quantum celer ambit Orontes,

Assyriis quantum populis telluris Eoae

sufficit in regnum, subitum bellique tumultu

raptum clausit opus. tanti periere labores.

55

tot potuere manus aut iungere Seston Abydo

ingestoque solo Phrixeum elidere pontum,

aut Pelopis latis Ephyren abrumpere regnis

et ratibus longae flexus donare Maleae,

aut aliquem mundi, quamvis natura negasset,

60

in melius mutare locum. coit area belli:

hic alitur sanguis terras fluxurus in omnis,

hic et Thessalicae clades Libycaeque tenentur;

aestuat angusta rabies civilis harena.

prima quidem surgens operum structura fefellit

65

Pompeium, veluti mediae qui tutus in arvis

Sicaniae rabidum nescit latrare Pelorum,

aut, vaga cum Tethys Rutupinaque litora fervent,

unda Caledonios fallit turbata Britannos.

ut primum vasto saeptas videt aggere terras,

70

ipse quoque a tuta deducens agmina Petra

diversis spargit tumulis, ut Caesaris arma

laxet et effuso claudentem milite tendat;

ac tantum saepti vallo sibi vindicat agri,

parva Mycenaeae quantum sacrata Dianae

75

distat ab excelsa nemoralis Aricia Roma,

quoque modo terrae praelapsus moenia Thybris

in mare descendit, si nusquam torqueat amnem.

classica nulla sonant iniussaque tela vagantur

et fit saepe nefas iaculum temptante lacerto.

80

maior cura duces miscendis abstrahit armis:

Pompeium exhaustae praebenda ad gramina terrae,

quae currens obtrivit eques gradibusque citatis

ungula frondentem discussit cornea campum.

belliger attonsis sonipes defessus in arvis,

85

advectos cum plena ferant praesepia culmos,

ore novas poscens moribundus labitur herbas

et tremulo medios abrumpit poplite gyros.

corpora dum solvit tabes et digerit artus,

traxit iners caelum fluvidae contagia pestis

90

obscuram in nubem. tali spiramine Nesis

emittit Stygium nebulosis aera saxis

antraque letiferi rabiem Typhonis anhelant.

inde labant populi, caeloque paratior unda

omne pati virus duravit viscera caeno.

95

iam riget arta cutis distentaque lumina rumpit,

igneaque in voltus et sacro fervida morbo

pestis abit, fessumque caput se ferre recusat.

iam magis atque magis praeceps agit omnia fatum,

nec medii dirimunt morbi vitamque necemque,

100

sed languor cum morte venit; turbaque cadentum

aucta lues, dum mixta iacent incondita vivis

corpora; nam miseros ultra tentoria cives

spargere funus erat. tamen hos minuere labores

a tergo pelagus pulsusque Aquilonibus aer

105

litoraque et plenae peregrina messe carinae.

at liber terrae spatiosis collibus hostis

aere non pigro nec inertibus angitur undis,

sed patitur saevam, veluti circumdatus arta

opsidione, famem. nondum turgentibus altam

110

in segetem culmis cernit miserabile volgus

in pecudum cecidisse cibos et carpere dumos

et foliis spoliare nemus letumque minantis

vellere ab ignotis dubias radicibus herbas.

quae mollire queunt flamma, quae frangere morsu,

115

quaeque per abrasas utero demittere fauces,

plurimaque humanis ante hoc incognita mensis

diripiens miles saturum tamen obsidet hostem.

ut primum libuit ruptis evadere claustris

Pompeio cunctasque sibi permittere terras,

120

non obscura petit latebrosae tempora noctis,

et raptum furto soceri cessantibus armis

dedignatur iter: latis exire ruinis

quaerit, et inpulso turres confringere vallo,

perque omnis gladios et qua via caede paranda est.

125

opportuna tamen valli pars visa propinqui,

qua Minici castella vacant, et confraga densis

arboribus dumeta tegunt. hic pulvere nullo

proditus agmen agit subitusque in moenia venit.

tot simul e campis Latiae fulsere volucres,

130

tot cecinere tubae. nequid victoria ferro

deberet, pavor attonitos confecerat hostes.

quod solum valuit virtus, iacuere perempti

debuerant quo stare loco. qui volnera ferrent

iam derant, et nimbus agens tot tela peribat.

135

tum piceos volvunt inmissae lampades ignes,

tum quassae nutant turres lapsumque minantur,

roboris inpacti crebros gemit agger ad ictus.

iam Pompeianae celsi super ardua valli

exierant aquilae, iam mundi iura patebant:

140

quem non mille simul turmis nec Caesare toto

auferret Fortuna locum victoribus unus

eripuit vetuitque capi, seque arma tenente

ac nondum strato Magnum vicisse negavit.

Scaeva viro nomen: castrorum in plebe merebat

145

ante feras Rhodani gentes; ibi sanguine multo

promotus Latiam longo gerit ordine vitem,

pronus ad omne nefas et qui nesciret in armis

quam magnum virtus crimen civilibus esset.

hic ubi quaerentis socios iam Marte relicto

150

tuta fugae cernit, 'quo vos pavor' inquit 'adegit

151

inpius et cunctis ignotus Caesaris armis?

153

terga datis morti? cumulo vos desse virorum

non pudet et bustis interque cadavera quaeri?

155

non ira saltem, iuvenes, pietate remota

stabitis? e cunctis, per quos erumperet hostis,

nos sumus electi. non parvo sanguine Magni

iste dies ierit. peterem felicior umbras

Caesaris in voltu: testem hunc fortuna negavit:

160

Pompeio laudante cadam. confringite tela

pectoris inpulsu iugulisque retundite ferrum.

iam longinqua petit pulvis sonitusque ruinae,

securasque fragor concussit Caesaris aures.

vincimus, o socii: veniet qui vindicet arces

165

dum morimur.' movit tantum vox illa furorem,

quantum non primo succendunt classica cantu,

mirantesque virum atque avidi spectare secuntur

scituri iuvenes, numero deprensa locoque

an plus quam mortem virtus daret. ille ruenti

170

aggere consistit, primumque cadavera plenis

turribus evolvit subeuntisque obruit hostis

corporibus, totaeque viro dant tela ruinae,

roboraque et moles hosti seque ipse minatur.

nunc sude nunc duro contraria pectora conto

175

detrudit muris, et valli summa tenentis

amputat ense manus; caput obterit ossaque saxo

ac male defensum fragili conpage cerebrum

dissipat; alterius flamma crinesque genasque

succendit, strident oculis ardentibus ignes.

180

ut primum cumulo crescente cadavera murum

admovere solo, non segnior extulit illum

saltus et in medias iecit super arma catervas,

quam per summa rapit celerem venabula pardum.

tunc densos inter cuneos conpressus et omni

185

vallatus bello vincit, quem respicit, hostem.

iamque hebes et crasso non asper sanguine mucro

[percussum Scaevae frangit, non volnerat, hostem;]

perdidit ensis opus, frangit sine volnere membra.

illum tota premit moles, illum omnia tela,

190

nulla fuit non certa manus, non lancea felix;

parque novum Fortuna videt concurrere, bellum

atque virum. fortis crebris sonat ictibus umbo,

et galeae fragmenta cavae conpressa perurunt

tempora, nec quicquam nudis vitalibus obstat

195

iam praeter stantis in summis ossibus hastas.

quid nunc, vaesani, iaculis levibusve sagittis

perditis haesuros numquam vitalibus ictus?

hunc aut tortilibus vibrata falarica nervis

obruat aut vasti muralia pondera saxi,

200

hunc aries ferro ballistaque limine portae

promoveat. stat non fragilis pro Caesare murus

Pompeiumque tenet. iam pectora non tegit armis,

ac veritus credi clipeo laevaque vacasse

aut culpa vixisse sua tot volnera belli

205

solus obit densamque ferens in pectore silvam

iam gradibus fessis, in quem cadat, eligit hostem.

[par pelagi monstris Libycae sic belua terrae]

sic Libycus densis elephans oppressus ab armis

omne repercussum squalenti missile tergo

210

frangit et haerentis mota cute discutit hastas:

viscera tuta latent penitus, citraque cruorem

confixae stant tela ferae: tot facta sagittis,

tot iaculis unam non explent volnera mortem.

Dictaea procul, ecce, manu Gortynis harundo

215

tenditur in Scaevam, quae voto certior omni

in caput atque oculi laevom descendit in orbem.

ille moras ferri nervorum et vincula rumpit

adfixam vellens oculo pendente sagittam

intrepidus, telumque suo cum lumine calcat.

220

Pannonis haud aliter post ictum saevior ursa,

cum iaculum parva Libys ammentavit habena,

se rotat in volnus telumque irata receptum

inpetit et secum fugientem circumit hastam.

perdiderat voltum rabies, stetit imbre cruento

225

informis facies. laetus fragor aethera pulsat

victorum: maiora viris e sanguine parvo

gaudia non faceret conspectum in Caesare volnus.

ille tegens alta suppressum mente furorem,

mitis et a voltu penitus virtute remota,

230

'parcite', ait 'cives; procul hinc avertite ferrum.

conlatura meae nil sunt iam volnera morti:

non eget ingestis sed volsis pectore telis.

tollite et in Magni viventem ponite castris.

hoc vestro praestate duci: sit Scaeva relicti

235

Caesaris exemplum potius quam mortis honestae.'

credidit infelix simulatis vocibus Aulus

nec vidit recto gladium mucrone tenentem,

membraque captivi pariter laturus et arma

fulmineum mediis excepit faucibus ensem.

240

incaluit virtus, atque una caede refectus

'solvat' ait 'poenas, Scaevam quicumque subactum

speravit. pacem gladio si quaerit ab isto

Magnus, adorato summittat Caesare signa.

an similem vestri segnemque ad fata putatis?

245

Pompei vobis minor est causaeque senatus

quam mihi mortis amor.' simul haec effatur, et altus

Caesareas pulvis testatur adesse cohortes.

dedecus hic belli Magno crimenque remisit,

ne solum totae fugerent, te Scaeva, catervae.

250

subducto qui Marte ruis; nam sanguine fuso

vires pugna dabat. labentem turba suorum

excipit atque umeris defectum inponere gaudet;

ac velut inclusum perfosso in pectore numen

et vivam magnae speciem Virtutis adorant;

255

telaque confixis certant evellere membris,

exornantque deos ac nudum pectore Martem

armis, Scaeva, tuis: felix hoc nomine famae,

si tibi durus Hiber aut si tibi terga dedisset

Cantaber exiguis aut longis Teutonus armis.

260

non tu bellorum spoliis ornare Tonantis

templa potes, non tu laetis ululare triumphis.

infelix, quanta dominum virtute parasti!

nec magis hac Magnus castrorum parte repulsus

intra claustra piger dilato Marte quievit,

265

quam mare lassatur, cum se tollentibus Euris

frangentem fluctus scopulum ferit aut latus alti

montis adest seramque sibi parat unda ruinam.

hinc vicina petens placido castella profundo

incursu gemini Martis rapit, armaque late

270

spargit et effuso laxat tentoria campo,

mutandaeque iuvat permissa licentia terrae.

sic pleno Padus ore tumens super aggere tutas

excurrit ripas et totos concutit agros;

succubuit siqua tellus cumuloque furentem

275

undarum non passa ruit, tum flumine toto

transit et ignotos operit sibi gurgite campos:

illos terra fugit dominos, his rura colonis

accedunt donante Pado. vix proelia Caesar

senserat, elatus specula quae prodidit ignis:

280

invenit inpulsos presso iam pulvere muros,

frigidaque, ut veteris, deprendit signa ruinae.

accendit pax ipsa loci, movitque furorem

Pompeiana quies et victo Caesare somnus.

ire vel in clades properat dum gaudia turbet.

285

Torquato ruit inde minax, qui Caesaris arma

segnius haud vidit, quam malo nauta tremente

omnia subducit Circaeae vela procellae;

agminaque interius muro breviore recepit,

densius ut parva disponeret arma corona.

290

transierat primi Caesar munimina valli,

cum super e totis immisit collibus arma

effuditque acies obsaeptum Magnus in hostem.

non sic Hennaeis habitans in vallibus horret

Enceladum spirante Noto, cum tota cavernas

295

egerit et torrens in campos defluit Aetna,

Caesaris ut miles glomerato pulvere victus

ante aciem caeci trepidus sub nube timoris

hostibus occurrit fugiens inque ipsa pavendo

fata ruit. totus mitti civilibus armis

300

usque vel in pacem potuit cruor: ipse furentis

dux tenuit gladios. felix ac libera regum,

Roma, fores iurisque tui, vicisset in illo

si tibi Sulla loco. dolet, heu, semperque dolebit

quod scelerum, Caesar, prodest tibi summa tuorum,

305

cum genero pugnasse pio. pro tristia fata!

non Vticae Libye clades, Hispania Mundae

flesset et infando pollutus sanguine Nilus

nobilius Phario gestasset rege cadaver,

nec Iuba Marmaricas nudus pressisset harenas

310

Poenorumque umbras placasset sanguine fuso

Scipio, nec sancto caruisset vita Catone.

ultimus esse dies potuit tibi Roma malorum,

exire e mediis potuit Pharsalia fatis.

deserit averso possessam numine sedem

315

Caesar et Emathias lacero petit agmine terras.

arma secuturum soceri, quacumque fugasset,

temptavere suo comites devertere Magnum

hortatu, patrias sedes atque hoste carentem

Ausoniam peteret. 'numquam me Caesaris' inquit

320

'exemplo reddam patriae, numquamque videbit

me nisi dimisso redeuntem milite Roma.

Hesperiam potui motu surgente tenere,

si vellem patriis aciem committere templis

ac medio pugnare foro. dum bella relegem,

325

extremum Scythici transcendam frigoris orbem

ardentisque plagas. victor tibi, Roma, quietem

eripiam, qui, ne premerent te proelia, fugi?

a potius, nequid bello patiaris in isto,

te Caesar putet esse suam.' sic fatus in ortus

330

Phoebeos condixit iter, terraeque secutus

devia, qua vastos aperit Candavia saltus,

contigit Emathiam, bello quam fata parabant.

Thessaliam, qua parte diem brumalibus horis

attollit Titan, rupes Ossaea coercet;

335

cum per summa poli Phoebum trahit altior aestas,

Pelion opponit radiis nascentibus umbras;

at medios ignes caeli rapidique Leonis

solstitiale caput nemorosus summovet Othrys.

excipit adversos Zephyros et Iapyga Pindus

340

et maturato praecidit vespere lucem;

nec metuens imi Borean habitator Olympi

lucentem totis ignorat noctibus Arcton.

hos inter montis media qui valle premuntur,

perpetuis quondam latuere paludibus agri,

345

flumina dum campi retinent nec pervia Tempe

dant aditus pelagi, stagnumque inplentibus unum

crescere cursus erat. postquam discessit Olympo

Herculea gravis Ossa manu subitaeque ruinam

sensit aquae Nereus, melius mansura sub undis

350

Emathis aequorei regnum Pharsalos Achillis

eminet et, prima Rhoeteia litora pinu

quae tetigit, Phylace Pteleosque et Dorion ira

flebile Pieridum; Trachin pretioque nefandae

lampados Herculeis fortis Meliboea pharetris

355

atque olim Larisa potens; ubi nobile quondam

nunc super Argos arant, veteres ubi fabula Thebas

monstrat Echionias, ubi quondam Pentheos exul

colla caputque ferens supremo tradidit igni

questa quod hoc solum nato rapuisset Agave.

360

ergo abrupta palus multos discessit in amnes.

purus in occasus, parvi sed gurgitis, Aeas

Ionio fluit inde mari, nec fortior undis

labitur avectae pater Isidis, et tuus, Oeneu,

paene gener crassis oblimat Echinadas undis,

365

et Meleagream maculatus sanguine Nessi

Euhenos Calydona secat. ferit amne citato

Maliacas Spercheos aquas, et flumine puro

368

inrigat Amphrysos famulantis pascua Phoebi.

374

accipit Asopos cursus Phoenixque Melasque

369

quique nec umentis nebulas nec rore madentem

370

aera nec tenues ventos suspirat Anauros,

et quisquis pelago per se non cognitus amnis

Peneo donavit aquas: it gurgite rapto

373

Apidanos numquamque celer nisi mixtus Enipeus;

375

solus, in alterius nomen cum venerit undae,

defendit Titaresos aquas lapsusque superne

gurgite Penei pro siccis utitur arvis.

hunc fama est Stygiis manare paludibus amnem

et capitis memorem fluvii contagia vilis

380

nolle pati superumque sibi servare timorem.

ut primum emissis patuerunt amnibus arva,

pinguis Bebrycio discessit vomere sulcus;

mox Lelegum dextra pressum descendit aratrum,

Aeolidae Dolopesque solum fregere coloni

385

et Magnetes equis, Minyae gens cognita remis.

illic semiferos Ixionidas Centauros

feta Pelethroniis nubes effudit in antris:

aspera te Pholoes frangentem, Monyche, saxa,

teque sub Oetaeo torquentem vertice volsas,

390

Rhoece ferox, quas vix Boreas inverteret ornos,

hospes et Alcidae magni Phole, teque, per amnem

inprobe Lernaeas vector passure sagittas,

teque, senex Chiron, gelido qui sidere fulgens

inpetis Haemonio maiorem Scorpion arcu.

395

hac tellure feri micuerunt semina Martis.

primus ab aequorea percussis cuspide saxis

Thessalicus sonipes, bellis feralibus omen,

exiluit, primus chalybem frenosque momordit

spumavitque novis Lapithae domitoris habenis.

400

prima fretum scindens Pagasaeo litore pinus

terrenum ignotas hominem proiecit in undas.

primus Thessalicae rector telluris Ionos

in formam calidae percussit pondera massae

fudit et argentum flammis aurumque moneta

405

fregit et inmensis coxit fornacibus aera.

illic, quod populos scelerata inpegit in arma,

divitias numerare datum est. hinc maxima serpens

descendit Python Cirrhaeaque fluxit in arva,

unde et Thessalicae veniunt ad Pythia laurus.

410

inpius hinc prolem superis inmisit Aloeus,

inseruit celsis prope se cum Pelion astris

sideribusque vias incurrens abstulit Ossa.

hac ubi damnata fatis tellure locarunt

castra duces, cunctos belli praesaga futuri

415

mens agitat, summique gravem discriminis horam

adventare palam est, propius iam fata moveri.

degeneres trepidant animi peioraque versant;

ad dubios pauci praesumpto robore casus

spemque metumque ferunt. turbae sed mixtus inerti

420

Sextus erat, Magno proles indigna parente,

cui mox Scyllaeis exul grassatus in undis

polluit aequoreos Siculus pirata triumphos.

qui stimulante metu fati praenoscere cursus,

inpatiensque morae venturisque omnibus aeger,

425

non tripodas Deli, non Pythia consulit antra,

nec quaesisse libet primis quid frugibus altrix

aere Iovis Dodona sonet, quis noscere fibra

fata queat, quis prodat aves, quis fulgura caeli

servet et Assyria scrutetur sidera cura,

430

aut siquid tacitum sed fas erat. ille supernis

detestanda deis saevorum arcana magorum

noverat et tristis sacris feralibus aras,

umbrarum Ditisque fidem, miseroque liquebat

scire parum superos. vanum saevumque furorem

435

adiuvat ipse locus vicinaque moenia castris

Haemonidum, ficti quas nulla licentia monstri

transierit, quarum quidquid non creditur ars est.

Thessala quin etiam tellus herbasque nocentes

rupibus ingenuit sensuraque saxa canentes

440

arcanum ferale magos. ibi plurima surgunt

vim factura deis, et terris hospita Colchis

legit in Haemoniis quas non advexerat herbas.

inpia tot populis, tot surdas gentibus aures

caelicolum dirae convertunt carmina gentis.

445

una per aetherios exit vox illa recessus

verbaque ad invitum perfert cogentia numen,

quod non cura poli caelique volubilis umquam

avocat. infandum tetigit cum sidera murmur,

tum, Babylon Persea licet secretaque Memphis

450

omne vetustorum solvat penetrale magorum,

abducet superos alienis Thessalis aris.

carmine Thessalidum dura in praecordia fluxit

non fatis adductus amor, flammisque severi

inlicitis arsere senes. nec noxia tantum

455

pocula proficiunt aut cum turgentia suco

frontis amaturae subducunt pignora fetae:

mens hausti nulla sanie polluta veneni

excantata perit. quos non concordia mixti

alligat ulla tori blandaeque potentia formae

460

traxerunt torti magica vertigine fili.

cessavere vices rerum, dilataque longa

haesit nocte dies. legi non paruit aether,

torpuit et praeceps audito carmine mundus,

axibus et rapidis inpulsos Iuppiter urguens

465

miratur non ire polos. nunc omnia conplent

imbribus et calido praeducunt nubila Phoebo,

et tonat ignaro caelum Iove: vocibus isdem

umentis late nebulas nimbosque solutis

excussere comis. ventis cessantibus aequor

470

intumuit, rursus vetitum sentire procellas

conticuit turbante Noto; puppemque ferentes

in ventum tumuere sinus. de rupe pependit

abscisa fixus torrens, amnisque cucurrit

non qua pronus erat. Nilum non extulit aestas,

475

Maeander derexit aquas, Rhodanumque morantem

praecipitavit Arar. summisso vertice montes

explicuere iugum, nubes suspexit Olympus,

solibus et nullis Scythicae, cum bruma rigeret,

dimaduere nives. inpulsam sidere Tethyn

480

reppulit Haemonium defenso litore carmen.

terra quoque inmoti concussit ponderis axes,

et medium vergens titubavit nisus in orbem.

tantae molis onus percussum voce recessit

perspectumque dedit circum labentis Olympi.

485

omne potens animal leti genitumque nocere

et pavet Haemonias et mortibus instruit artes.

has avidae tigres et nobilis ira leonum

ore fovent blando; gelidos his explicat orbes

inque pruinoso coluber distenditur arvo;

490

viperei coeunt abrupto corpore nodi,

humanoque cadit serpens adflata veneno.

quis labor hic superis cantus herbasque sequendi

spernendique timor? cuius commercia pacti

obstrictos habuere deos? parere necesse est,

495

an iuvat? ignota tantum pietate merentur,

an tacitis valuere minis? hoc iuris in omnis

est illis superos, an habent haec carmina certum

imperiosa deum, qui mundum cogere quidquid

cogitur ipse potest? illis et sidera primum

500

praecipiti deducta polo, Phoebeque serena

non aliter diris verborum obsessa venenis

palluit et nigris terrenisque ignibus arsit,

quam si fraterna prohiberet imagine tellus

insereretque suas flammis caelestibus umbras;

505

et patitur tantos cantu depressa labores

donec suppositas propior despumet in herbas.

hos scelerum ritus, haec dirae crimina gentis

effera damnarat nimiae pietatis Erictho

inque novos ritus pollutam duxerat artem.

510

illi namque nefas urbis summittere tecto

aut laribus ferale caput, desertaque busta

incolit et tumulos expulsis obtinet umbris

grata deis Erebi. coetus audire silentum,

nosse domos Stygias arcanaque Ditis operti

515

non superi, non vita vetat. tenet ora profanae

foeda situ macies, caeloque ignota sereno

terribilis Stygio facies pallore gravatur

inpexis onerata comis: si nimbus et atrae

sidera subducunt nubes, tunc Thessala nudis

520

egreditur bustis nocturnaque fulmina captat.

semina fecundae segetis calcata perussit

et non letiferas spirando perdidit auras.

nec superos orat nec cantu supplice numen

auxiliare vocat nec fibras illa litantis

525

novit: funereas aris inponere flammas

gaudet et accenso rapuit quae tura sepulchro.

omne nefas superi prima iam voce precantis

concedunt carmenque timent audire secundum.

viventis animas et adhuc sua membra regentis

530

infodit busto, fatis debentibus annos

mors invita subit; perversa funera pompa

rettulit a tumulis, fugere cadavera letum.

fumantis iuvenum cineres ardentiaque ossa

e mediis rapit illa rogis ipsamque parentes

535

quam tenuere facem, nigroque volantia fumo

feralis fragmenta tori vestesque fluentis

colligit in cineres et olentis membra favillas.

ast, ubi servantur saxis, quibus intimus umor

ducitur, et tracta durescunt tabe medullae

540

corpora, tunc omnis avide desaevit in artus

inmergitque manus oculis gaudetque gelatos

effodisse orbes et siccae pallida rodit

excrementa manus. laqueum nodosque nocentis

ore suo rupit, pendentia corpora carpsit

545

abrasitque cruces percussaque viscera nimbis

volsit et incoctas admisso sole medullas.

insertum manibus chalybem nigramque per artus

stillantis tabi saniem virusque coactum

sustulit et nervo morsus retinente pependit.

550

et, quodcumque iacet nuda tellure cadaver,

ante feras volucresque sedet; nec carpere membra

volt ferro manibusque suis, morsusque luporum

expectat siccis raptura e faucibus artus.

nec cessant a caede manus, si sanguine vivo

555

est opus, erumpat iugulo qui primus aperto,

[nec refugit caedes, vivum si sacra cruorem]

extaque funereae poscunt trepidantia mensae.

volnere sic ventris, non qua natura vocabat,

extrahitur partus calidis ponendus in aris;

560

et quotiens saevis opus est ac fortibus umbris

ipsa facit manes. hominum mors omnis in usu est.

illa genae florem primaevo corpore volsit,

illa comam laeva morienti abscidit ephebo.

saepe etiam caris cognato in funere dira

565

Thessalis incubuit membris atque oscula figens

truncavitque caput conpressaque dentibus ora

laxavit siccoque haerentem gutture linguam

praemordens gelidis infudit murmura labris

arcanumque nefas Stygias mandavit ad umbras.

570

hanc ut fama loci Pompeio prodidit, alta

nocte poli, Titan medium quo tempore ducit

sub nostra tellure diem, deserta per arva

carpit iter. fidi scelerum suetique ministri

effractos circum tumulos ac busta vagati

575

conspexere procul praerupta in caute sedentem,

qua iuga devexus Pharsalica porrigit Haemus.

illa magis magicisque deis incognita verba

temptabat carmenque novos fingebat in usus.

namque timens, ne Mars alium vagus iret in orbem

580

Emathis et tellus tam multa caede careret,

pollutos cantu dirisque venefica sucis

conspersos vetuit transmittere bella Philippos,

tot mortes habitura suas usuraque mundi

sanguine: caesorum truncare cadavera regum

585

sperat et Hesperiae cineres avertere gentis

ossaque nobilium tantosque adquirere manes.

hic ardor solusque labor, quid corpore Magni

proiecto rapiat, quos Caesaris involet artus.

quam prior adfatur Pompei ignava propago.

590

'o decus Haemonidum, populis quae pandere fata

quaeque suo ventura potes devertere cursu,

te precor ut certum liceat mihi noscere finem

quem belli fortuna paret. non ultima turbae

pars ego Romanae, Magni clarissima proles,

595

vel dominus rerum vel tanti funeris heres.

mens dubiis perculsa pavet rursusque parata est

certos ferre metus: hoc casibus eripe iuris,

ne subiti caecique ruant. vel numina torque

vel tu parce deis et manibus exprime verum.

600

Elysias resera sedes ipsamque vocatam,

quos petat e nobis, Mortem mihi coge fateri.

non humilis labor est: dignum, quod quaerere cures

vel tibi, quo tanti praeponderet alea fati.'

inpia laetatur vulgato nomine famae

605

Thessalis, et contra 'si fata minora moveres,

pronum erat, o iuvenis, quos velles' inquit 'in actus

invitos praebere deos. conceditur arti,

unam cum radiis presserunt sidera mortem,

inseruisse moras; et, quamvis fecerit omnis

610

stella senem, medios herbis abrumpimus annos.

at, simul a prima descendit origine mundi

causarum series, atque omnia fata laborant

si quicquam mutare velis, unoque sub ictu

stat genus humanum, tum, Thessala turba fatemur,

615

plus Fortuna potest. sed, si praenoscere casus

contentus, facilesque aditus multique patebunt

ad verum: tellus nobis aetherque chaosque

aequoraque et campi Rhodopaeaque saxa loquentur.

sed pronum, cum tanta novae sit copia mortis,

620

Emathiis unum campis attollere corpus,

ut modo defuncti tepidique cadaveris ora

plena voce sonent, nec membris sole perustis

auribus incertum feralis strideat umbra.'

dixerat, et noctis geminatis arte tenebris

625

maestum tecta caput squalenti nube pererrat

corpora caesorum tumulis proiecta negatis.

continuo fugere lupi, fugere revolsis

unguibus inpastae volucres, dum Thessala vatem

eligit et gelidas leto scrutata medullas

630

pulmonis rigidi stantis sine volnere fibras

invenit et vocem defuncto in corpore quaerit.

fata peremptorum pendent iam multa virorum,

quem superis revocasse velit. si tollere totas

temptasset campis acies et reddere bello,

635

cessissent leges Erebi, monstroque potenti

extractus Stygio populus pugnasset Averno.

electum tandem traiecto gutture corpus

ducit, et inserto laqueis feralibus unco

per scopulos miserum trahitur per saxa cadaver

640

victurum, montisque cavi, quem tristis Erictho

damnarat sacris, alta sub rupe locatur.

haud procul a Ditis caecis depressa cavernis

in praeceps subsedit humus, quam pallida pronis

urguet silva comis et nullo vertice caelum

645

suspiciens Phoebo non pervia taxus opacat.

marcentes intus tenebrae pallensque sub antris

longa nocte situs numquam nisi carmine factum

lumen habet. non Taenariis sic faucibus aer

sedit iners, maestum mundi confine latentis

650

ac nostri, quo non metuant admittere manes

Tartarei reges. nam, quamvis Thessala vates

vim faciat fatis, dubium est, quod traxerit illuc

aspiciat Stygias an quod descenderit umbras.

discolor et vario furialis cultus amictu

655

induitur, voltusque aperitur crine remoto,

et coma vipereis substringitur horrida sertis.

ut pavidos iuvenis comites ipsumque trementem

conspicit exanimi defixum lumina voltu,

'ponite' ait 'trepida conceptos mente timores:

660

iam nova, iam vera reddetur vita figura,

ut quamvis pavidi possint audire loquentem.

si vero Stygiosque lacus ripamque sonantem

ignibus ostendam, si me praebente videri

Eumenides possint villosaque colla colubris

665

Cerberus excutiens et vincti terga gigantes,

quis timor, ignavi, metuentis cernere manes?'

pectora tum primum ferventi sanguine supplet

volneribus laxata novis taboque medullas

abluit et virus large lunare ministrat.

670

huc quidquid fetu genuit natura sinistro

miscetur: non spuma canum quibus unda timori est,

viscera non lyncis, non durae nodus hyaenae

defuit et cervi pastae serpente medullae,

non puppem retinens Euro tendente rudentis

675

in mediis echenais aquis oculique draconum

quaeque sonant feta tepefacta sub alite saxa,

non Arabum volucer serpens innataque rubris

aequoribus custos pretiosae vipera conchae

aut viventis adhuc Libyci membrana cerastae

680

aut cinis Eoa positi phoenicis in ara.

quo postquam viles et habentis nomina pestis

contulit, infando saturatas carmine frondis

et, quibus os dirum nascentibus inspuit, herbas

addidit et quidquid mundo dedit ipsa veneni.

685

tum vox Lethaeos cunctis pollentior herbis

excantare deos confundit murmura primum

dissona et humanae multum discordia linguae.

latratus habet illa canum gemitusque luporum,

quod trepidus bubo, quod strix nocturna queruntur,

690

quod strident ululantque ferae, quod sibilat anguis;

exprimit et planctus inlisae cautibus undae

silvarumque sonum fractaeque tonitrua nubis:

tot rerum vox una fuit. mox cetera cantu

explicat Haemonio penetratque in Tartara lingua.

695

'Eumenides Stygiumque nefas Poenaeque nocentum

et Chaos innumeros avidum confundere mundos

et rector terrae, quem longa in saecula torquet

mors dilata deum; Styx et quos nulla meretur

Thessalis Elysios; caelum matremque perosa

700

Persephone, nostraeque Hecates pars ultima, per quam

manibus et mihi sunt tacitae commercia linguae,

ianitor et sedis laxae, qui viscera saevo

spargis nostra cani, repetitaque fila sorores

tracturae, tuque o flagrantis portitor undae,

705

iam lassate senex ad me redeuntibus umbris,

exaudite preces. si vos satis ore nefando

pollutoque voco, si numquam haec carmina fibris

humanis ieiuna cano, si pectora plena

saepe deo lavi calido prosecta cerebro,

710

si quisquis vestris caput extaque lancibus infans

inposuit victurus erat, parete precanti.

non in Tartareo latitantem poscimus antro

adsuetamque diu tenebris, modo luce fugata

descendentem animam; primo pallentis hiatu

715

haeret adhuc Orci, licet has exaudiat herbas,

ad manes ventura semel. ducis omnia nato

Pompeiana canat nostri modo militis umbra,

si bene de vobis civilia bella merentur.'

haec ubi fata caput spumantiaque ora levavit,

720

aspicit astantem proiecti corporis umbram,

exanimis artus invisaque claustra timentem

carceris antiqui. pavet ire in pectus apertum

visceraque et ruptas letali volnere fibras.

a miser, extremum cui mortis munus inique

725

eripitur, non posse mori. miratur Erictho

has fatis licuisse moras, irataque morti

verberat inmotum vivo serpente cadaver,

perque cavas terrae, quas egit carmine, rimas

manibus inlatrat regnique silentia rumpit.

730

'Tisiphone vocisque meae secura Megaera,

non agitis saevis Erebi per inane flagellis

infelicem animam? iam vos ego nomine vero

eliciam Stygiasque canes in luce superna

destituam; per busta sequar per funera custos,

735

expellam tumulis, abigam vos omnibus urnis.

teque deis, ad quos alio procedere voltu

ficta soles, Hecate pallenti tabida forma,

ostendam faciemque Erebi mutare vetabo.

eloquar inmenso terrae sub pondere quae te

740

contineant, Hennaea, dapes, quo foedere maestum

regem noctis ames, quae te contagia passam

noluerit revocare Ceres. tibi, pessime mundi

arbiter, inmittam ruptis Titana cavernis,

et subito feriere die. paretis, an ille

745

conpellandus erit, quo numquam terra vocato

non concussa tremit, qui Gorgona cernit apertam

verberibusque suis trepidam castigat Erinyn,

indespecta tenet vobis qui Tartara, cuius

vos estis superi, Stygias qui perierat undas?'

750

protinus astrictus caluit cruor atraque fovit

volnera et in venas extremaque membra cucurrit.

percussae gelido trepidant sub pectore fibrae,

et nova desuetis subrepens vita medullis

miscetur morti. tunc omnis palpitat artus,

755

tenduntur nervi; nec se tellure cadaver

paulatim per membra levat, terraque repulsum est

erectumque semel. distento lumina rictu

nudantur. nondum facies viventis in illo,

iam morientis erat: remanet pallorque rigorque,

760

et stupet inlatus mundo. set murmure nullo

ora astricta sonant: vox illi linguaque tantum

responsura datur. 'dic' inquit Thessala 'magna,

quod iubeo, mercede mihi; nam vera locutum

inmunem toto mundi praestabimus aevo

765

artibus Haemoniis: tali tua membra sepulchro,

talibus exuram Stygio cum carmine silvis,

ut nullos cantata magos exaudiat umbra.

sit tanti vixisse iterum: nec verba nec herbae

audebunt longae somnum tibi solvere Lethes

770

a me morte data. tripodas vatesque deorum

sors obscura decet: certus discedat, ab umbris

quisquis vera petit duraeque oracula mortis

fortis adit. ne parce, precor: da nomina rebus,

da loca; da vocem qua mecum fata loquantur.'

775

addidit et carmen, quo, quidquid consulit, umbram

scire dedit. maestum fletu manante cadaver

'tristia non equidem Parcarum stamina' dixit

'aspexi tacitae revocatus ab aggere ripae;

quod tamen e cunctis mihi noscere contigit umbris

780

effera Romanos agitat discordia manes

inpiaque infernam ruperunt arma quietem;

Elysias Latii sedes ac Tartara maesta

diversi liquere duces. quid fata pararent

hi fecere palam. tristis felicibus umbris

785

voltus erat: vidi Decios natumque patremque,

lustrales bellis animas, flentemque Camillum

et Curios, Sullam de te, Fortuna, querentem;

deplorat Libycis perituram Scipio terris

infaustam subolem; maior Carthaginis hostis

790

non servituri maeret Cato fata nepotis:

solum te, consul depulsis prime tyrannis

Brute, pias inter gaudentem vidimus umbras.

abruptis Catilina minax fractisque catenis

exultat Mariique truces nudique Cethegi;

795

vidi ego laetantis, popularia nomina, Drusos

legibus inmodicos ausosque ingentia Gracchos;

aeternis chalybis nodis et carcere Ditis

constrictae plausere manus, camposque piorum

poscit turba nocens. regni possessor inertis

800

pallentis aperit sedes, abruptaque saxa

asperat et durum vinclis adamanta, paratque

poenam victori. refer haec solacia tecum,

o iuvenis, placido manes patremque domumque

expectare sinu regnique in parte serena

805

Pompeis servare locum. nec gloria parvae

sollicitet vitae: veniet quae misceat omnis

hora duces. properate mori, magnoque superbi

quamvis e parvis animo descendite bustis

et Romanorum manes calcate deorum.

810

quem tumulum Nili, quem Thybridis adluat unda

quaeritur, et ducibus tantum de funere pugna est.

tu fatum ne quaere tuum: cognoscere Parcae

me reticente dabunt; tibi certior omnia vates

ipse canet Siculis genitor Pompeius in arvis,

815

ille quoque incertus quo te vocet, unde repellat,

quas iubeat vitare plagas, quae sidera mundi.

Europam, miseri, Libyamque Asiamque timete:

distribuit tumulos vestris fortuna triumphis.

o miseranda domus, toto nil orbe videbis

820

tutius Emathia.' sic postquam fata peregit,

stat voltu maestus tacito mortemque reposcit.

carminibus magicis opus est herbisque, cadaver

ut cadat, et nequeunt animam sibi reddere fata

consumpto iam iure semel. tunc robore multo

825

extruit illa rogum; venit defunctus ad ignes.

accensa iuvenem positum strue liquit Erictho

tandem passa mori, Sextoque ad castra parentis

it comes; et caelo lucis ducente colorem,

dum ferrent tutos intra tentoria gressus,

830

iussa tenere diem densas nox praestitit umbras.