lider

di kleyder

vos shvimt dort oyfn Hodson? (fun «shvaygndike tirn»)

a kind iz krank (fun «lider», mit a forvort fun Itsik Manger, Varshe 1936)

mir lebn vayter (fun «tsu loytere bregn»)

fun a volkn (fun «tsu loytere bregn»)

got hot bahaltn zayn ponem (fun «tsu loytere bregn»)

lider fun mayn heym (fun «tsu loytere bregn»)

kh'gedenk

redaktsye fun di tekstn:

Heinrich Mohringer

_______________________________________________________________________

di kleyder

di kleyder in velkhe du host gezen mikh –

zey vern keynmol nisht alt,

mit ale kolirn fun regnboygn

blien zey in mayn shank.

dos lila kleyd soydet zikh mitn grinem

a grinem grozikn sod,

dos roza tulyet zikh tsum geln

un di blumen blien bay zeyer zoym.

opgerukt, bazunder in a vinkl fun mayn shank,

di arbl farvorfn iber di akslen –

kholemt fun dir mayn bloy kleyd.

‫די קלײדער

די קלײדער אין װעלכע דו האָסט געזען מיך –

זײ װערן קײנמאָל נישט אַלט,

מיט אַלע קאָלירן פֿון רעגנבױגן

בליִען זײ אין מײַן שאַנק.

דאָס לילאַ קלײד סודעט זיך מיטן גרינעם

אַ גרינעם גראָזיקן סוד,

דאָס ראָזאַ טוליעט זיך צום געלן

און די בלומען בליִען בײַ זײער זױם.

אָפּגערוקט, באַזונדער אין אַ װינקל פֿון מײַן שאַנק,

די אַרבל פֿאַרװאָרפֿן איבער די אַקסלען –

חלומט פֿון דיר מײַן בלױ קלײד.

_____________

vos shvimt dort oyfn Hodson?

(fun «shvaygndike tirn», Nyu-York 1962)

vos shvimt dort oyfn Hodson

in roytn likht?

ver shrayt dort – rateve,

mir geyen unter –

dos zaynen di toyte mayne,

di farbrente,

vos geyen unter nokh amol

in mayn zikorn.

‫װאָס שװימט דאָרט אױפֿן האָדסאָן?

װאָס שװימט דאָרט אױפֿן האָדסאָן

אין רױטן ליכט?

װער שרײַט דאָרט – ראַטעװע,

מיר גײען אונטער –

דאָס זײַנען די טױטע מײַנע,

די פֿאַרברענטע,

װאָס גײען אונטער נאָך אַמאָל

אין מײַן זכּרון.

kval: shvaygndike tirn (archive.org)

_____________

a kind iz krank

a kind iz krank,

boygn blumen di kep arop:

shuldik!

di topolye hot arumgenumen mit di hent

dem shtroyenem dakh.

un kukt zikh oys di alte oygn

oyfn veg.

s'iz fartog do adurkhgegangen a betler

un durkhgeshnitn di neplen mit bloye oygn.

di kvoke hot aruntergenumen unter di fliglen

di fuftsn gele hindelekh

un fri gemakht nakht.

di kats ligt ayngenuret in a knoyl in vinkl

un mrutshet, mrutshet,

un dos benkl oyf dray fis

horkht un kholemt.

‫אַ קינד איז קראַנק

אַ קינד איז קראַנק,

בויגן בלומען די קעפּ אַראָפּ:

שולדיק!

די טאָפּאָליע האָט אַרומגענומען מיט די הענט

דעם שטרױענעם דאַך.

און קוקט זיך אױס די אַלטע אױגן

אױפֿן װעג.

ס'איז פֿאַרטאָג דאָ אַדורכגעגאַנגען אַ בעטלער

און דורכגעשניטן די נעפּלען מיט בלויע אויגן.

די קװאָקע האָט אַרונטערגענומען אונטער די פֿליגלען

די פֿופֿצן געלע הינדעלעך

און פֿרי געמאַכט נאַכט.

די קאַץ ליגט אײַנגענורעט אין אַ קנױל אין װינקל

און מרוטשעט, מרוטשעט,

און דאָס בענקל אױף דרײַ פֿיס

האָרכט און חלומט.

kval: lider (archive.org)

_____________

mir lebn vayter

(fun «tsu loytere bregn», Lodz 1948)

mir lebn vayter oyf ot der erd,

vos hot ayngezapt undzer blut un trer.

s'vet zayn a griner friling ...

beyner undzere tsemoln oyf ash.

mir lebn vayter, a hayfele geblibn oyf kadesh.

mir esn broyt fun di felder un trinken vaser fun kval.

di zun iz baremhartsik, zi rirt undz on mit a shtral.

mir firn undzere kinder bay di kleyne hent

farbay opgevishte heymen, khoreve vent,

farbay viste indzlen fun toyte kinder-yorn.

der vint hulyet do frank un fray arum.

mir lebn vayter, es falt oyf undz a shney,

mir trefn vayse beymer, yo, mir zeen zey.

mir trinken di demerung mit groyse tunkele oygn

un reydn shtume reyd tsu kleyne groye feygl.

מיר לעבן װײַטער

מיר לעבן װײַטער אױף אָט דער ערד,

װאָס האָט אײַנגעזאַפּט אונדזער בלוט און טרער.

ס'װעט זײַן אַ גרינער פֿרילינג ...

בײנער אונדזערע צעמאָלן אױף אַש.

מיר לעבן װײַטער, אַ הײַפֿעלע געבליבן אױף קדיש.

מיר עסן ברױט פֿון די פֿעלדער און טרינקען װאַסער פֿון קװאַל.

די זון איז באַרעמהאַרציק, זי רירט אונדז אָן מיט אַ שטראַל.

מיר פֿירן אונדזערע קינדער בײַ די קלײנע הענט

פֿאַרבײַ אָפּגעװישטע הײמען, חרובֿע װענט,

פֿאַרבײַ װיסטע אינדזלען פֿון טױטע קינדער־יאָרן.

דער װינט הוליעט דאָ פֿראַנק און פֿרײַ אַרום.

מיר לעבן װײַטער, עס פֿאַלט אױף אונדז אַ שנײ,

מיר טרעפֿן װײַסע בײמער, יאָ, מיר זעען זײ.

מיר טרינקען די דעמערונג מיט גרויסע טונקעלע אױגן

און רײדן שטומע רײד צו קלײנע גרױע פֿײגל.

_____________

fun a volkn

(fun «tsu loytere bregn», Lodz 1948)

fun a volkn kukt oyf mir di mame

mit farblutikte oygn –

tokhter farbind mir di vundn.

ir groyer kop iz geboygn.

mayn shvester veynt tsvishn di bleter

fun ale grine beymer:

mayn meydele, mayn tokhter vu iz?

Rayzl, kloyb tsunoyf ire beyner.

mayn bruder shvimt in di vasern

teg, vokhn, yorn.

a shteyn iz tsugebundn tsu zayn haldz.

der himl loykht mit bloye troyern.

mayn shokhn vekt mikh in di nekht:

men hot mikh gehangen mitn kop arop.

nem mikh arop fun der tliye – heb mikh oyf.

o, vi es tut vey yede hor oyf mayn kop.

may, ikh gey arum tsvishn shotns

mit mayn kleynem zun oyf di hent.

azoy fil lebns farshnitene klamern zikh

tsu mir, tsu mayne vinklen, tsu mayne vent.

azoy fil lebns farshnitene tsitern

oyf di lange vies fun mayn kind,

azoy fil lebns farshnitene klogn

in may, in frilingdikn vint.

פֿון אַ װאָלקן

פֿון אַ װאָלקן קוקט אױף מיר די מאַמע

מיט פֿאַרבלוטיקטע אױגן –

טאָכטער פֿאַרבינד מיר די װוּנדן.

איר גרױער קאָפּ איז געבױגן.

מײַן שװעסטער װײנט צװישן די בלעטער

פֿון אַלע גרינע בײמער:

מײַן מײדעלע, מײַן טאָכטער װוּ איז?

רײַזל, קלױב צונױף אירע בײנער.

מײַן ברודער שװימט אין די װאַסערן

טעג, װאָכן, יאָרן.

אַ שטײן איז צוגעבונדן צו זײַן האַלדז.

דער הימל לױכט מיט בלױע טרױערן.

מײַן שכן װעקט מיך אין די נעכט:

מען האָט מיר געהאַנגען מיטן קאָפּ אַראָפּ.

נעם מיך אַראָפּ פֿון דער תּליה – הײב מיך אױף

אָ, װי עס טוט װײ יעדע האָר אױף מײַן קאָפּ.

מײַ, איך גײ אַרום צװישן שאָטנס

מיט מײַן קלײנעם זון אױף די הענט.

אַזױ פֿיל לעבנס פֿאַרשניטענע קלאַמערן זיך

צו מיר, צו מײַנע װינקלען, צו מײַנע װענט.

אַזױ פֿיל לעבנס פֿאַרשניטענע ציטערן

אױף די לאַנגע װיִעס פֿון מײַן קינד,

אַזױ פֿיל לעבנס פֿאַרשניטענע קלאָגן

אין מײַ, אין פֿרילינגדיקן װינט.

_____________

got hot bahaltn zayn ponem

(fun «tsu loytere bregn», Lodz 1948)

ale vegn hobn gefirt tsum toyt,

ale vegn.

ale vintn hobn geotemt mit farat,

ale vintn.

oyf ale shveln hobn gehavket beyze hint,

oyf ale shveln.

ale vasern hobn fun undz gelakht,

ale vasern.

ale nekht zenen fet gevorn fun undzer shrek,

ale nekht.

un di himlen zenen geven naket un leydik,

ale himlen.

un got hot bahaltn zayn ponem.

גאָט האָט באַהאַלטן זײַן פּנים

אַלע װעגן האָבן געפֿירט צום טױט,

אַלע װעגן.

אַלע װינטן האָבן געאָטעמט מיט פֿאַראַט,

אַלע װינטן.

אױף אַלע שװעלן האָבן געהאַװקעט בײזע הינט,

אױף אַלע שװעלן.

אַלע װאַסערן האָבן פֿון אודז געלאַכט,

אַלע װאַסערן.

אַלע נעכט זענען פֿעט געװאָרן פֿון אונדזער שרעק,

אַלע נעכט.

און די הימלען זענען געװען נאַקעט און לײדיק,

אַלע הימלען.

און גאָט האָט באַהאַלטן זײַן פּנים.

_____________

lider fun mayn heym

(fun «tsu loytere bregn», Lodz 1948)

gevidmet di 3030 kdoyshim fun mayn

heym-shtot Gombin, vos zenen

umgekumen in di gaz-kamern fun

Khelmno in april 1942.

1

ikh vil nokhamol do geyn

ibern groz

un veynen oyf der erd,

far dem himl

un far dem vint,

vos veyet far mayn ponem.

ikh mest nokhamol oys dos umglik

oyf ot dem shtikl erd,

vu s'iz amol geshtanen mayn shtub.

di tir iz nishto,

un di mame –

zi vet mer nisht aheymkumen

a farshneyte

mit a bloyen krug milkh in der hant

un mit a bloyer velt

in di oygn.

di fentster zenen nishto,

un di zun

vet mer nisht vandern

fun vant tsu vant,

fun vinkl tsu vinkl

un oystsoybern mir

a grine kats

oyf a benkl.

nor di verbes baym taykh

zenen do.

mayn trer falt arayn in dem vaser

un tseshtert oyf a vayle

zeyer ru.

2

faln, faln gele bleter.

a mayse blondzhet arum oyf di vegn,

a mayse vegn mentshn tsunoyfgetribene oyf a feld –

s'hot gegosn a frilingdiker regn.

dray toyznt yidn. on vaser, on broyt,

fir lange frilingdike meslesn.

kleyne kinder hobn geveynt far di shtern –

zey hobn gevolt esn.

fun kinderishn geveyn zenen tunkeler

nisht gevorn di velder arum.

ot zenen zey, di grine velder,

di velder fun mayn heym.

der tifer bloyer himl

iz nisht arop mit a fayer fun der hoykh ...

oyfn feld fitern zikh ki.

a pastekhl brot kartofl bay a roykh.

3

vos zukh ikh nokh do in dem shtetl?

es bagegnt mikh di dzhobate Stashe.

zi lebt, zi shpatsirt nokh mit zelner,

iz shiker un vi shtendik nisht gevashn.

ver ruft mikh do oyf dem feld,

ver ken den do mikh, mayn nomen?

a dorn brent oyf dem feld –

Leybele shrayt fun di flamen.

ikh tu oys mayne shikh un gey tsu

tsu dem kleynen zun fun mayn shokhn;

zayne hentlekh zenen shoyn shvarts,

nor di oygn zenen nokh ofn.

.................................................................

ikh gey avek fun dir shtetl.

dayne vegn zenen punkt vi amol.

vest vayter praven harbstn, yaridim,

un der taykh vet flisn in tol.

Gombin, oktober 1946

לידער פֿון מײַן הײם

געװידמעט די 3030 קדושים פֿון מײַן

הײם־שטעט גאָמבין, װאָס זענען

אומגעקומען אין די גאַז־קאַמערן פֿון

כעלמנאָ אין אַפּריל 1942.

1

איך װיל נאָכאַמאָל דאָ גײן

איבערן גראָז

און װײנען אויף דער ערד,

פֿאַר דעם הימל

און פֿאַר דעם װינט,

װאָס װײעט פֿאַר מײַן פּנים.

איך מעסט נאָכאַמאָל אויס דאָס אומגליק

אױף אָט דעם שטיקל ערד,

װוּ ס'איז אַמאָל געשטאַנען מײַן שטוב.

די טיר איז נישטאָ,

און די מאַמע –

זי װעט מער נישט אַהײםקומען

אַ פֿאַרשנײטע

מיט אַ בלױער קרוג מילך אין דער האַנט

און מיט אַ בלויער װעלט

אין די אױגן.

די פֿענצטער זענען נישטאָ,

און די זון

װעט מער נישט װאַנדערן

פֿון װאַנט צו װאַנט,

פֿון װינקל צו װינקל

און אױסצױבערן מיר

אַ גרינע קאַץ

אױף אַ בענקל.

נאָר די װערבעס בײַם טײַך

זענען דאָ.

מײַן טרער פֿאַלט אַרײַן אין דעם װאַסער

און צעשטערט אױף אַ װײַלע

זײער רו.

2

פֿאַלן, פֿאַלן געלע בלעטער.

אַ מעשׂה בלאָנדזשעט אַרום אױף די װעגן,

אַ מעשׂה װעגן מענטשן צונױפֿגעטריבענע אױף אַ פֿעלד –

ס'האָט געגאָסן אַ פֿרילינגדיקער רעגן.

דרײַ טױזנט ייִדן. אָן װאַסער, אָן ברױט,

פֿיר לאַנגע פֿרילינגדיקע מעת־לעתן.

קלײנע קינדער האָבן געװײנט פֿאַר די שטערן –

זײ האָבן געװאָלט עסן.

פֿון קינדערישן געװײן זענען טונקעלער

נישט געװאָרן די װעלדער אַרום.

אָט זענען זײ, די גרינע װעלדער,

די װעלדער פֿון מײַן הײם.

דער טיפֿער בלױער הימל

איז נישט אַראָפּ מיט אַ פֿײַער פֿון דער הױך ...

אױפֿן פֿעלד פֿיטערן זיך קי.

אַ פּאַסטעכל בראָט קאַרטאָפֿל בײַ אַ רויך.

3

װאָס זוך איך נאָך דאָ אין דעם שטעטל?

עס באַגעגנט מיך די דזשאָבאַטע סטאַשע.

זי לעבט, זי שפּאַצירט נאָך מיט זעלנער,

איז שיכּור און װי שטענדיק נישט געװאַשן.

װער רופֿט מיך דאָ אויפֿ דﬠם פֿעלד,

װער קען דען דאָ מיך, מײַן נאָמען?

אַ דאָרן ברענט אויף דעם פֿעלד –

לײבעלע שרײַט פֿון די פֿלאַמען.

איך טו אױס מײַנע שיך און גײ צו

צו דעם קלײנען זון פֿון מײַן שכן;

זײַנע הענטלעך זענען שױן שװאַרץ,

נאָר די אױגן זענען נאָך אָפֿן.

........................................................

איך גײ אַװעק פֿון דיר שטעטל.

דײַנע װעגן זענען פּונקט װי אַמאָל.

װעסט װײַטער פּראַװען האַרבסטן, ירידים,

און דער טײַך װעט פֿליסן אין טאָל.

גאָמבין, אָקטאָבער 1946

_____________

kh'gedenk

kh'gedenk

dos iz geven in a farnakht aza

vi haynt,

kh'bin geven aleyn in a gortn.

di benk zenen geven leydik un farlozn,

vi zey voltn gevust,

az s'vet shoyn keynmol mer

keyn mentsh oyf zey nisht zitsn.

langzam zenen bleter gefaln

un getseylt di harbstn oyf der erd.

a shtilkeyt iz geven oysgeshpreyt,

vi far a shturem.

in velkhn land iz dos geven?

in velkher shtot?

dos iz geven a templ

on a got

un on mispalelim,

un vi azoy bin ikh fun dort

antrunen?

כ'געדענק

כ'געדענק

דאָס איז געװען אין אַ פֿאַרנאַכט אַזאַ

װי הײַנט,

כ'בין געװען אַלײן אין אַ גאָרטן.

די בענק זענען געװען לײדיק און פֿאַרלאָזן,

װי זײ װאָלטן געװוּסט,

אַז ס'װעט שױן קײנמאָל מער

קײן מענטש אױף זײ נישט זיצן.

לאַנגזאַם זענען בלעטער געפֿאַלן

און געצײלט די האַרבסטן אױף דער ערד.

אַ שטילקײט איז געװען אױסגעשפּרײט,

װי פֿאַר אַ שטורעם.

אין װעלכן לאַנד איז דאָס געװען?

אין װעלכער שטאָט?

דאָס איז געװען אַ טעמפּל

אָן אַ גאָט

און אָן מתפּללים,

און װי אַזױ בין איך פֿון דאָרט

אַנטרונען?