Laus Pisonis

ca. 50 p. Chr. n.

_________________________________________________________

Unde prius coepti surgat mihi carminis ordo

quosve canam titulos, dubius feror. hinc tua, Piso,

nobilitas veterisque citant sublimia Calpi

nomina, Romanas inter fulgentia gentes;

5

hinc tua me virtus rapit et miranda per omnes

vita modos: quae, si desset tibi forte creato

nobilitas, eadem pro nobilitate fuisset.

nam quid imaginibus, quid avitis fulta triumphis

atria, quid pleni numeroso consule fasti

10

profuerint, cui vita labat? perit omnis in illo

gentis honos, cuius laus est in origine sola.

at tu, qui tantis animum natalibus aequas,

et partem tituli, non summam, ponis in illis,

ipse canendus eris: nam quid memorare necesse est,

15

ut domus a Calpo nomen Calpurnia ducat

claraque Pisonis tulerit cognomina prima,

humida callosa cum «pinseret» hordea dextra?

nec si cuncta velim breviter decurrere possim;

et prius aethereae moles circumvaga flammae

20

annua bissenis revocabit mensibus astra,

quam mihi priscorum titulos operosaque bella

contigerit memorare patrum. sed bellica fama

armorumque labor veteres decuere Quirites,

atque illos cecinere sui per carmina vates.

25

Nos quoque pacata Pisonem laude nitentem

exaequamus avis. nec enim, si bella quierunt,

occidit et virtus: licet exercere togatae

munia militiae, licet et sine sanguinis haustu

mitia legitimo sub iudice bella movere.

30

hinc quoque servati contingit gloria civis,

altaque victrices intexunt limina palmae.

quin age maiorum, iuvenis facunde, tuorum

scande super titulos et avitae laudis honores,

armorumque decus praecede forensibus actis.

35

sic etiam magno iam tunc Cicerone iubente

laurea facundis cesserunt arma togatis.

sed quae Pisonum claros visura triumphos

olim turba vias impleverat agmine denso,

ardua nunc eadem stipat fora, cum tua maestos

40

defensura reos vocem facundia mittit.

seu trepidos ad iura decem citat hasta virorum

et firmare iubet centeno iudice causas,

seu capitale nefas operosa diluis arte,

laudibus ipsa tuis resonant fora. dum rapis una

45

iudicis affectum possessaque pectora temptas,

victus sponte sua sequitur quocumque vocasti:

flet si flere iubes, gaudet gaudere coactus

et te dante capit iudex, quam non habet, iram.

sic auriga solet ferventia Thessalus ora

50

mobilibus frenis in aperto flectere campo,

qui modo non solum rabido permittit habenas

quadrupedi, sed calce citat, modo succutit alte

flexibiles rictus et nunc cervice rotata

incipit effusos in gyrum carpere cursus.

55

quis non attonitus iudex tua respicit ora?

quis regit ipse suam, nisi per tua pondera, mentem?

nam tu, sive libet pariter cum grandine nimbos

densaque vibrata iaculari fulmina lingua,

seu iuvat adstrictas in nodum cogere voces

60

et dare subtili vivacia verba catenae,

vim Laertiadae, brevitatem vincis Atridae;

dulcia seu mavis liquidoque fluentia cursu

verba nec incluso sed aperto pingere flore,

inclita Nestorei cedit tibi gratia mellis.

65

nec te, Piso, tamen populo sub iudice sola

mirantur fora; sed numerosa laude senatus

excipit et meritas reddit tibi curia voces.

quis digne referat, qualis tibi luce sub illa

gloria contigerit, qua tu recinente senatu,

70

cum tua bissenos numeraret purpura fasces,

Caesareum grato cecinisti pectore numen?

quodsi iam validae mihi robur mentis inesset

et solidus primos impleret spiritus annos,

auderem voces per carmina nostra referre,

75

Piso, tuas: sed fessa labat mihi pondere cervix

et tremefacta cadunt succiso poplite membra.

sed nec olorinos audet Pandionis ales

parva referre sonos nec, si velit improba, possit;

sic et aedonia superantur voce cicadae,

80

stridula cum rapido faciunt convicia soli.

quare age, Calliope, posita gravitate forensi,

limina Pisonis mecum pete: plura supersunt

quae laudare velis inventa penatibus ipsis.

huc etiam tota concurrit ab urbe iuventus

85

auditura virum, si quando iudice fesso

turbida prolatis tacuerunt iurgia rebus.

tunc etenim levibus veluti proludit in armis,

compositisque suas exercet litibus artes.

quin etiam facilis Romano profluit ore

90

Graecia, Cecropiaeque sonat gravis aemulus urbi.

testis, Acidalia quae condidit alite muros,

Euboicam referens facunda Neapolis arcem.

qualis, io superi, qualis nitor oris amoenis

vocibus! hinc solido fulgore micantia verba

95

implevere locos, hinc exornata figuris

advolat excusso velox sententia torno.

magna quidem virtus erat, et si sola fuisset,

eloquio sanctum modo permulcere senatum,

exonerare pios modo, nunc onerare nocentes;

100

sed super ista movet plenus gravitate serena

vultus et insigni praestringit imagine visus.

talis inest habitus, qualem nec dicere maestum

nec fluidum, laeta sed tetricitate decorum

possumus: ingenitae stat nobilitatis in illo

105

pulcher honos et digna suis natalibus ora.

additur huc et iusta fides et plena pudoris

libertas animusque mala ferrugine purus,

ipsaque possesso mens est opulentior auro.

quis tua cultorum, iuvenis facunde, tuorum

110

limina pauper adit, quem non animosa beatum

excipit et subito iuvat indulgentia censu?

quodque magis dono fuerit pretiosius omni,

diligis ex aequo, nec te fortuna colentum

natalesve movent: probitas spectatur in illis.

115

nulla superborum patiuntur dicta iocorum,

nullius subitos affert iniuria risus:

unus amicitiae summos tenor ambit et imos.

rara domus tenuem non aspernatur amicum

raraque non humilem calcat fastosa clientem;

120

illi casta licet, licet et sine crimine constet

vita, tamen probitas cum paupertate iacebit;

et lateri nullus comitem circumdare quaerit,

quem dat purus amor, sed quem tulit impia merces;

nec quisquam vero pretium largitur amico,

125

quem regat ex aequo vicibusque regatur ab illo,

sed miserum parva stipe focilat, ut pudibundos

exercere sales inter convivia possit.

ista procul labes, procul haec fortuna refugit,

Piso, tuam, venerande, domum: tu mitis et acri

130

asperitate carens positoque per omnia fastu

inter ut aequales unus numeraris amicos,

obsequiumque doces et amorem quaeris amando.

cuncta domus varia cultorum personat arte,

cuncta movet studium; nec enim tibi dura clientum

135

turba rudisve placet, misero quae freta labore

nil nisi summoto novit praecedere vulgo;

sed virtus numerosa iuvat. tu pronus in omne

pectora ducis opus, seu te graviora vocarunt

seu leviora iuvant. nec enim facundia semper

140

adducta cum fronte placet: nec semper in armis

bellica turba manet, nec tota classicus horror

nocte dieque gemit, nec semper Gnosius arcum

destinat, exempto sed laxat cornua nervo,

et galea miles caput et latus ense resolvit.

145

ipsa vices natura subit variataque cursus

ordinat, inversis et frontibus explicat annum.

non semper fluidis adopertus nubibus aether

aurea terrificis obcaecat sidera nimbis:

cessat hiemps, madidos et siccat vere capillos;

150

ver fugit aestates; aestatum terga lacessit

pomifer autumnus, nivibus cessurus et undis.

ignea quin etiam superum pater arma recondit

et Ganymedeae repetens convivia mensae

pocula sumit ea, qua gessit fulmina, dextra.

155

temporibus servire decet: qui tempora certis

ponderibus pensavit, eum si bella vocabunt,

miles erit; si pax, positis toga vestiet armis.

hunc fora pacatum, bellantem castra decebunt.

felix illa dies totumque canenda per aevum,

160

quae tibi, vitales cum primum traderet auras,

contulit innumeras intra tua pectora dotes.

mira subest gravitas inter fora, mirus omissa

paulisper gravitate lepos. si carmina forte

nectere ludenti iuvit fluitantia versu,

165

Aonium facilis deducit pagina carmen;

sive chelyn digitis et eburno verbere pulsas,

dulcis Apollinea sequitur testudine cantus,

et te credibile est Phoebo didicisse magistro.

ne pudeat pepulisse lyram, cum pace serena

170

publica securis exultent otia terris,

ne pudeat: Phoebea chelys sic creditur illis

pulsari manibus, quibus et contenditur arcus;

sic movisse fides saevus narratur Achilles,

quamvis mille rates Priameius ureret heros

175

et gravis obstreperet modulatis bucina nervis:

illo dulce melos Nereius extudit heros

pollice, terribilis quo Pelias iverat hasta.

arma tuis etiam si forte rotare lacertis

inque gradum clausis libuit consistere membris

180

et vitare simul, simul et captare petentem,

mobilitate pedum celeres super orbibus orbes

plectis et obliquis fugientem cursibus urges:

et nunc vivaci scrutaris pectora dextra,

nunc latus adversum necopino percutis ictu.

185

nec tibi mobilitas minor est, si forte volantem

aut geminare pilam iuvat aut revocare cadentem

et non sperato fugientem reddere gestu.

haeret in haec populus spectacula, totaque ludos

turba repente suos iam sudabunda relinquit.

190

te si forte iuvat studiorum pondere fessum

non languere tamen lususque movere per artem,

callidiore modo tabula variatur aperta

calculus et vitreo peraguntur milite bella,

ut niveos nigros, nunc et niger alliget albos.

195

sed tibi quis non terga dedit? quis te duce cessit

calculus? aut quis non periturus perdidit hostem?

mille modis acies tua dimicat: ille petentem,

dum fugit, ipse rapit; longo venit ille recessu,

qui stetit in speculis; hic se committere rixae

200

audet et in praedam venientem decipit hostem;

ancipites subit ille moras similisque ligato

obligat ipse duos; hic ad maiora movetur,

ut citus ecfracta prorumpat in agmina mandra

clausaque deiecto populetur moenia vallo.

Ludus latrunculorum

205

interea sectis quamvis acerrima surgant

proelia militibus, plena tamen ipse phalange

aut tantum pauco spoliata milite vincis,

et tibi captiva resonat manus utraque turba.

sed prius emenso Titan vergetur Olympo,

210

quam mea tot laudes decurrere carmina possint.

felix et longa iuvenis dignissime vita

eximiumque tuae gentis decus, accipe nostri

certus et hoc veri complectere pignus amoris.

quod si digna tua minus est mea pagina laude,

215

at voluisse sat est: animum, non carmina, iacto.

tu modo laetus ades: forsan meliora canemus

et viris dabit ipse favor, dabit ipsa feracem

spes animum: dignare tuos aperire Penates,

hoc solum petimus. nec enim me divitis auri

220

imperiosa fames et habendi saeva libido

impulerunt, sed laudis amor. iuvat, optime, tecum

degere cumque tuis virtutibus omne per aevum

carminibus certare meis: sublimior ibo,

si famae mihi pandis iter, si detrahis umbram.

225

abdita quid prodest generosi vena metalli,

si cultore caret? quid inerti condita portu,

si ductoris eget, ratis efficit, omnia quamvis

armamenta gerat teretique fluentia malo

possit ab excusso dimittere vela rudenti?

230

ipse per Ausonias Aeneia carmina gentes

qui sonat, ingenti qui nomine pulsat Olympum

Maeoniumque senem Romano provocat ore,

forsitan illius nemoris latuisset in umbra

quod canit, et sterili tantum cantasset avena

235

ignotus populis, si Maecenate careret.

qui tamen haut uni patefecit limina vati

nec sua Vergilio permisit somnia soli:

Maecenas tragico quatientem pulpita gestu

erexit Varium, Maecenas alta tonantis

240

eruit et populis ostendit Troica Macri.

carmina Romanis etiam resonantia chordis,

Ausoniamque chelyn gracilis patefecit Horati.

o decus, in totum merito venerabilis aevum,

Pierii tutela chori, quo praeside tuti

245

non umquam vates inopi timuere senectae.

quod si quis nostris precibus locus, et mea vota

si mentem subiere tuam, memorabilis olim

tu mihi Maecenas tereti cantabere versu.

possumus aeternae nomen committere famae,

250

si tamen hoc ulli de se promittere fas est

et deus ultor abest; superest animosa voluntas

ipsaque nescio quid mens excellentius audet.

tu nanti protende manum: tu, Piso, latentem

exsere. nos humilis domus, at sincera, parentum

255

et tenuis fortuna sua caligine celat.

possumus impositis caput exonerare tenebris

et lucem spectare novam, si quid modo laetus

adnuis et nostris subscribis, candide, votis.

est mihi, crede, meis animus constantior annis,

260

quamvis nunc iuvenile decus mihi pingere malas

coeperit et nondum vicesima venerit aestas.