Nobel-prayz-lektsye

1978

oysgabe:

in: Jiddisch, ein Lehr- und Lernbuch.

aroysgeber: Jacob Allerhand, Wien 2002.

farbeserungen: Raphael Finkel/Heinrich Mohringer

transkriptye

yidish

_______________________________________________________________________

Yidish lebn – a muster far ale felker.

nobel-lektsye gehaltn fun y. b. singer

in der shvedisher akademye

dem 8tn detsember 1978 in shtokholm.

Der dertseyler fun undzer tsayt, vi fun ale tsaytn, muz zayn un farblaybn a farvayler in bestn zin fun vort, nisht a farshpreyter fun politishe oder sotsyale idealn. s'iz nishto keyn gan-eydn far farlangvaylikte leyener un keyn shum farentferung far literatur vos interesirt nisht dem leyener, derheybt nisht zayn gemit, git im nisht di freyd un di fargesung vos emes|e kunst git undz. s'iz fundestvegn oykh emes, az der ernster shrayber fun undzer tsayt muz zayn tif interesirt in di problemen fun zayn dor. er muz aynzen, tsum bayshpil, az der koyekh fun religye, spetsyel der gloybn in getlekher antplekung, iz shvakher haynt vi in velkher s'iz epokhe fun der geshikhte. groyse tsoln fun kinder vern dertsoygn on emune in got, loyn un shtrof, der umshterblekhkayt fun der neshome un afile in di printsipn fun etik. der shrayber kon nisht farzen dem fakt, az di familye farlirt alts mer un mer ir gaystikn fundament. ale shvartse nevues fun osvald shpengler vern mekayem zint dem tsveytn velt-krig. keyn shum tekhnologishe dergreykhungen kenen nisht mildern di tife antoyshung fun dem hayntikn mentsh, zayn gefil fun eynzamkayt, mindervertikayt, zayn pakhed far milkhome, revolutsye, teror. nisht bloyz hot undzer dor farloyrn dem gloybn in hashgokhe, nor oykh in zikh aleyn, zayne institutsyes un afile oykh noent|ste.

a tsol fun yene vos hobn ongevoyrn dem tsutroy tsu der sotsyaler un politisher firershaft fun undzer gezelshaft zukhn an onlen in dem shraybn, in dem mayster fun verter, efsher vet er, der mentsh fun talant un sensitivitet, rateven di tsivilizatsye efsher iz fort faran in dem kinstler a funk fun nevue.

vi a zun fun a folk, vos hot getrogn di ergste klep vos di mentshlekhe akhzoryes un meshegas kenen derlangen, muz ikh trakhtn vegn di sakones vos loyern oyf undzerer velt. ikh hob mit vifl mol meyayesh geven in yeder hilf. ober yedes mol hot zikh oyfgevekt in mir di hofenung az efsher iz nokh nisht tsu shpet far undz alemen zikh optsugebn a kheshbn-hanefesh un tsu kumen tsu a shlus. ikh bin dertsoygn gevorn in der emune in frayen viln. ikh tsveyfl in antplekungen, ober ikh kon keynmol nisht onnemen az der univers iz a fizisher oder khemisher tsufal, a rezultat fun blinder evolutsye. ikh ze oyf mayn eygenem shteyger di ligns, di shablonen un di opgeter fun mentshlekhe gedank, ober ikh klamer mikh nokh alts in a tsol emes|n vos dos mentshlekhe min kon zey onnemen un oyf zey boyen. s'iz faran, zog ikh mir, a veg vi azoy der mentsh zol kenen genisn ale meglekhe fargenigns, ale koykhes un yedes visn vos di natur shenkt undz un derbay dinen got – a got vos redt mit maysem, nisht mit verter un vos zayn verterbukh iz der kosmos.

ikh shem mikh nisht moyde tsu zayn az ikh geher tsu yene vos fantazirn, az di literatur kon undz brengen naye horizontn un naye perspektivn – filozofishe, religyeze, estetishe un afile sotsyale. in der geshikhte fun der alter yidisher literatur un kunst nishto keyn grintlekher untersheyd tsvishn poezye un nevue. undzer fartsaytike poezye iz geven farvandlt in dinem un in a lebnsshteyger.

eynike fun mayne kolegn in der kafeterye nebn dem «forverts» hobn mikh ongerufn a pesimist un a dekadent, ober faktish iz alemol faran a hintergrunt fun emune hinter rezignatsye. ikh hob gefunen treyst in azoyne pesimistn un dekadentn vi bodleyr, verlen, edgar alan po un strindberg. mayn interes in psikhisher forshung hot gevirkt az ikh hob gefunen nekhome in azoyne mistiker vi svedenborg un r' Nakhmen bratslever, vi der groyser poet fun mayn tsayt, mayn fraynd Aren tsaytlin, vos iz geshtorbn mit a por yor tsurik un ibergelozt nokh zikh a yerushe fun hoykhn kvalitet, s'rov in yidish.

der pesimizm fun dem sheferishn mentsh iz nisht keyn dekadents, nor a mekhtiker farlang far geule, fun min mentsh. azoy vi der poet farvaylt, azoy zukht er eynike emes'n, dem esents fun do-zayn. er pruvt oyf zayn eygenem shteyger tsu basheydn dos retenish fun tsayt un farenderung, gefinen an entfer oyf leydn, antplekn libe in same tom fun akhzoryes un umgerekhtikayt. vi oysterlish di verter zoln aykh nisht klingen, ikh shpil mikh oft mit dem gedank, az ven ale sotsyale teoryes veln zikh funanderfaln un milkhomes un revolutsyes veln iberlozn di mentshhayt in fulshtendiker fartsveyflung, vet der poet – yener vos plato hot im fartribn fun zayn republik – oyfshteyn un rateven undz ale.

der groyser koved vos di shvedishe akademye hot mir ongeton iz oykh an onerkenung fun yidish – a shprakh fun goles, on a land, on grenetsn, nisht untergeshtitst fun keyn shum regirung; a shprakh vos farmogt kemat nisht keyn verter far vofn, amunitsye, militerishe ibungen un taktik; a loshn vos iz gevorn farakhtet say fun goyem un say fun rov emantsipirte yidn. der emes iz, az vos di groyse religyes hobn gepredikt hobn di yidn in geto praktitsirt. zey hobn nisht gehat keyn gresere freyd vi lernen vegn mentshn un mentshlekhe batsiungen vos hobn ongerufn toyre, talmud, muser, kabole. di geto iz geven nisht bloyz an ort fun antrinung far a farfolgter minoritet, nor oykh a groyser eksperiment in sholem, zelbst-distsiplin un humanizm. reshtlekh derfun ekzistirn biz haynt tsu tog, nisht gekukt oyf der gantser brutalitet vos ringlt zey arum.

ikh bin dertsoygn gevorn tsvishn azoyne yidn. mayn foters hoyz oyf krokhmalne gas in varshe iz geven say a beys-din-shtub, an ort vu men hot dertseylt mayses un vu m'hot gepravet khasenes un khsidishe sude|lekh. ven ikh bin geven a kind, hob ikh gehert fun mayn bruder mayster y. y. zinger – vos hot shpeter ongeshribn «di brider ashkenazi» – ale argumentn vos di ratsyonalistn, fun shpinoza biz maks nordoy, hobn aroysgetrogn kegn religye. fun mayn foter un muter hob ikh gehert ale entfers vos der gloybn in got kon gebn yene vos tsveyflen un zukhn dem emes. in undzer heym un in a sakh andere heymen zenen di eybike fragn geven mer aktuel vi di letste nayes fun der yidisher tsaytung. nisht gekukt oyf ale mayne antoyshungen un mayn gantsn skeptitsizm gloyb ikh az di felker kenen a sakh lernen fun di dozike yidn; zeyer gedanken-gang, zeyer oyfn fun dertsien kinder, zeyer gefinen glik dort vu andere zeen bloyz umglik un derniderung.

far mir iz yidish eng farbundn mit yene vos hobn geredt dos dozike loshn. m'kon gefinen in geyst fun yidish vore freyd, lust tsum lebn, di benkshaft nokh moshiyekh, geduld tsu vartn un a tife opshatsung fun mentshlekher individualitet. s'iz faran a shtiler humor in yidish, a dankbarkayt far yedn tog vos men blaybt lebn, far yedn brekl hatslokhe, far yeder bagegenish mit libshaft. yidish iz nisht gayve|dik, nisht zikher mit nitsokhn. yidish fodert nisht un kemft nisht, nor kumt-iber, lebt-adurkh, shmuglt zikh adurkh tsvishn di koykhes fun tseshterung, visndik derbay az got|s plan far der bashafung iz ersht in same onheyb.

s'zenen faran azoyne vos rufn on yidish a toyte shprakh. ober m'hot oykh gehaltn knap tsvey toyznt yor tsayt hebreish far a toyte shprakh. mit amol iz hebreish oyfgeshtanen tkhies-hameysem oyf a vunderlekhn oyfn, mamesh durkh nisem. arameish iz zikher gevorn batrakht vi toyt. ober in der dozikn toytn loshn iz gevorn geshribn der zohar, a mistish verk fun himlisher prakht. s'iz a fakt az di klasiker fun yidish zenen oykh di klasiker fun modernem hebreish. yidish hot nokh vayt nisht gezogt dos letste vort. es anthalt oytsres vos zenen nokh nisht antdekt far der groyser velt. es iz a loshn fun martirer un kedoyshem, fun troymer un mekubolem – raykh in humor un in zikhroynes, vos der min mentsh tor nisht fargesn. in a figurativn zin iz yidish dos kluge un untertenike loshn fun undz alemen, der idyom fun der dershrokener un hofndiker mentshhayt.

ייִדיש לעבן ־ אַ מוסטער פֿאַר אַלע פֿעלקער.

נאָבעל־לעקציע געהאַלטן פֿון י. ב. סינגער אין דער

שװעדישער אַקאַדעמיע דעם 8טן דעצעמבער 1978 אין שטאָכאָלם.

דער דערצײלער פֿון אונדזער צײַט, װי פֿון אַלע צײַטן, מוז זײַן און פֿאַרבלײַבן אַ פֿאַרװײַלער אין בעסטן זין פֿון װאָרט, נישט אַ פֿאַרשפּרײטער פֿון פּאָליטישע אָדער סאָציאַלע אידעאַלן. ס'איז נישטאָ קײן גן־עדן פֿאַר פֿאַרלאַנגװײַליקטע לײענער און קײן שום פֿאַרענטפֿערונג פֿאַר ליטעראַטור װאָס אינטערעסירט נישט דעם לײענער, דערהײבט נישט זײַן געמיט, גיט אים נישט די פֿרײד און די פֿאַרגעסונג װאָס אמתע קונסט גיט אונדז. ס'איז פֿונדעסטװעגן אױך אמת, אַז דער ערנסטער שרײַבער פֿון אונדזער צײַט מוז זײַן טיף אינטערעסירט אין די פּראָבלעמען פֿון זײַן דור. ער מוז אײַנזען, צום בײַשפּיל, אַז דער כּוח פֿון רעליגיע, ספּעציעל דער גלױבן אין געטלעכער אַנטפּלעקונג, איז שװאַכער הײַנט װי אין װעלכער ס'איז עפּאָכע פֿון דער געשיכטע. גרױסע צאָלן פֿון קינדער װערן דערצױגן אָן אמונה אין גאָט, לױן און שטראָף, דער אומשטערבלעכקײט פֿון דער נשמה און אַפֿילו אין די פּרינציפּן פֿון עטיק. דער שרײַבער קאָן נישט פֿאַרזען דעם פֿאַקט, אַז די פֿאַמיליע פֿאַרלירט אַלץ מער און מער איר גײַסטיקן פֿונדאַמענט. אַלע שװאַרצע נבֿואות פֿון אָסװאַלד שפּענגלער װערן מקײם זינט דעם צװײטן װעלט־קריג. קײן שום טעכנאָלאָגישע דערגרײכונגען קענען נישט מילדערן די טיפֿע אַנטױשונג פֿון דעם הײַנטיקן מענטש, זײַן געפֿיל פֿון אײנזאַמקײט, מינדערװערטיקײט, זײַן פּחד פֿאַר מלחמה, רעװאָלוציע, טעראָר. נישט בלױז האָט אונדזער דור פֿאַרלױרן דעם גלױבן אין השגחה, נאָר אױך אין זיך אַלײן, זײַנע אינסטיטוציעס און אַפֿילו אױך נאָענטסטע.

אַ צאָל פֿון יענע װאָס האָבן אָנגעװױרן דעם צוטרױ צו דער סאָציאַלער און פּאָליטישער פֿירערשאַפֿט פֿון אונדזער געזעלשאַפֿט זוכן אַן אָנלען אין דעם שרײַבן, אין דעם מײַסטער פֿון װערטער, אפֿשר װעט ער, דער מענטש פֿון טאַלאַנט און סענסיטיװיטעט, ראַטעװען די ציװיליזאַציע אפֿשר איז פֿאָרט פֿאַראַן אין דעם קינסטלער אַ פֿונק פֿון נבֿואה.

װי אַ זון פֿון אַ פֿאָלק, װאָס האָט געטראָגן די ערגסטע קלעפּ װאָס די מענטשלעכע אַכזריות און משוגעת קענען דערלאַנגען, מוז איך טראַכטן װעגן די סכּנות װאָס לױערן אױף אונדזערער װעלט. איך האָב מיט װיפֿל מאָל מיאש געװען אין יעדער הילף. אָבער יעדעס מאָל האָט זיך אױפֿגעװעקט אין מיר די האָפֿענונג אַז אפֿשר איז נאָך נישט צו שפּעט פֿאַר אונדז אַלעמען זיך אָפּצוגעבן אַ חשבון־הנפֿש און צו קומען צו אַ שלוס. איך בין דערצױגן געװאָרן אין דער אמונה אין פֿרײַען װילן. איך צװײפֿל אין אַנטפּלעקונגען, אָבער איך קאָן קײנמאָל נישט אָננעמען אַז דער אוניװערס איז אַ פֿיזישער אָדער כעמישער צופֿאַל, אַ רעזולטאַט פֿון בלינדער עװאָלוציע. איך זע אױף מײַן אײגענעם שטײגער די ליגנס, די שאַבלאָנען און די אָפּגעטער פֿון מענטשלעכע געדאַנק, אָבער איך קלאַמער מיך נאָך אַלץ אין אַ צאָל אמתן װאָס דאָס מענטשלעכע מין קאָן זײ אָננעמען און אױף זײ בױען. ס'איז פֿאַראַן, זאָג איך מיר, אַ װעג װי אַזױ דער מענטש זאָל קענען געניסן אַלע מעגלעכע פֿאַרגעניגנס, אַלע כּוחות און יעדעס װיסן װאָס די נאַטור שענקט אונדז און דערבײַ דינען גאָט ־־־ אַ גאָט װאָס רעדט מיט מעשׂים, נישט מיט װערטער און װאָס זײַן װערטערבוך איז דער קאָסמאָס.

איך שעם מיך נישט מודה צו זײַן אַז איך געהער צו יענע װאָס פֿאַנטאַזירן, אַז די ליטעראַטור קאָן אונדז ברענגען נײַע האָריזאָנטן און נײַע פּערספּעקטיװן ־ פֿילאָזאָפֿישע, רעליגיעזע, עסטעטישע און אַפֿילו סאָציאַלע. אין דער געשיכטע פֿון דער אַלטער ייִדישער ליטעראַטור און קונסט נישטאָ קײן גרינטלעכער אונטערשײד צװישן פּאָעזיע און נבֿואה. אונדזער פֿאַרצײַטיקע פּאָעזיע איז געװען פֿאַרװאַנדלט אין דינים און אין אַ לעבנסשטײגער.

אײניקע פֿון מײַנע קאָלעגן אין דער קאַפֿעטעריע נעבן דעם ,,פֿאָרװערטס'' האָבן מיך אָנגערופֿן אַ פּעסימיסט און אַ דעקאַדענט, אָבער פֿאַקטיש איז אַלעמאָל פֿאַראַן אַ הינטערגרונט פֿון אמונה הינטער רעזיגנאַציע. איך האָב געפֿונען טרײסט אין אַזױנע פּעסימיסטן און דעקאַדענטן װי באָדלײר, װערלען, עדגאַר אַלאַן פּאָ און סטרינדבערג. מײַן אינטערעס אין פּסיכישער פֿאָרשונג האָט געװירקט אַז איך האָב געפֿונען נחמה אין אַזױנע מיסטיקער װי סװעדענבאָרג און ר' נחמן בראַצלעװער, װי דער גרױסער פּאָעט פֿון מײַן צײַט, מײַן פֿרײַנד אַהרון צײַטלין, װאָס איז געשטאָרבן מיט אַ פּאָר יאָר צוריק און איבערגעלאָזט נאָך זיך אַ ירושה פֿון הױכן קװאַליטעט, ס'רובֿ אין ייִדיש.

דער פּעסימיזם פֿון דעם שעפֿערישן מענטש איז נישט קײן דעקאַדענץ, נאָר אַ מעכטיקער פֿאַרלאַנג פֿאַר גאולה, פֿון מין מענטש. אַזױ װי דער פּאָעט פֿאַרװײַלט, אַזױ זוכט ער אײניקע אמת'ן, דעם עסענץ פֿון דאָ־זײַן. ער פּרוּװט אױף זײַן אײגענעם שטײגער צו באַשײדן דאָס רעטעניש פֿון צײַט און פֿאַרענדערונג, געפֿינען אַן ענטפֿער אױף לײדן, אַנטפּלעקן ליבע אין סאַמע תּהום פֿון אַכזריות און אומגערעכטיקײט. װי אױסטערליש די װערטער זאָלן אײַך נישט קלינגען, איך שפּיל מיך אָפֿט מיט דעם געדאַנק, אַז װען אַלע סאָציאַלע טעאָריעס װעלן זיך פֿונאַנדערפֿאַלן און מלחמות און רעװאָלוציעס װעלן איבערלאָזן די מענטשהײט אין פֿולשטענדיקער פֿאַרצװײפֿלונג, װעט דער פּאָעט ־־־ יענער װאָס פּלאַטאָ האָט אים פֿאַרטריבן פֿון זײַן רעפּובליק ־־־ אױפֿשטײן און ראַטעװען אונדז אַלע.

דער גרױסער כּבֿוד װאָס די שװעדישע אַקאַדעמיע האָט מיר אָנגעטאָן איז אױך אַן אָנערקענונג פֿון ייִדיש ־־־ אַ שפּראַך פֿון גלות, אָן אַ לאַנד, אָן גרענעצן, נישט אונטערגעשטיצט פֿון קײן שום רעגירונג; אַ שפּראַך װאָס פֿאַרמאָגט כּמעט נישט קײן װערטער פֿאַר װאָפֿן, אַמוניציע, מיליטערישע איבונגען און טאַקטיק; אַ לשון װאָס איז געװאָרן פֿאַראַכטעט סײַ פֿון גױם און סײַ פֿון רובֿ עמאַנציפּירטע ייִדן. דער אמת איז, אַז װאָס די גרױסע רעליגיעס האָבן געפּרעדיקט האָבן די ייִדן אין געטאָ פּראַקטיצירט. זײ האָבן נישט געהאַט קײן גרעסערע פֿרײד װי לערנען װעגן מענטשן און מענטשלעכע באַציונגען װאָס האָבן אָנגערופֿן תּורה, תּלמוד, מוסר, קבלה. די געטאָ איז געװען נישט בלױז אַן אָרט פֿון אַנטרינונג פֿאַר אַ פֿאַרפֿאָלגטער מינאָריטעט, נאָר אױך אַ גרױסער עקספּערימענט אין שלום, זעלבסט־דיסציפּלין און הומאַניזם. רעשטלעך דערפֿון עקזיסטירן ביז הײַנט צו טאָג, נישט געקוקט אױף דער גאַנצער ברוטאַליטעט װאָס רינגלט זײ אַרום.

איך בין דערצױגן געװאָרן צװישן אַזױנע ייִדן. מײַן פֿאָטערס הױז אױף קראָכמאַלנע גאַס אין װאַרשע איז געװען סײַ אַ בעת־דין־שטוב, אַן אָרט װוּ מען האָט דערצײלט מעשׂיות און װוּ מ'האָט געפּראַװעט חתונות און חסידישע סעודהלעך. װען איך בין געװען אַ קינד, האָב איך געהערט פֿון מײַן ברודער מײַסטער י. י. זינגער ־־־ װאָס האָט שפּעטער אָנגעשריבן ,,די ברידער אַשקענאַזי'' ־־־ אַלע אַרגומענטן װאָס די ראַציאָנאַליסטן, פֿון שפּינאָזאַ ביז מאַקס נאָרדױ, האָבן אַרױסגעטראָגן קעגן רעליגיע. פֿון מײַן פֿאָטער און מוטער האָב איך געהערט אַלע ענטפֿערס װאָס דער גלױבן אין גאָט קאָן געבן יענע װאָס צװײפֿלען און זוכן דעם אמת. אין אונדזער הײם און אין אַ סך אַנדערע הײמען זענען די אײביקע פֿראַגן געװען מער אַקטועל װי די לעצטע נײַעס פֿון דער ייִדישער צײַטונג. נישט געקוקט אױף אַלע מײַנע אַנטױשונגען און מײַן גאַנצן סקעפּטיציזם גלױב איך אַז די פֿעלקער קענען אַ סך לערנען פֿון די דאָזיקע ייִדן; זײער געדאַנקען־גאַנג, זײער אױפֿן פֿון דערציִען קינדער, זײער געפֿינען גליק דאָרט װוּ אַנדערע זעען בלױז אומגליק און דערנידערונג.

פֿאַר מיר איז ייִדיש ענג פֿאַרבונדן מיט יענע װאָס האָבן גערעדט דאָס דאָזיקע לשון. מ'קאָן געפֿינען אין גײסט פֿון ייִדיש װאָרע פֿרײד, לוסט צום לעבן, די בענקשאַפֿט נאָך משיח, געדולד צו װאַרטן און אַ טיפֿע אָפּשאַצונג פֿון מענטשלעכער אינדיװידואַליטעט. ס'איז פֿאַראַן אַ שטילער הומאָר אין ייִדיש, אַ דאַנקבאַרקײט פֿאַר יעדן טאָג װאָס מען בלײַבט לעבן, פֿאַר יעדן ברעקל הצלחה, פֿאַר יעדער באַגעגעניש מיט ליבשאַפֿט. ייִדיש איז נישט גאװהדיק, נישט זיכער מיט ניצחון. ייִדיש פֿאָדערט נישט און קעמפֿט נישט, נאָר קומט־איבער, לעבט־אַדורך, שמוגלט זיך אַדורך צװישן די כּוחות פֿון צעשטערונג, װיסנדיק דערבײַ אַז גאָטס פּלאַן פֿאַר דער באַשאַפֿונג איז ערשט אין סאַמע אָנהײב.

ס'זענען פֿאַראַן אַזױנע װאָס רופֿן אָן ייִדיש אַ טױטע שפּראַך. אָבער מ'האָט אױך געהאַלטן קנאַפּ צװײ טױזנט יאָר צײַט העברעיִש פֿאַר אַ טױטע שפּראַך. מיט אַמאָל איז העברעיִש אױפֿגעשטאַנען תּחית־המתים אױף אַ װוּנדערלעכן אױפֿן, ממש דורך נסים. אַראַמעיִש איז זיכער געװאָרן באַטראַכט װי טױט. אָבער אין דער דאָזיקן טױטן לשון איז געװאָרן געשריבן דער זוהר, אַ מיסטיש װערק פֿון הימלישער פּראַכט. ס'איז אַ פֿאַקט אַז די קלאַסיקער פֿון ייִדיש זענען אױך די קלאַסיקער פֿון מאָדערנעם העברעיִש. ייִדיש האָט נאָך װײַט נישט געזאָגט דאָס לעצטע װאָרט. עס אַנטהאַלט אוצרות װאָס זענען נאָך נישט אַנטדעקט פֿאַר דער גרױסער װעלט. עס איז אַ לשון פֿון מאַרטירער און קדושים, פֿון טרױמער און מקובלים ־־־ רײַך אין הומאָר און אין זכרונות, װאָס דער מין מענטש טאָר נישט פֿאַרגעסן. אין אַ פֿיגוראַטיװן זין איז ייִדיש דאָס קלוגע און אונטערטעניקע לשון פֿון אונדז אַלעמען, דער אידיאָם פֿון דער דערשראָקענער און האָפֿנדיקער מענטשהײט.