Heauton timorumenos

Actus III

______________________________________________________________________________

[ S c a e n a   I ]

C h r e m e s   M e n e d e m u s

410

 Ch. Luciscit hoc iam. cesso pultare ostium

vicini, primum e me ut sciat sibi filium

redisse? etsi adulescentem hoc nolle intellego.

verum quom videam miserum hunc tam excruciarier

ei(u)s abitu, celem tam insperatum gaudium,

415

quŏm ĭlli pericli nil ex indicio siet?

haud faciam; nam quod potero adiutabo senem.

item ŭt filium meum amico atque aequali suo

video inservire et socium esse in negotiis,

nos quoque senes est aequom senibus obsequi.

420

 Me. aut ego profecto ingenio egregio ad miserias

natus sum aut illud falsumst quod volgo audio

dici, diem adimere aegritudinem hominibus;

nam mihi quidem cotidie augescit magis

de filio aegritudo, et quanto diutius

425

abest mage cupio tanto et mage desidero.

Ch. sed ipsum forăs egressum video: ibo adloquar.

Menedeme, salve: nuntium adporto tibi

quoi(u)s maxume te fieri participem cupis.

Me. num quid nam de gnato meo audisti, Chreme?

430

 Ch. valet atque vivit. Me. ubinamst quaeso? Ch. apŭd me domi.

Me. meu' gnatu'? Ch. sic est. Me. venit? Ch. certe. Me. Clinia

meu' venit? Ch. dixi. Me. eamu': duc me ad eum, obsecro.

Ch. non volt te scire se redisse etiam et tuom

conspectum fugitat: propter peccatum hoc timet,

435

ne tua duritia antiqua illa etiam adaucta sit.

Me. non tu illi dixti ut essem? Ch. non. Me. quăm ŏb rem, Chreme?

Ch. quia pessume istuc in tě ătque [in] illum consulis,

si te tam leni et victo esse animo ostenderis.

Me. non possum: sati' iam, sati' pater durus fui. Ch. ah

440

vehemens in utramque partem, Menedeme, es nimis

aut largitate nimia aut parsimonia:

in eandem fraudem ex hac re atque ex illa incides.

primum olim potiu' quam paterere filium

commetare ad mulierculam, quae paullulo

445

tŭm erat contenta quoique erant grata omnia,

proterruisti hinc. ea coacta ingratiis

postilla coepit victum volgo quaerere.

nunc quom sine magno intertrimento non potest

haberi, quidvis dare cupis. nam ut tu scias

450

quam ea nunc instructa pulchre ad perniciem siet,

primum iam ancillas secum adduxit plus decem

oneratas veste atque auro: satrapes si siet

amator, numquam sufferre ei(u)s sumptus queat;

nedum tu possis. Me. estne ea intu'? Ch. sit rogas?

455

sensi. nam unam ei cenam atque eiu' comitibus

dedi; quod si iterum mihi sit danda, actum siet.

nam ut alia omittam, pytissando modo mihi

quid vini absumsit «sic hoc» dicens; «asperum,

pater, hoc est: aliud lenius sodes vide»:

460

relevi dolia omnia, omnis serias;

omnis sollicitos habuī - atque haec una nox.

quid te futurum censes quem adsidue exedent?

sic me dĭ amabunt ut me tuarum miseritumst,

Menedeme, fortunarum. Me. faciat quidlubet:

465

sumat consumat perdat, decretumst pati,

dum illum modo habeam mecum. Ch. si certumst tibi

sic facere, illud permagni referre arbitror

ut ne scientem sentiat te id sibi dare.

Me. quid faciam? Ch. quidvis potiu' quam quod cogitas:

470

per alium quemvis ut des, falli te sinas

techinis per servolum; etsi subsensi id quoque,

illos ibi esse, id agere inter se clanculum.

Syru' cŭm ĭllo vostro consusurrant, conferunt

consilia ad adulescentes; et tibi perdere

475

talentum hoc pacto satius est quam illo minam.

non nunc pecunia agitur sed ĭllud quo modo

minimo periclo id demus adulescentulo.

nam si semel tuom animum ille intellexerit,

priu' proditurum te tuam vitam et prius

480

pecuniam omnem quam abs te amittas filium, hui

quantam fenestram ad nequitiem patefeceris,

tibi autem porro ut non sit suave vivere!

nam deteriores omnes sumu' licentia.

quod quoique quomque inciderit in mentem volet

485

neque id putabit pravom an rectum sit: petet.

tu rem perire et ipsum non poteris pati:

dare denegaris; ibit ad ĭllud ilico

qui maxume apŭd te se valere sentiet:

abiturum se abs te esse ilico minitabitur.

490

 Me. videre vera atque ita uti res est dicere.

Ch. somnum hercle ego hac nocte oculis non vidi meis,

dum id quaero tibi qui filium restituerem.

Me. cedo dextram: porro tě idem oro ut facias, Chreme.

Ch. paratu' sum. Me. scin quid nunc facere te volo?

495

 Ch. dic. Me. quod sensisti illos me incipere fallere,

id uti maturent facere: cupio illi dare

quod volt, cupio ipsum iam videre. Ch. operam dabo.

paullum negoti mi obstat: Simus et Crito

vicini nostri hic ambigunt de finibus;

500

me cepere arbitrum: ibo ac dicam, ut dixeram

operam daturum me, hodie non posse îs dare:

continuo hic adero. Me. ita quaeso. - di vostram fidem,

ita conparatam esse hominum naturam omnium

aliena ut meliu' videant et diiudicent

505

quam sua! an eo fit quia ĭn re nostra aut gaudio

sumu' praepediti nimio aut aegritudine?

hic mihi nunc quanto plus sapit quam egomet mihi!

Ch. dissolvi me otiosus operam ut tibi darem.

Syrus est prendendus atque adhortandus mihi.

510

a me nescioquis exit: concede hinc domum

ne nos inter nos congruere sentiant.

_____

[ S c a e n a   I I ]

S y r u s   C h r e m e s

Sy. Hac illac circumcursa; inveniundumst tamen

argentum: intendenda in senemst fallacia.

Ch. num me fefellit hosce id struere? vidělicet

515

ill' Cliniai servo' tardiusculust;

idcirco huic nostro traditast provincia.

Sy. quis hĭc loquitur? perii. numnam haec audivit? Ch. Syre. Sy. hem.

Ch. quid tŭ ĭstic? Sy. recte equidem; sed te miror, Chreme,

tam mane, quĭ heri tantum biberis. Ch. nil nimis.

520

 Sy. «nil» narras? visa verost, quod dici solet,

aquilae senectus. Ch. heia. Sy. mulier commoda et

faceta haec meretrix. Ch. sane. Sy. idem visast tibi?

et quidem hěrcle forma luculenta. Ch. sic satis.

Sy. ita non ut olim, sed uti nunc, sane bona;

525

minimeque miror Clinia hanc si deperit.

sed habet patrem quendam avidum, miserum atque aridum

vicinum hunc: nostin? at quasi is non ditiis

abundet, gnatus ei(u)s profugit inopia.

scis esse factum ut dico? Ch. quid ego ni sciam?

530

hominem pistrino dignum! Sy. quem? Ch. istunc servolum

dico adulescenti' . . Sy. Syre, tibi timui male!

Ch. qui passus est id fieri. Sy. quid faceret? Ch. rogas?

aliquid reperiret, fingeret fallacias

unde esset adulescenti amicae quod daret,

535

atque hunc difficilem invitum servaret senem.

Sy. garris. Ch. haec facta ab illo oportebant, Syre.

Sy. eho quaeso laudas quĭ eros fallunt? Ch. in loco

ego vero laudo. Sy. recte sane. Ch. quippe qui

magnarum saepe id remedium aegritudinumst:

540

iăm huic mansisset unicus gnatus domi.

Sy. iocone an serio ille haec dicat nescio;

nisi mihi quidem addit animum quo lubeat magis.

Ch. et nunc quid exspectat, Syre? an dum hic denuo

abeat, quom tolerare illi(u)s sumptus non queat?

545

nonne ad senem aliquam fabricam fingit? Sy. stolidus est.

Ch. at tě ădiutare oportet adulescentuli

causa. Sy. facile equidem facere possum si iubes;

etenim quo pacto id fieri soleat calleo.

Ch. tanto hercle melior. Sy. non est mentiri meum.

550

 Ch. fac ergo. Sy. at heus tu facito dum eadem haec memineris

siquid hŭiu' simile forte aliquando evenerit,

ut sunt humana, tuos ut faciat filius.

Ch. non usu' veniet, spero. Sy. spero hercle ego quoque,

neque eo nunc dico quo quicquam illum senserim;

555

sed siquid, nequid. quae sit ei(u)s aetas vides;

et ne ego te, si usu' veniat, magnifice, Chreme,

tractare possim. Ch. dě ĭstoc, quom usu' venerit,

videbimus quid opu' sit: nunc istuc age. -

Sy. numquam commodius umquam erum audivi loqui,

560

nec quom male facere[m] crederem mi inpunius

licere. quisnam a nobis egreditur foras?

_____

[ S c a e n a   I I I ]

C h r e m e s   C l i t i p h o   S y r u s

Ch. Quid ĭstuc quaeso? quĭ ĭstic mos est, Clitipho? itane fieri oportet?

Cl. quid ego feci? Ch. vidin ego te modo manum in sinum huic meretrici

inserere? Sy. acta haec res est: perii. Cl. mene? Ch. hisce oculis, ne nega.

565

facis adeo indigne iniuriam illi qui non abstineas manum.

nam istaec quiděm contumeliast,

hominem amicum recipere ad te atque ei(u)s amicam subigitare.

vel here in vino quam inmodestu' fuisti . . Sy. factum. Ch. quam molestus!

ut equidem, ita me dĭ ament, metui quid futurum denique esset!

570

novi ego amantium animum: advortunt graviter quae non censeas.

Cl. at mihi fides apud hunc est nil me istiu' facturum, pater.

Ch. estō; at certe concedas aliquo ab ore eorum aliquantisper.

multa fert lubido: ea facere prohibet tua praesentia.

ego de me facio coniecturam: nemost meorum amicorum hodie

575

apud quem expromere omniā mea ŏcculta, Clitipho, audeam.

apud alium prohibet dignitas; apud alium ipsi(u)s facti pudet,

ně ineptu', ne protervo' videar: quod ĭllum facere credito.

sed nostrum est intellegere utquomque atque ubiquomque opu' sit obsequi.

Sy. quid ĭstic narrat! Cl. perii. Sy. Clitipho, haec ego praecipio tibi?

580

homini' frugi et temperanti' functu's officium? Cl. tacě sodes.

Sy. recte sane. Cl. Syre, pudet me. Sy. credo: neque id iniuria; quin

mihi molestumst. Cl. perdis hercle. Sy. verum dico quod videtur.

Cl. nonne accedam ad ĭllos? Ch. eho quaesō, una accedundi viast?

Sy. actumst: hic priu' se indicarit quăm ego argentum effecero.

585

Chreme, vin tu homini stulto mi auscultare? Ch. quid faciam? Sy. iube hunc

abire hinc aliquo. Cl. quŏ ego hinc abeam? Sy. quo lubet: dă ĭllis locum:

abĭ deambulatum. Cl. deambulatum? quo? Sy. vah quasi desit locus.

abĭ sane istac, istorsum, quovis. Ch. recte dicit, censeo.

Cl. di te eradicent, Syre, qui me hinc †extrudis†!

590

 Sy. at tu pol tibi ĭstas posthac comprimito manus! -

censen vero? quid ĭllum porro credas facturum, Chreme,

nisi eum, quantum tibi opi' di dant, servas castigas mones?

Ch. ego ĭstuc curabo. Sy. atqui nunc, ere, tibi ĭstic adservandus est.

Ch. fiet. Sy. si sapias; nam mihi iam minu' minusque obtemperat.

595

 Ch. quid tu? ecquid de illo quod dudum tecum egi egisti, Syre, aut

repperisti tibi quod placeat an non[dum etiam]? Sy. de fallacia

dicis? est: inveni nuper quandam. Ch. frugi es. cedo quid est?

Sy. dicam, verum ut aliud ex alio incidit. Ch. quidnam, Syre?

Sy. pessuma haec est meretrix. Ch. ita videtur. Sy. immo si scias.

600

vah vidě quod ĭnceptet facinu'. fuit quaedam anu' Corinthia

hic: huic drachumarum haec argenti mille dederat mutuom.

Ch. quid tum? Sy. ea mortuast: reliquit filiam adulescentulam.

ea relicta huic arraboni est prŏ ĭllo argento. Ch. intellego.

Sy. hanc secum huc adduxit, ea quae est nunc apud uxorem tuam.

605

 Ch. quid tum? Sy. Cliniam orat sibi uti [ĭd] nunc det: illam illi tamen

post daturum: mille nummum poscit. Ch. et poscit quidem? Sy. hui,

dubium id est? ego sic putavi. Ch. quid nunc facere cogitas?

Sy. egon? ad Menedemum ibo: dicam hanc esse captam ex Caria

ditem et nobilem; si redimat magnum inesse in ea lucrum.

610

 Ch. erras. Sy. quid ita? Ch. pro Menedemo nunc tibi ego respondeo

«non emo»: quid ages? Sy. optata loquere. Ch. qui? Sy. non est opus.

Ch. non opus est? Sy. non hercle vero. Ch. quĭ ĭstuc, miror. Sy. iam scies.

Ch. maně, maně, quid ěst quod tam a nobis graviter crepuerunt fores?