Metamorphoseon libri XV

Liber IV

___________________________________________________

Minyeides

At non Alcithoe Minyeias orgia censet

accipienda dei, sed adhuc temeraria Bacchum

progeniem negat esse Iovis sociasque sorores

inpietatis habet. festum celebrare sacerdos

5

inmunesque operum famulas dominasque suorum

pectora pelle tegi, crinales solvere vittas,

serta coma, manibus frondentis sumere thyrsos

iusserat et saevam laesi fore numinis iram

vaticinatus erat: parent matresque nurusque

10

telasque calathosque infectaque pensa reponunt

turaque dant Bacchumque vocant Bromiumque Lyaeumque

ignigenamque satumque iterum solumque bimatrem;

additur his Nyseus indetonsusque Thyoneus

et cum Lenaeo genialis consitor uvae

15

Nycteliusque Eleleusque parens et Iacchus et Euhan,

et quae praeterea per Graias plurima gentes

nomina, Liber, habes. tibi enim inconsumpta iuventa est,

tu puer aeternus, tu formosissimus alto

conspiceris caelo; tibi, cum sine cornibus adstas,

20

virgineum caput est; Oriens tibi victus, adusque

decolor extremo qua tinguitur India Gange;

Penthea tu, venerande, bipenniferumque Lycurgum

sacrilegos mactas, Tyrrhenaque mittis in aequor

corpora, tu biiugum pictis insignia frenis

25

colla premis lyncum. bacchae satyrique sequuntur,

quique senex ferula titubantis ebrius artus

sustinet et pando non fortiter haeret asello.

quacumque ingrederis, clamor iuvenalis et una

femineae voces inpulsaque tympana palmis

30

concavaque aera sonant longoque foramine buxus.

'placatus mitisque' rogant Ismenides 'adsis,'

iussaque sacra colunt; solae Minyeides intus

intempestiva turbantes festa Minerva

aut ducunt lanas aut stamina pollice versant

35

aut haerent telae famulasque laboribus urguent.

Pyramus et Thisbe

E quibus una levi deducens pollice filum

'dum cessant aliae commentaque sacra frequentant,

nos quoque, quas Pallas, melior dea, detinet' inquit,

'utile opus manuum vario sermone levemus

40

perque vices aliquid, quod tempora longa videri

non sinat, in medium vacuas referamus ad aures!'

dicta probant primamque iubent narrare sorores.

illa, quid e multis referat (nam plurima norat),

cogitat et dubia est, de te, Babylonia, narret,

45

Derceti, quam versa squamis velantibus artus

stagna Palaestini credunt motasse figura,

an magis, ut sumptis illius filia pennis

extremos albis in turribus egerit annos,

nais an ut cantu nimiumque potentibus herbis

50

verterit in tacitos iuvenalia corpora pisces,

donec idem passa est, an, quae poma alba ferebat

ut nunc nigra ferat contactu sanguinis arbor:

hoc placet; hanc quoniam vulgaris fabula non est,

talibus orsa modis lana sua fila sequente:

55

'Pyramus et Thisbe, iuvenum pulcherrimus alter,

altera, quas Oriens habuit, praelata puellis,

contiguas tenuere domos, ubi dicitur altam

coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem.

notitiam primosque gradus vicinia fecit,

60

tempore crevit amor; taedae quoque iure coissent,

sed vetuere patres: quod non potuere vetare,

ex aequo captis ardebant mentibus ambo.

conscius omnis abest: nutu signisque loquuntur,

quoque magis tegitur, tectus magis aestuat ignis.

65

fissus erat tenui rima, quam duxerat olim,

cum fieret, paries domui communis utrique.

id vitium nulli per saecula longa notatum –

quid non sentit amor? – primi vidistis amantes

et vocis fecistis iter, tutaeque per illud

70

murmure blanditiae minimo transire solebant.

saepe, ubi constiterant hinc Thisbe, Pyramus illinc,

inque vices fuerat captatus anhelitus oris,

"invide" dicebant "paries, quid amantibus obstas?

quantum erat, ut sineres toto nos corpore iungi

75

aut, hoc si nimium est, vel ad oscula danda pateres?

nec sumus ingrati: tibi nos debere fatemur,

quod datus est verbis ad amicas transitus auris."

talia diversa nequiquam sede locuti

sub noctem dixere "vale" partique dedere

80

oscula quisque suae non pervenientia contra.

postera nocturnos Aurora removerat ignes,

solque pruinosas radiis siccaverat herbas:

ad solitum coiere locum. tum murmure parvo

multa prius questi statuunt, ut nocte silenti

85

fallere custodes foribusque excedere temptent,

cumque domo exierint, urbis quoque tecta relinquant,

neve sit errandum lato spatiantibus arvo,

conveniant ad busta Nini lateantque sub umbra

arboris: arbor ibi niveis uberrima pomis,

90

ardua morus, erat, gelido contermina fonti.

pacta placent; et lux, tarde discedere visa,

praecipitatur aquis, et aquis nox exit ab isdem.

'callida per tenebras versato cardine Thisbe

egreditur fallitque suos adopertaque vultum

95

pervenit ad tumulum dictaque sub arbore sedit.

audacem faciebat amor. venit ecce recenti

caede leaena boum spumantis oblita rictus

depositura sitim vicini fontis in unda;

quam procul ad lunae radios Babylonia Thisbe

100

vidit et obscurum timido pede fugit in antrum,

dumque fugit, tergo velamina lapsa reliquit.

ut lea saeva sitim multa conpescuit unda,

dum redit in silvas, inventos forte sine ipsa

ore cruentato tenues laniavit amictus.

105

serius egressus vestigia vidit in alto

pulvere certa ferae totoque expalluit ore

Pyramus; ut vero vestem quoque sanguine tinctam

repperit, "una duos" inquit "nox perdet amantes,

e quibus illa fuit longa dignissima vita;

110

nostra nocens anima est. ego te, miseranda, peremi,

in loca plena metus qui iussi nocte venires

nec prior huc veni. nostrum divellite corpus

et scelerata fero consumite viscera morsu,

o quicumque sub hac habitatis rupe leones!

115

sed timidi est optare necem." velamina Thisbes

tollit et ad pactae secum fert arboris umbram,

utque dedit notae lacrimas, dedit oscula vesti,

"accipe nunc" inquit "nostri quoque sanguinis haustus!"

quoque erat accinctus, demisit in ilia ferrum,

120

nec mora, ferventi moriens e vulnere traxit.

ut iacuit resupinus humo, cruor emicat alte,

non aliter quam cum vitiato fistula plumbo

scinditur et tenui stridente foramine longas

eiaculatur aquas atque ictibus aera rumpit.

125

arborei fetus adspergine caedis in atram

vertuntur faciem, madefactaque sanguine radix

puniceo tinguit pendentia mora colore.

Ecce metu nondum posito, ne fallat amantem,

illa redit iuvenemque oculis animoque requirit,

130

quantaque vitarit narrare pericula gestit;

utque locum et visa cognoscit in arbore formam,

sic facit incertam pomi color: haeret, an haec sit.

dum dubitat, tremebunda videt pulsare cruentum

membra solum, retroque pedem tulit, oraque buxo

135

pallidiora gerens exhorruit aequoris instar,

quod tremit, exigua cum summum stringitur aura.

sed postquam remorata suos cognovit amores,

percutit indignos claro plangore lacertos

et laniata comas amplexaque corpus amatum

140

vulnera supplevit lacrimis fletumque cruori

miscuit et gelidis in vultibus oscula figens

"Pyrame," clamavit, "quis te mihi casus ademit?

Pyrame, responde! tua te carissima Thisbe

nominat; exaudi vultusque attolle iacentes!"

145

ad nomen Thisbes oculos a morte gravatos

Pyramus erexit visaque recondidit illa.

Quae postquam vestemque suam cognovit et ense

vidit ebur vacuum, "tua te manus" inquit "amorque

perdidit, infelix! est et mihi fortis in unum

150

hoc manus, est et amor: dabit hic in vulnera vires.

persequar extinctum letique miserrima dicar

causa comesque tui: quique a me morte revelli

heu sola poteras, poteris nec morte revelli.

hoc tamen amborum verbis estote rogati,

155

o multum miseri meus illiusque parentes,

ut, quos certus amor, quos hora novissima iunxit,

conponi tumulo non invideatis eodem;

at tu quae ramis arbor miserabile corpus

nunc tegis unius, mox es tectura duorum,

160

signa tene caedis pullosque et luctibus aptos

semper habe fetus, gemini monimenta cruoris."

dixit et aptato pectus mucrone sub imum

incubuit ferro, quod adhuc a caede tepebat.

vota tamen tetigere deos, tetigere parentes;

165

nam color in pomo est, ubi permaturuit, ater,

quodque rogis superest, una requiescit in urna.'
 

Venus et Mars, Leucothoe, Clytie

Desierat: mediumque fuit breve tempus, et orsa est

dicere Leuconoe: vocem tenuere sorores.

'hunc quoque, siderea qui temperat omnia luce,

170

cepit amor Solem: Solis referemus amores.

primus adulterium Veneris cum Marte putatur

hic vidisse deus; videt hic deus omnia primus.

indoluit facto Iunonigenaeque marito

furta tori furtique locum monstravit, at illi

175

et mens et quod opus fabrilis dextra tenebat

excidit: extemplo graciles ex aere catenas

retiaque et laqueos, quae lumina fallere possent,

elimat. non illud opus tenuissima vincant

stamina, non summo quae pendet aranea tigno;

180

utque levis tactus momentaque parva sequantur,

efficit, et lecto circumdata collocat arte.

ut venere torum coniunx et adulter in unum,

arte viri vinclisque nova ratione paratis

in mediis ambo deprensi amplexibus haerent.

185

Lemnius extemplo valvas patefecit eburnas

inmisitque deos: illi iacuere ligati

turpiter, atque aliquis de dis non tristibus optat

sic fieri turpis; superi risere, diuque

haec fuit in toto notissima fabula caelo.

190

exigit indicii memorem Cythereia poenam

inque vices illum, tectos qui laesit amores,

laedit amore pari. quid nunc, Hyperione nate,

forma colorque tibi radiataque lumina prosunt?

nempe, tuis omnes qui terras ignibus uris,

195

ureris igne novo; quique omnia cernere debes,

Leucothoen spectas et virgine figis in una,

quos mundo debes, oculos. modo surgis Eoo

temperius caelo, modo serius incidis undis,

spectandique mora brumalis porrigis horas;

200

deficis interdum, vitiumque in lumina mentis

transit et obscurus mortalia pectora terres.

nec tibi quod lunae terris propioris imago

obstiterit, palles: facit hunc amor iste colorem.

diligis hanc unam, nec te Clymeneque Rhodosque

205

nec tenet Aeaeae genetrix pulcherrima Circes

quaeque tuos Clytie quamvis despecta petebat

concubitus ipsoque illo grave vulnus habebat

tempore: Leucothoe multarum oblivia fecit,

gentis odoriferae quam formosissima partu

210

edidit Eurynome; sed postquam filia crevit,

quam mater cunctas, tam matrem filia vicit.

rexit Achaemenias urbes pater Orchamus isque

septimus a prisco numeratur origine Belo.

Axe sub Hesperio sunt pascua Solis equorum:

215

ambrosiam pro gramine habent; ea fessa diurnis

membra ministeriis nutrit reparatque labori.

dumque ibi quadrupedes caelestia pabula carpunt

noxque vicem peragit, thalamos deus intrat amatos,

versus in Eurynomes faciem genetricis, et inter

220

bis sex Leucothoen famulas ad lumina cernit

levia versato ducentem stamina fuso.

ergo ubi ceu mater carae dedit oscula natae,

"res" ait "arcana est: famulae, discedite neve

eripite arbitrium matri secreta loquendi."

225

paruerant, thalamoque deus sine teste relicto

"ille ego sum" dixit, "qui longum metior annum,

omnia qui video, per quem videt omnia tellus,

mundi oculus: mihi, crede, places." pavet illa, metuque

et colus et fusus digitis cecidere remissis.

230

ipse timor decuit. nec longius ille moratus

in veram rediit speciem solitumque nitorem;

at virgo quamvis inopino territa visu

victa nitore dei posita vim passa querella est.

Invidit Clytie (neque enim moderatus in illa

235

Solis amor fuerat) stimulataque paelicis ira

vulgat adulterium diffamatamque parenti

indicat. ille ferox inmansuetusque precantem

tendentemque manus ad lumina Solis et "ille

vim tulit invitae" dicentem defodit alta

240

crudus humo tumulumque super gravis addit arenae.

dissipat hunc radiis Hyperione natus iterque

dat tibi, qua possis defossos promere vultus;

nec tu iam poteras enectum pondere terrae

tollere, nympha, caput corpusque exsangue iacebas:

245

nil illo fertur volucrum moderator equorum

post Phaethonteos vidisse dolentius ignes.

ille quidem gelidos radiorum viribus artus

si queat in vivum temptat revocare calorem;

sed quoniam tantis fatum conatibus obstat,

250

nectare odorato sparsit corpusque locumque

multaque praequestus "tanges tamen aethera" dixit.

protinus inbutum caelesti nectare corpus

delicuit terramque suo madefecit odore,

virgaque per glaebas sensim radicibus actis

255

turea surrexit tumulumque cacumine rupit.

At Clytien, quamvis amor excusare dolorem

indiciumque dolor poterat, non amplius auctor

lucis adit Venerisque modum sibi fecit in illa.

tabuit ex illo dementer amoribus usa;

260

nympha larum inpatiens et sub Iove nocte dieque

sedit humo nuda nudis incompta capillis,

perque novem luces expers undaeque cibique

rore mero lacrimisque suis ieiunia pavit

nec se movit humo; tantum spectabat euntis

265

ora dei vultusque suos flectebat ad illum.

membra ferunt haesisse solo, partemque coloris

luridus exsangues pallor convertit in herbas;

est in parte rubor violaeque simillimus ora

flos tegit. illa suum, quamvis radice tenetur,

270

vertitur ad Solem mutataque servat amorem.'

dixerat, et factum mirabile ceperat auris;

pars fieri potuisse negant, pars omnia veros

posse deos memorant: sed non est Bacchus in illis.
 

Salmacis et Hermaphroditus

Poscitur Alcithoe, postquam siluere sorores.

275

quae radio stantis percurrens stamina telae

'vulgatos taceo' dixit 'pastoris amores

Daphnidis Idaei, quem nymphe paelicis ira

contulit in saxum: tantus dolor urit amantes;

nec loquor, ut quondam naturae iure novato

280

ambiguus fuerit modo vir, modo femina Sithon.

te quoque, nunc adamas, quondam fidissime parvo,

Celmi, Iovi largoque satos Curetas ab imbri

et Crocon in parvos versum cum Smilace flores

praetereo dulcique animos novitate tenebo.

285

unde sit infamis, quare male fortibus undis

Salmacis enervet tactosque remolliat artus,

discite. causa latet, vis est notissima fontis.

Mercurio puerum diva Cythereide natum

naides Idaeis enutrivere sub antris,

290

cuius erat facies, in qua materque paterque

cognosci possent; nomen quoque traxit ab illis.

is tria cum primum fecit quinquennia, montes

deseruit patrios Idaque altrice relicta

ignotis errare locis, ignota videre

295

flumina gaudebat, studio minuente laborem.

ille etiam Lycias urbes Lyciaeque propinquos

Caras adit: videt hic stagnum lucentis ad imum

usque solum lymphae; non illic canna palustris

nec steriles ulvae nec acuta cuspide iunci;

300

perspicuus liquor est; stagni tamen ultima vivo

caespite cinguntur semperque virentibus herbis.

nympha colit, sed nec venatibus apta nec arcus

flectere quae soleat nec quae contendere cursu,

solaque naiadum celeri non nota Dianae.

305

saepe suas illi fama est dixisse sorores

"Salmaci, vel iaculum vel pictas sume pharetras

et tua cum duris venatibus otia misce!"

nec iaculum sumit nec pictas illa pharetras,

nec sua cum duris venatibus otia miscet,

310

sed modo fonte suo formosos perluit artus,

saepe Cytoriaco deducit pectine crines

et, quid se deceat, spectatas consulit undas;

nunc perlucenti circumdata corpus amictu

mollibus aut foliis aut mollibus incubat herbis,

315

saepe legit flores. et tum quoque forte legebat,

cum puerum vidit visumque optavit habere.

nec tamen ante adiit, etsi properabat adire,

quam se conposuit, quam circumspexit amictus

et finxit vultum et meruit formosa videri.

320

tunc sic orsa loqui: "puer o dignissime credi

esse deus, seu tu deus es, potes esse Cupido,

sive es mortalis, qui te genuere, beati,

et frater felix, et fortunata profecto,

si qua tibi soror est, et quae dedit ubera nutrix;

325

sed longe cunctis longeque beatior illa,

si qua tibi sponsa est, si quam dignabere taeda.

haec tibi sive aliqua est, mea sit furtiva voluptas,

seu nulla est, ego sim, thalamumque ineamus eundem."

nais ab his tacuit. pueri rubor ora notavit;

330

nescit, enim, quid amor; sed et erubuisse decebat:

hic color aprica pendentibus arbore pomis

aut ebori tincto est aut sub candore rubenti,

cum frustra resonant aera auxiliaria, lunae.

poscenti nymphae sine fine sororia saltem

335

oscula iamque manus ad eburnea colla ferenti

"desinis? an fugio, tecumque" ait "ista relinquo?"

Salmacis extimuit "loca" que "haec tibi libera trado,

hospes" ait simulatque gradu discedere verso,

tum quoque respiciens, fruticumque recondita silva

340

delituit flexuque genu submisit; at ille,

ut puer, ut vacuis et inobservatus in herbis,

huc it et hinc illuc et in adludentibus undis

summa pedum taloque tenus vestigia tinguit.

nec mora, temperie blandarum captus aquarum

345

mollia de tenero velamina corpore ponit.

tum vero stupuit nudaeque cupidine formae

Salmacis exarsit; flagrant quoque lumina nymphae,

non aliter quam cum puro nitidissimus orbe

opposita speculi referitur imagine Phoebus;

350

vixque moram patitur, vix iam sua gaudia differt,

iam cupit amplecti, iam se male continet amens.

ille cavis velox adplauso corpore palmis

desilit in latices alternaque bracchia ducens

in liquidis translucet aquis, ut eburnea si quis

355

signa tegat claro vel candida lilia vitro.

"vicimus et meus est" exclamat nais, et omni

veste procul iacta mediis inmittitur undis,

pugnantemque tenet, luctantiaque oscula carpit,

subiectatque manus, invitaque pectora tangit,

360

et nunc hac iuveni, nunc circumfunditur illac;

denique nitentem contra elabique volentem

inplicat ut serpens, quam regia sustinet ales

sublimemque rapit: pendens caput illa pedesque

adligat et cauda spatiantes inplicat alas;

365

utve solent hederae longos intexere truncos,

utque sub aequoribus deprensum polypus hostem

continet ex omni dimissis parte flagellis.

perstat Atlantiades sperataque gaudia nymphae

denegat; illa premit commissaque corpore toto

370

sicut inhaerebat, "pugnes licet, inprobe," dixit,

"non tamen effugies. ita, di, iubeatis, et istum

nulla dies a me nec me deducat ab isto."

vota suos habuere deos; nam mixta duorum

corpora iunguntur, faciesque inducitur illis

375

una. velut, si quis conducat cortice ramos,

crescendo iungi pariterque adolescere cernit,

sic ubi conplexu coierunt membra tenaci,

nec duo sunt et forma duplex, nec femina dici

nec puer ut possit, neutrumque et utrumque videntur.

380

ergo ubi se liquidas, quo vir descenderat, undas

semimarem fecisse videt mollitaque in illis

membra, manus tendens, sed iam non voce virili

Hermaphroditus ait: "nato date munera vestro,

et pater et genetrix, amborum nomen habenti:

385

quisquis in hos fontes vir venerit, exeat inde

semivir et tactis subito mollescat in undis!"

motus uterque parens nati rata verba biformis

fecit et incesto fontem medicamine tinxit.'
 

Minyeides

Finis erat dictis, et adhuc Minyeia proles

390

urguet opus spernitque deum festumque profanat,

tympana cum subito non adparentia raucis

obstrepuere sonis, et adunco tibia cornu

tinnulaque aera sonant. redolent murraeque crocique,

resque fide maior, coepere virescere telae

395

inque hederae faciem pendens frondescere vestis;

pars abit in vites, et quae modo fila fuerunt,

palmite mutantur; de stamine pampinus exit;

purpura fulgorem pictis adcommodat uvis.

iamque dies exactus erat, tempusque subibat,

400

quod tu nec tenebras nec possis dicere lucem,

sed cum luce tamen dubiae confinia noctis:

tecta repente quati pinguesque ardere videntur

lampades et rutilis conlucere ignibus aedes

falsaque saevarum simulacra ululare ferarum,

405

fumida iamdudum latitant per tecta sorores

diversaeque locis ignes ac lumina vitant,

dumque petunt latebras, parvos membrana per artus

porrigitur tenuique includit bracchia pinna;

nec qua perdiderint veterem ratione figuram,

410

scire sinunt tenebrae: non illas pluma levavit,

sustinuere tamen se perlucentibus alis

conataeque loqui minimam pro corpore vocem

emittunt peraguntque levi stridore querellas.

tectaque, non silvas celebrant lucemque perosae

415

nocte volant seroque tenent a vespere nomen.
 

Ino et Melicertes

Tum vero totis Bacchi memorabile Thebis

numen erat, magnasque novi matertera vires

narrat ubique dei de totque sororibus expers

una doloris erat, nisi quem fecere sorores:

420

adspicit hanc natis thalamoque Athamantis habentem

sublimes animos et alumno numine Iuno

nec tulit et secum: 'potuit de paelice natus

vertere Maeonios pelagoque inmergere nautas

et laceranda suae nati dare viscera matri

425

et triplices operire novis Minyeidas alis:

nil poterit Iuno nisi inultos flere dolores?

idque mihi satis est? haec una potentia nostra est?

ipse docet, quid agam (fas est et ab hoste doceri),

quidque furor valeat, Penthea caede satisque

430

ac super ostendit: cur non stimuletur eatque

per cognata suis exempla furoribus Ino?'

Est via declivis funesta nubila taxo:

ducit ad infernas per muta silentia sedes;

Styx nebulas exhalat iners, umbraeque recentes

435

descendunt illac simulacraque functa sepulcris:

pallor hiemsque tenent late loca senta, novique,

qua sit iter, manes, Stygiam quod ducat ad urbem,

ignorant, ubi sit nigri fera regia Ditis.

mille capax aditus et apertas undique portas

440

urbs habet, utque fretum de tota flumina terra,

sic omnes animas locus accipit ille nec ulli

exiguus populo est turbamve accedere sentit.

errant exsangues sine corpore at ossibus umbrae,

parsque forum celebrant, pars imi tecta tyranni,

445

pars aliquas artes, antiquae imitamina vitae.

exercent, aliam partem sua poena coercet.

Sustinet ire illuc caelesti sede relicta

(tantum odiis iraeque dabat) Saturnia Iuno;

quo simul intravit sacroque a corpore pressum

450

ingemuit limen, tria Cerberus extulit ora

et tres latratus semel edidit; illa sorores

Nocte vocat genitas, grave et inplacabile numen:

carceris ante fores clausas adamante sedebant

deque suis atros pectebant crinibus angues.

455

quam simul agnorunt inter caliginis umbras,

surrexere deae; sedes scelerata vocatur:

viscera praebebat Tityos lanianda novemque

iugeribus distentus erat; tibi, Tantale, nullae

deprenduntur aquae, quaeque inminet, effugit arbor;

460

aut petis aut urgues rediturum, Sisyphe, saxum;

volvitur Ixion et se sequiturque fugitque,

molirique suis letum patruelibus ausae

adsiduae repetunt, quas perdant, Belides undas.

Quos omnes acie postquam Saturnia torva

465

vidit et ante omnes Ixiona, rursus ab illo

Sisyphon adspiciens 'cur hic e fratribus' inquit

'perpetuas patitur poenas, Athamanta superbum

regia dives habet, qui me cum coniuge semper

sprevit?' et exponit causas odiique viaeque,

470

quidque velit: quod vellet, erat, ne regia Cadmi

staret, et in facinus traherent Athamanta sorores.

imperium, promissa, preces confundit in unum

sollicitatque deas: sic haec Iunone locuta,

Tisiphone canos, ut erat, turbata capillos

475

movit et obstantes reiecit ab ore colubras

atque ita 'non longis opus est ambagibus,' inquit;

'facta puta, quaecumque iubes; inamabile regnum

desere teque refer caeli melioris ad auras.'

laeta redit Iuno, quam caelum intrare parantem

480

roratis lustravit aquis Thaumantias Iris.

Nec mora, Tisiphone madefactam sanguine sumit

inportuna facem, fluidoque cruore rubentem

induitur pallam, tortoque incingitur angue

egrediturque domo. Luctus comitatur euntem

485

et Pavor et Terror trepidoque Insania vultu.

limine constiterat: postes tremuisse feruntur

Aeolii pallorque fores infecit acernas

solque locum fugit. monstris est territa coniunx,

territus est Athamas, tectoque exire parabant:

490

obstitit infelix aditumque obsedit Erinys,

nexaque vipereis distendens bracchia nodis

caesariem excussit: motae sonuere colubrae,

parsque iacent umeris, pars circum pectora lapsae

sibila dant saniemque vomunt linguisque coruscant.

495

inde duos mediis abrumpit crinibus angues

pestiferaque manu raptos inmisit, at illi

Inoosque sinus Athamanteosque pererrant

inspirantque graves animas; nec vulnera membris

ulla ferunt: mens est, quae diros sentiat ictus.

500

attulerat secum liquidi quoque monstra veneni,

oris Cerberei spumas et virus Echidnae

erroresque vagos caecaeque oblivia mentis

et scelus et lacrimas rabiemque et caedis amorem,

omnia trita simul, quae sanguine mixta recenti

505

coxerat aere cavo viridi versata cicuta;

dumque pavent illi, vergit furiale venenum

pectus in amborum praecordiaque intima movit.

tum face iactata per eundem saepius orbem

consequitur motis velociter ignibus ignes.

510

sic victrix iussique potens ad inania magni

regna redit Ditis sumptumque recingitur anguem.

Protinus Aeolides media furibundus in aula

clamat 'io, comites, his retia tendite silvis!

hic modo cum gemina visa est mihi prole leaena'

515

utque ferae sequitur vestigia coniugis amens

deque sinu matris ridentem et parva Learchum

bracchia tendentem rapit et bis terque per auras

more rotat fundae rigidoque infantia saxo

discutit ora ferox; tum denique concita mater,

520

seu dolor hoc fecit seu sparsi causa veneni,

exululat passisque fugit male sana capillis

teque ferens parvum nudis, Melicerta, lacertis

'euhoe Bacche' sonat: Bacchi sub nomine Iuno

risit et 'hos usus praestet tibi' dixit 'alumnus!'

525

inminet aequoribus scopulus: pars ima cavatur

fluctibus et tectas defendit ab imbribus undas,

summa riget frontemque in apertum porrigit aequor;

occupat hunc (vires insania fecerat) Ino

seque super pontum nullo tardata timore

530

mittit onusque suum; percussa recanduit unda.

At Venus, inmeritae neptis miserata labores,

sic patruo blandita suo est 'o numen aquarum,

proxima cui caelo cessit, Neptune, potestas,

magna quidem posco, sed tu miserere meorum,

535

iactari quos cernis in Ionio inmenso,

et dis adde tuis. aliqua et mihi gratia ponto est,

si tamen in dio quondam concreta profundo

spuma fui Graiumque manet mihi nomen ab illa.'

adnuit oranti Neptunus et abstulit illis,

540

quod mortale fuit, maiestatemque verendam

inposuit nomenque simul faciemque novavit

Leucothoeque deum cum matre Palaemona dixit.

Sidoniae comites, quantum valuere secutae

signa pedum, primo videre novissima saxo;

545

nec dubium de morte ratae Cadmeida palmis

deplanxere domum scissae cum veste capillos,

utque parum iustae nimiumque in paelice saevae

invidiam fecere deae. convicia Iuno

non tulit et 'faciam vos ipsas maxima' dixit

550

'saevitiae monimenta meae'; res dicta secuta est.

nam quae praecipue fuerat pia, 'persequar' inquit

'in freta reginam' saltumque datura moveri

haud usquam potuit scopuloque adfixa cohaesit;

altera, dum solito temptat plangore ferire

555

pectora, temptatos sensit riguisse lacertos;

illa, manus ut forte tetenderat in maris undas;

saxea facta manus in easdem porrigit undas;

huius, ut arreptum laniabat vertice crinem,

duratos subito digitos in crine videres:

560

quo quaeque in gestu deprensa est, haesit in illo.

pars volucres factae, quae nunc quoque gurgite in illo

aequora destringunt summis Ismenides alis.
 

Cadmus et Harmonia

Nescit Agenorides natam parvumque nepotem

aequoris esse deos; luctu serieque malorum

565

victus et ostentis, quae plurima viderat, exit

conditor urbe sua, tamquam fortuna locorum,

non sua se premeret, longisque erroribus actus

contigit Illyricos profuga cum coniuge fines.

iamque malis annisque graves dum prima retractant

570

fata domus releguntque suos sermone labores,

'num sacer ille mea traiectus cuspide serpens'

Cadmus ait 'fuerat, tum cum Sidone profectus

vipereos sparsi per humum, nova semina, dentes?

quem si cura deum tam certa vindicat ira,

575

ipse precor serpens in longam porrigar alvum.'

dixit, et ut serpens in longam tenditur alvum

durataeque cuti squamas increscere sentit

nigraque caeruleis variari corpora guttis

in pectusque cadit pronus, commissaque in unum

580

paulatim tereti tenuantur acumine crura.

bracchia iam restant: quae restant bracchia tendit

et lacrimis per adhuc humana fluentibus ora

'accede, o coniunx, accede, miserrima' dixit,

'dumque aliquid superest de me, me tange manumque

585

accipe, dum manus est, dum non totum occupat anguis.'

ille quidem vult plura loqui, sed lingua repente

in partes est fissa duas, nec verba volenti

sufficiunt, quotiensque aliquos parat edere questus,

sibilat: hanc illi vocem natura reliquit.

590

nuda manu feriens exclamat pectora coniunx:

'Cadme, mane teque, infelix, his exue monstris!

Cadme, quid hoc? ubi pes, ubi sunt umerique manusque

et color et facies et, dum loquor, omnia? cur non

me quoque, caelestes, in eandem vertitis anguem?'

595

dixerat, ille suae lambebat coniugis ora

inque sinus caros, veluti cognosceret, ibat

et dabat amplexus adsuetaque colla petebat.

quisquis adest (aderant comites), terretur; at illa

lubrica permulcet cristati colla draconis,

600

et subito duo sunt iunctoque volumine serpunt,

donec in adpositi nemoris subiere latebras,

nunc quoque nec fugiunt hominem nec vulnere laedunt

quidque prius fuerint, placidi meminere dracones.
 

Perseus et Atlas

Sed tamen ambobus versae solacia formae

605

magna nepos dederat, quem debellata colebat

India, quem positis celebrabat Achaia templis;

solus Abantiades ab origine cretus eadem

Acrisius superest, qui moenibus arceat urbis

Argolicae contraque deum ferat arma genusque

610

non putet esse Iovis (neque enim Iovis esse putabat

Persea, quem pluvio Danae conceperat auro).

mox tamen Acrisium (tanta est praesentia veri)

tam violasse deum quam non agnosse nepotem

paenitet: inpositus iam caelo est alter, at alter

615

viperei referens spolium memorabile monstri

aera carpebat tenerum stridentibus alis,

cumque super Libycas victor penderet arenas,

Gorgonei capitis guttae cecidere cruentae;

quas humus exceptas varios animavit in angues,

620

unde frequens illa est infestaque terra colubris.

Inde per inmensum ventis discordibus actus

nunc huc, nunc illuc exemplo nubis aquosae

fertur et ex alto seductas aethere longe

despectat terras totumque supervolat orbem.

625

ter gelidas Arctos, ter Cancri bracchia vidit,

saepe sub occasus, saepe est ablatus in ortus,

iamque cadente die, veritus se credere nocti,

constitit Hesperio, regnis Atlantis, in orbe

exiguamque petit requiem, dum Lucifer ignes

630

evocet Aurorae, currus Aurora diurnos.

hic hominum cunctos ingenti corpore praestans

Iapetionides Atlas fuit: ultima tellus

rege sub hoc et pontus erat, qui Solis anhelis

aequora subdit equis et fessos excipit axes.

635

mille greges illi totidemque armenta per herbas

errabant, et humum vicinia nulla premebat;

arboreae frondes auro radiante nitentes

ex auro ramos, ex auro poma tegebant.

'hospes' ait Perseus illi, 'seu gloria tangit

640

te generis magni, generis mihi Iuppiter auctor;

sive es mirator rerum, mirabere nostras;

hospitium requiemque peto.' memor ille vetustae

sortis erat; Themis hanc dederat Parnasia sortem:

'tempus, Atla, veniet, tua quo spoliabitur auro

645

arbor, et hunc praedae titulum Iove natus habebit.'

id metuens solidis pomaria clauserat Atlas

moenibus et vasto dederat servanda draconi

arcebatque suis externos finibus omnes.

huic quoque 'vade procul, ne longe gloria rerum,

650

quam mentiris' ait, 'longe tibi Iuppiter absit!'

vimque minis addit manibusque expellere temptat

cunctantem et placidis miscentem fortia dictis.

viribus inferior (quis enim par esset Atlantis

viribus?) 'at, quoniam parvi tibi gratia nostra est,

655

accipe munus!' ait laevaque a parte Medusae

ipse retro versus squalentia protulit ora.

quantus erat, mons factus Atlas: nam barba comaeque

in silvas abeunt, iuga sunt umerique manusque,

quod caput ante fuit, summo est in monte cacumen,

660

ossa lapis fiunt; tum partes auctus in omnes

crevit in inmensum (sic, di, statuistis), et omne

cum tot sideribus caelum requievit in illo.
 

Perseus et Andromeda

Clauserat Hippotades Aetnaeo carcere ventos,

admonitorque operum caelo clarissimus alto

665

Lucifer ortus erat: pennis ligat ille resumptis

parte ab utraque pedes teloque accingitur unco

et liquidum motis talaribus aera findit.

gentibus innumeris circumque infraque relictis

Aethiopum populos Cepheaque conspicit arva.

670

illic inmeritam maternae pendere linguae

Andromedan poenas iniustus iusserat Ammon;

quam simul ad duras religatam bracchia cautes

vidit Abantiades, nisi quod levis aura capillos

moverat et tepido manabant lumina fletu,

675

marmoreum ratus esset opus; trahit inscius ignes

et stupet et visae correptus imagine formae

paene suas quatere est oblitus in aere pennas.

ut stetit, 'o' dixit 'non istis digna catenis,

sed quibus inter se cupidi iunguntur amantes,

680

pande requirenti nomen terraeque tuumque,

et cur vincla geras.' primo silet illa nec audet

adpellare virum virgo, manibusque modestos

celasset vultus, si non religata fuisset;

lumina, quod potuit, lacrimis inplevit obortis.

685

saepius instanti, sua ne delicta fateri

nolle videretur, nomen terraeque suumque,

quantaque maternae fuerit fiducia formae,

indicat, et nondum memoratis omnibus unda

insonuit, veniensque inmenso belua ponto

690

inminet et latum sub pectore possidet aequor.

conclamat virgo: genitor lugubris et una

mater adest, ambo miseri, sed iustius illa,

nec secum auxilium, sed dignos tempore fletus

plangoremque ferunt vinctoque in corpore adhaerent,

695

cum sic hospes ait 'lacrimarum longa manere

tempora vos poterunt, ad opem brevis hora ferendam est.

hanc ego si peterem Perseus Iove natus et illa,

quam clausam inplevit fecundo Iuppiter auro,

Gorgonis anguicomae Perseus superator et alis

700

aerias ausus iactatis ire per auras,

praeferrer cunctis certe gener; addere tantis

dotibus et meritum, faveant modo numina, tempto:

ut mea sit servata mea virtute, paciscor.'

accipiunt legem (quis enim dubitaret?) et orant

705

promittuntque super regnum dotale parentes.

Ecce, velut navis praefixo concita rostro

sulcat aquas iuvenum sudantibus acta lacertis,

sic fera dimotis inpulsu pectoris undis;

tantum aberat scopulis, quantum Balearica torto

710

funda potest plumbo medii transmittere caeli,

cum subito iuvenis pedibus tellure repulsa

arduus in nubes abiit: ut in aequore summo

umbra viri visa est, visam fera saevit in umbram,

utque Iovis praepes, vacuo cum vidit in arvo

715

praebentem Phoebo liventia terga draconem,

occupat aversum, neu saeva retorqueat ora,

squamigeris avidos figit cervicibus ungues,

sic celeri missus praeceps per inane volatu

terga ferae pressit dextroque frementis in armo

720

Inachides ferrum curvo tenus abdidit hamo.

vulnere laesa gravi modo se sublimis in auras

attollit, modo subdit aquis, modo more ferocis

versat apri, quem turba canum circumsona terret.

ille avidos morsus velocibus effugit alis

725

quaque patet, nunc terga cavis super obsita conchis,

nunc laterum costas, nunc qua tenuissima cauda

desinit in piscem, falcato verberat ense;

belua puniceo mixtos cum sanguine fluctus

ore vomit: maduere graves adspergine pennae.

730

nec bibulis ultra Perseus talaribus ausus

credere conspexit scopulum, qui vertice summo

stantibus exstat aquis, operitur ab aequore moto.

nixus eo rupisque tenens iuga prima sinistra

ter quater exegit repetita per ilia ferrum.

735

litora cum plausu clamor superasque deorum

inplevere domos: gaudent generumque salutant

auxiliumque domus servatoremque fatentur

Cassiope Cepheusque pater; resoluta catenis

incedit virgo, pretiumque et causa laboris.

740

ipse manus hausta victrices abluit unda,

anguiferumque caput dura ne laedat arena,

mollit humum foliis natasque sub aequore virgas

sternit et inponit Phorcynidos ora Medusae.

virga recens bibulaque etiamnum viva medulla

745

vim rapuit monstri tactuque induruit huius

percepitque novum ramis et fronde rigorem.

at pelagi nymphae factum mirabile temptant

pluribus in virgis et idem contingere gaudent

seminaque ex illis iterant iactata per undas.

750

nunc quoque curaliis eadem natura remansit,

duritiam tacto capiant ut ab aere quodque

vimen in aequore erat, fiat super aequora saxum.

Dis tribus ille focos totidem de caespite ponit,

laevum Mercurio, dextrum tibi, bellica virgo,

755

ara Iovis media est; mactatur vacca Minervae,

alipedi vitulus, taurus tibi, summe deorum.

protinus Andromedan et tanti praemia facti

indotata rapit; taedas Hymenaeus Amorque

praecutiunt; largis satiantur odoribus ignes,

760

sertaque dependent tectis et ubique lyraeque

tibiaque et cantus, animi felicia laeti

argumenta, sonant; reseratis aurea valvis

atria tota patent, pulchroque instructa paratu

Cepheni proceres ineunt convivia regis.

765

postquam epulis functi generosi munere Bacchi

diffudere animos, cultusque genusque locorum

quaerit Lyncides moresque animumque virorum ...

quae simul edocuit, 'nunc, o fortissime,' dixit

770

'fare, precor, Cepheus, quanta virtute quibusque

artibus abstuleris crinita draconibus ora!'
 

Medusa

Narrat Agenorides gelido sub Atlante iacentem

esse locum solidae tutum munimine molis;

cuius in introitu geminas habitasse sorores

775

Phorcidas unius partitas luminis usum;

id se sollerti furtim, dum traditur, astu

supposita cepisse manu perque abdita longe

deviaque et silvis horrentia saxa fragosis

Gorgoneas tetigisse domos passimque per agros

780

perque vias vidisse hominum simulacra ferarumque

in silicem ex ipsis visa conversa Medusa.

se tamen horrendae clipei, quem laeva gerebat,

aere repercusso formam adspexisse Medusae,

dumque gravis somnus colubrasque ipsamque tenebat,

785

eripuisse caput collo; pennisque fugacem

Pegason et fratrem matris de sanguine natos.

Addidit et longi non falsa pericula cursus,

quae freta, quas terras sub se vidisset ab alto

et quae iactatis tetigisset sidera pennis;

790

ante exspectatum tacuit tamen. excipit unus

ex numero procerum quaerens, cur sola sororum

gesserit alternis inmixtos crinibus angues.

hospes ait: 'quoniam scitaris digna relatu,

accipe quaesiti causam. clarissima forma

795

multorumque fuit spes invidiosa procorum

illa, nec in tota conspectior ulla capillis

pars fuit: inveni, qui se vidisse referret.

hanc pelagi rector templo vitiasse Minervae

dicitur: aversa est et castos aegide vultus

800

nata Iovis texit, neve hoc inpune fuisset,

Gorgoneum crinem turpes mutavit in hydros.

nunc quoque, ut attonitos formidine terreat hostes,

pectore in adverso, quos fecit, sustinet angues.'