Arn Tseytlin's eseyen

fun Yitskhok-Bashevis Zinger

kval: The Mendele Review (24 July 1997)

_______________________________________________________________________

Arn Tseytlin hot gehat dos glik geboyrn tsu vern in a shtub vu di problemen fun literatur – stil, shilderung, dialog – zenen ale mol geven aktuel. Zayn foter, Hilel Tseytlin, iz geven a barimter yidisher zhurnalist, shriftshteler, un ikh kon oykh tsugebn, gelernter, hagam er aleyn hot deroyf nisht pretendirt. Hilel Tseytlin hot mitgebrakht mit zikh fun zayn shtot Homel, vu er iz dertsoygn gevorn, di gantse yidishe yerushe. Er hot gelernt in khadorim, yeshives, in besmedresh. Er hot laykht gekont vern a rov bay yidn. Er hot fri aroysgevizn an interes tsu kabole un oykh tsu khsides, nisht azoy vayt dos poylishe khsides, nor tsu dem khsides fun Reb Shneyer Zalmen fun Lyadi, der mekhaber fun dem seyfer «Tanye», der grinder fun Chabad. Hilel Tseytlin hot oykh durkhgemakht oyf zayn eygenem shteyger di epokhe fun haskole – nisht yene haskole vos hot gepreydikt asimilatsye, nor di haskole vos hot geshtrebt bald fun onheyb zikh umtsukern tsu di yidishe vortslen – tsu hebreish un erets-yisroel. Hilel Tseytlin hot oykh shtudirt rusish, daytsh un geven a tsayt an onhenger fun Fridrekh Nitshe. Loyt ale umshtandn hot Hilel Tseytlin gedarft vern a kegner fun yidish, vi es zenen geven di merste maskilim. Ober an instinkt, vos iz shtarker geven fun ale aynflusn, hot im gezogt az men ken zikh nisht umkern tsu di vortslen fun toyznter yor tsurik un farvorlozn di vortslen fun di letste finf oder zeks hundert yor yidishe geshikhte in mizrekh-eyrope. Hilel Tseytlin iz gevorn oyf zayn shteyger a «yidishist». Der zelber instinkt vos hot untergezogt Hilel Tseytlinen nisht mevatl tsu zayn yidish, hot im oykh gezogt az yidish aleyn, di bloyze shprakh, kon keyn mol nisht ophaltn dem yid fun asimilatsie..

Dos zelbe iz oykh giltik vegn der hebreisher shprakh un afile vegn a hebreisher medine. Tsu blaybn a yid, muz men zayn tsugebundn tsu der baze fun yidishkayt: gloybn in Got, in der toyre un in der spetsifisher misye fun yidishn folk. Ver es vil zayn kekhol hagoyim, vert a goy.

Hilel Tseytlins ideyen hobn zikh nisht arayngepast nisht in tsienizm un nisht in yidishizm vi Hertsl, Vaytsman, Ben Gurion, Zhitlovski un di andere tsienistn un yidishistn hobn dos farshtanen. Tseytlin hot gevis zikh nisht gekont araynpasn in der moderner ortodoksye vos hot zikh ongehangen mit layb un lebn in yedn kutse-shelyud, in yeder khumre fun doyres rabonim. Hilel Tseytlin hot zikh farmishpet bald fun onhoyb tsu aynzamkayt un tsu kegnershaft fun ale shikhtn. In di shpetere yorn, ven yidishe bokhoyrim hobn gepruvt makhn di yidishe shprakh far an instrument fun marksizm un fun lenenizm un stalinizm, iz Hilel Tseytlin aroysgetretn vi an aktiver kemfer in der yidisher prese in Varshe. Er hot oykh gekemft kegn dem fardorbenem stil fun di linke shrayber, zeyere puste melitses, zeyer falshn kuk oyf literatur.

In aza shtub is dertsoygn gevorn der grester yidisher dikhter, Arn Tseytlin. Er hot efsher nisht farmogt aza groyse yerushe fun yidishkayt vi zayn foter, ober dos vos er hot gehat hot er baraykhert mit di yorn. Vos shaykh zayn visn in filosofye un in velt-literatur, hot er vayt ibergeshtign zayn foter. Er iz oykh geven a greserer kener fun hebreish fun zayn foter, hagam Hilel Tseytlins hebreish iz geven nenter tsu loshn-koydesh un bemeyle tsu di mekoyres. Ikh hob geshribn vegn Arn Tseytlin bay farshidene gelegnhaytn. Alts vos ikh vil do zogn iz, az Tseylin der eseyist is nisht geshtanen keyn hor nideriker vi Tseytlin der Got-gebentshter poet. Tseytlin hot bavizn az men ken zayn tif un klor – azoy in zayn poezye un azoy in zayne eseyen.

Es iz geven in Hilel Tseytlin un in Arn Tseytlin a sort problem vos nisht der foter un nisht der zun hobn gekent leyzn. Zayn farbundn mit di mekoyres, visn vegn zey un zey lib hobn, iz nisht genug oyftsuhaltn yidishkayt. M'hot gedarft in zey gleybn. Ober nisht der foter un der zun hobn ingantsn gekont farzen dem fakt az a sakh fun de mekoyres (efsher ale) zenen di verk fun mentshn, nisht direkt fun Got. Gleybn in Got un gleybn in antplekung zenen tsvey bazundere zakhn. Avade hot Got gekont zikh antplekn. Ober hot er zikh virklekh antplekt? Hot er vorhaftik ongezogt di ale khukim tsu Moyshe Rabeynu, di neviim un ale yene vos zenen gekumen nokh zey? Beyde, Hilel un Arn, hobn tsu fil gevust vegn bibl-kritik, vegn der antviklung fun mentsh un khaye, vegn der geshikhte fun min mentsh, tsu konen zen shtrenge ortodoksn. Zey hobn oykh nisht gekent zen reformirte yidn, konservative yidn (vi men farshteyt dos in Amerike) un afile ortodoksn in fuln zin fun vort. Zeyer emune in Got is geven shtark, ober zeyer emune in mentshn, oytoritetn, iz geven ful mit sfeykes. S'hot andersh nisht gekent zayn. Zey hobn gemuzt zen di stires fun shtrengn religyezn kuk, di mentshlekhe shvakhkaytn un narishkaytn vos bagleytn ale religyes un oykh di yidishe. Hilel un Arn zenen faktish geven Got-zukher, nisht Got-gefiner. Zeyer Got iz geven a shvayger, nisht a reder, a keyn mol nisht basheydt retenish. Oyb maysim zenen zayn shprakh, iz dos a shprakh aza groyse, azoy ful mit umfarshtendlekhe verter un bagrifn, az men ken zi keyn mol nisht derlernen. Beyde, foter un zun, hobn zikh voyl opgegebn a khesbm vegn dem dozikn gaystikn matsav zeyern, ober aroyskumen un zogn dos ofn hobn zey nisht gekent, vayl dos volt geheysn gisn eyl oyf dem fayer fun de ateyistn. Der doziker vidershprukh iz in a zin di klole fun yedn modernem religyezn denker, saydn er hot dem mut tsu zogn ofn: Mayn Got hot zikh tsu keynem nisht antplekt; ikh veys nisht vos er iz un hob nisht keyn anung vos er vil. Mayn gantse religyezitet iz nisht mer vi a pruv tsu trefn epes, vos lozt zikh nisht trefn, a shtendik tapn in der finster.... Di Tseytlins hobn dos nisht gekent zogn, vayl emotsionel zenen zey geven tsugebundn tsu yidishkayt mit toyznt fedem. Arn Tseytlin hot in zayne lider gehaltn in eyn farentfern dem Reboyne-shel-oylem, in eyn pruv oyfvayzn, az er iz a Got fun khesed un rakhamim hagam er hot tsugelozt tsum Hitler-khurbn. Tseytlin hot nisht gekent tsulozn oyf keyn rege az Got iz glaykhgiltik oder, kholile vokhas, oyf der zayt fun di roytskhim. Arn Tseytlins Got hot gelitn in de kontsentratsye-lagern fun Hitler, er iz gezesn in Stalins tfises. Er iz a Got a yid, a Got vos hot farbrakht tsvey toyznt yor in goles.

Der leyner vet gefinen di ale vidershprukhn un iluzyes un farentferungen far Got in di dozike eseyen, vos yeder fun zey iz a muster fun logik, stil, oysgehaltnkayt. Es iz nisht di shuld fun Arn Tseytlin vos Got farborgt zayn ponim. On der doziker farborgenish volt nisht ekzistirt keyn bkhire un di gantse bashafung fun min mentsh volt geven an umzin. Nisht tsu zayn oyf dem tsad fun toyevoye, hot Arn Tseytlin gemuzt bashafn Got loyt zayn, Tseytlins furem – a Got fun gerekhtikayt, khesed; a Got vos ken baloynen far ale laydn un vos zayn vezn iz khokhme un genod.

――――――――

kval: Arn Tseytlin, «Literarishe un filosofishe eseyen». Mit a forvort fun Yitskhok Bashevis Zinger (pp. 3-6) un a nokhvort fun Eli Vizel (pp. 379-381). Tsunoyfgeshtelt fun Yekhezkl Lifshits. Tsugegreyt tsum druk: Y. Birnboym. New York: Alveltlekher Yidisher Kultur-Kongres, 1980.