Polymetron

Textus:

Ioannis Andreae Vinacci Polymetron,

Tipografia Alessio, Cosenza 1881

Versio digitalis:

Vincenzo Belmonte

_________________________________________________________

Polymetron.

I

Pallida nox alto diffundere sidera caelo

Undique iam properat; coerula tuta cubant.

Excelsum turtur nidum gemebunda revisit

Inque cava metuens rupe columba sedet.

5

Integrat in silva carmen philomela sonorum

Ingemit et scopulo sordida noctis avis.

Dissiliunt liquidi maiore et murmure fontes,

Annosa et quercus brachia curvat iners.

Contrahit alas nocturno de flamine lassa

10

Densoque ex saltu mobilis aura fugit.

Solane tu placida nec laxas membra quiete

Nec tibi somnus adhuc lumina moesta domat!

Vere novo primae mutantur in arbore frondes,

Tractim et gemmatis floribus arva virent.

15

At dolor, infelix, tibi pronos crescit in annos,

Ulla nec exhilarant gaudia corda tua!

Incompto iamdudum humeros perfusa capillo,

Tristia continuo fletibus ora rigas.

Fidae nec matris, modo quae dolet, oscula mulcent,

20

Flectere nec possunt mollia verba patris.

Magno cur motu penitus suspiria tanta

Nocte trahis sera? Denique quidne petis?

Silvius infesta, fors nescis?, pugnat in ora

Terrificumque tubae percipit aure sonum.

25

Quot celebres terras, ventosa per aequora vectus,

Urbes quot magnas, flumina quotque videt!

Mincius hinc viridi praetextus arundine ripam,

Hinc praeceps Athesis populiferque Padus.

Praerupti hinc circum sublimi vertice montes

30

Hisque iuga aeterna sub nive tecta latent.

Et Benacus ibi, fluctu strepituque marino

Assurgens, et ibi Mantua dives avis.

Italiam quamvis longo molimine tutam,

Totius orbis enim praesidium atque decus,

35

Hunnorum turba et flavo gens proxima Rheno,

Invasere graves Poeoniique feri.

Ingenti irruerant numero hi nostrasque tenentes

Urbes devictis iussa superba dabant.

Utque in agris possent vastatis esse quieti,

40

Subdita munierant quadruplici arce loca.

Tam longa Italici tantaque tyrannide moesti,

Certant magnanimi rumpere vincla suis.

Conferto en audax Victorius agmine princeps,

Obstricto in turmas ense retorquet equum.

45

Invicti et magni non immemor ille parentis

Gentisque haud spernit fervida vota suae.

Ora puer prima signans intonsa iuventa,

Regalis sequitur grandia gesta domus.

Armaque tractare et rigidi certamina Martis,

50

Spumantes vel equos huic fuit unus amor!

Nullo se tellus tantum iactabit alumno,

Rebus nec dubiis firmior ulla salus.

Virtutis patriae quantum! Quantum instar in illo!

More patrisque tenet non leve regis onus.

55

Sceptro nunc heros posito nitidaque corona,

Arma manu praefert, contegit aere caput.

Qualis quum tacitum Boreas exasperat aequor,

Pinos et quercus tectaque rapta trahit,

Diffugiunt nebulae et scissae per inane feruntur

60

Praepetibusque alis aethere aguntur aves;

Haud secus adgreditur densum Victorius hostem,

Tanta in se virtus iraque tanta coit!

Utque vident trepidi gradientem et dira frementem,

Horribili vertunt hispida terga metu.

65

Ille micans auro cristaque hirsutus equina,

Urget cedentes insequiturque minax.

Tardos invadit cursu lateque coruscans

Terret fulmineo mucro nitore citos.

Seu rex seu dux, sic omnes supereminet ille,

70

Foetus ut teneros roboris alta cedrus.

Silvius oblongum vagina hic eripit ensem,

Agmen et in medium provolat actus equo.

Haud ulli est comitum virtute secundus avetque

Pro patria extremum fortis obire diem.

75

Mox veniet, veniet. Mitte hanc de pectore curam,

Sed minime, heu!, minime, Lida, redisse voles!

* * *

Luctum demite pectore,

Somnos huc leviter ducite candidos,

Moerentis iuvenis tamen,

80

Sereni zephyri, vos miserescite.

Noctu saepe vagantia,

Quae formis animum tristibus asperant

Ac ventura dolentibus

Interdum referunt, pellite somnia.

85

Heu, si praescia nunc mali,

Cauta quaeque latent mente revolveret!

Heu, si denique cerneret

Infestae horrificam sortis imaginem!

At vos flamine protinus

90

Obsit quod miserae ferte per aëra,

Mollis sitque quies velut

Infantis, genitrix quem fovet in sinu

Nec lenire caput manu,

Blando nec gemitum carmine desinit.

95

o vos qui iuga Raetia

Transitis, zephyri, tot gemitus graves,

Lidae tot lacrimas modo

Dilecto nimium dicite Silvio.

II

Virginis augustae festum sollemne recurrit,

100

Turribus aera sacris aere repulsa sonant.

Murmure iam certant crepitantia tympana rauco,

Vallis circum, mons infremit atque nemus.

Iamque fugacis ovis blandaeque oblita capellae,

Nunc stridore replet rustica avena domos.

105

Virginis en simulacrum aedis sub limine primo:

Pectora pulsantur, flectitur omne genu.

Serica vexillum velamina pandit in auras,

Urget turba virum mobile nuda caput.

Convenit huc agris tectisque effusa paternis

110

Pubes, suadet enim currere pompa sacra.

Illam namque diem solidam inter gaudia degit,

Corpora tam longo fracta labore levans.

Sole sub occiduo, excussa iam pulvere putris

Glebae, suspendit deses aratra iugo

115

Pastosque inde boves intra stabula ante refecta

Colligit et pecudem setigeramque suem.

Prandia per noctem vigilans aut curat abunde,

Vestes aut nitidas instruit arte nova.

Versae ceu magno segetis saepe aggere structo,

120

Umbras si tremulas messor anhelus adit,

Accurrunt una celeres tractimque columbae

– Nam timidas stimulat tum malesuada fames –,

Alto haec de scopulo, quo late prospicit anceps,

Quercu haec, qua nidum progeniemque fovet;

125

Haud secus hi vario festini tramite pergunt,

Quum primum Eois Lucifer exit aquis.

Nunc capita angustis nigrisque undantia vittis,

Nunc folia inter abhinc candida lina patent.

Matres atque viri, pueri innuptaeque puellae,

130

Confertum agmen idem, sed pede, carpit iter.

Finitimi ex pagis fidique vocantur amici,

Quique nec a festo stirpe propinquus abest.

Agresti atque humili sed honesto splendida cultu

Ornantur prima ac interiora domus.

135

Tum late medioque parant convivia tecto,

Adsunt et circum proxima quisque tenet.

Moxque dapes onerant mensas ac pocula splendent

Exundansque replet magna canistra Ceres.

Blanda quies primum, tranquilla silentia ubique,

140

Quisque studet cupido pellere dente famem.

Crateras demum statuunt et vina coronant

Largeque exhilarant tristia corda mero.

Magnus tum strepitus, tum dulcia verba salutis

Alternis donant accipiuntque simul.

145

Exempta ergo fame, pateris mensaque remota,

Molles quot ludi, gaudia quanta manent!

Ad numerum pars crura movet nutantia, grato

Quippe cibo et vino satque superque gravis.

Fausta canens una pars tollit ad astra fragorem,

150

Vocibus et raucis excita tecta sonant.

Tunc risus, tunc et plausus fremitusque virorum,

Qualem iam scenae plebe favente darent.

Praecedunt agiles iuvenes puerique iocosi,

Hos sequitur lento sed pede turba senum.

155

Hic salit et miscet revolutas arte choreas,

Grata sermonum ast hic vice verba serit.

Est qui procerum vexillum, in vertice quondam

Celsi quod montis pinus odora fuit,

Exercet magno in gyro vacuum aëra circum,

160

Saepe ut torto sub verbere turbo volat,

Aut ponit rectum dura sub fronte revulsa,

Dentibus aut nitidis sustinet acer onus.

Inde puellarum numerosa frequentia, sicut

Candida densantur lilia vere novo,

165

Flamine quum zephyri iucundo gramina mulcent

Atque comas nutat fontis amica salix.

Tortilibus nodis glomeratos arte capillos

Ignea circum humeros serica fusa premunt.

Auribus haec rutilos teneris aptavit inaures

170

Tinnitumque gradu dant properante levem.

Pendent huic tereti baccata monilia collo,

Ut niveo sparsi palmite rore botri.

Lactea purpureo sub tegmine pectora turgent,

Bina hic, cruda tamen, pendula poma latent.

175

Horrent ceu zephyris impulsae leniter undae

Et blando fremitu littora curva petunt,

Vestes sic roseae subnexaeque ilia circum

Undantes simili desuper orbe fluunt.

Interdum ut mites liquida inter nubila cycni

180

Vocales dant per lenia colla modos,

Foeminea incedens forma pulcherrima pubes

Dulce sic integro fudit ab ore melos.

* * *

Salve, sancta Parens, inclita virginum

Virgo. Te celebrant undique supplices,

185

Trino unique supremo

Dilectam penitus Deo.

Valde tu sapiens, munifica et potens,

Regis mater enim qui movet omnia,

Tu prorsus maculae expers,

190

Nostros at gemitus doles.

Tu bellum lacrimosum et miseram famem

Pestemque a populo et sanguine regio,

Dulcis Virgo, repelle,

Nostris et precibus fave.

195

Virtus sit iuvenum praesidium et decus,

Communis patriae maximus atque amor.

Castae sunto puellae,

Fidae et sollicitae matres.

Veram laetitiam da quoque cordibus

200

Intersisque diu gentibus Italis.

Esto dulce levamen

Aegris atque dolentibus.

III

Qualis gemma micans, viridi spectabilis aevo,

Silvius et valido corpore firmus erat.

205

Compositum crinem cervix alta accipit atque

Deiectus circum tempora sponte fluit.

Lumina, sicut saepe solent, in amore serena,

Ignea quum rabies effera corda ciet.

Et capite et sublimi humero supereminet omnes,

210

Pronus ad iram, acer propositique tenax.

Viribus ac animo tum sic praestantior ille

Ut nullo subeat magna pericla metu.

Sacra forte die iuvenem conspexerat hincque

Ignem conceptum pectore Lida fovet.

215

Olli nigri oculi splendebant sideris instar,

Nigro sed vivo pulchra nitore coma.

Effusus toto formoso corpore candor

Cycnis integrior Sithoniaque nive.

Marmore Mygdonio frons multo laevior ipso.

220

Floribus ornabat prima iuventa genas.

Tantus et oris honos et risus gratia tanta,

Inter uti rubrae lilia cana rosae.

Incessusque levis, pes verum passibus ales,

More citae huc illuc exsilientis avis.

225

Silvius haud minus ardenti flagrabat amore,

Ambo aetate pares, igne pari ambo calent.

Oh, quoties vario relevant sermone laborem,

Alternis quoties praebet uterque fidem!

Talia connubia haud horrent ipsique parentes

230

Coniugioque satis debita quaeque parant.

Heu, quam saepe tamen tutos spes ludit amantes!

Quum minus exspectant, saeva procella furit.

Instantis signum belli dat buccina rauca,

Omnibus effrenus concutit ossa furor.

235

Certatim Italici sese exhortantur in arma,

Hunc decus accendit, corporis huncque vigor,

Hunc atavi celebres, hunc claris dextera factis,

Terrae hic natalis tristia damna dolet.

Est vir qui tardos animis audacibus implet

240

Et iuvenum stimulo pectora vertit acri.

Libertatis amans patriaque eiectus ab ora,

Ignota dudum constitit exsul humo.

Belliger audax, consilii iam providus auctor,

Saevos in reges seditione potens,

245

Impatiensque morae, exsilio quoque pube coacta,

Concurrit Thetidos quo Siculae unda strepit.

Mille viri tantum destricto hunc ense sequuntur,

Terrae sed patriae quemque peredit honor.

Immugit fervens abruptis Aetna cavernis

250

Vesevusque sonum sponte citoque refert.

Tota dein frendens commota Calabria surgit,

Imbelli et regi ferrea sceptra trahit.

Insequitur simili felix Campania bello,

Daunia et exardens, Tuscia dives agro.

255

Coeruleus Thybris vicinaque Thybridis arva

«Arma, viri,» clamant «arma referte, viri».

Tum Brutum et Graccos, Drusos fortemque Camillum,

Tum Paulum et Decios Fabriciumque gravem,

Marcellum et Scauros, hirto Curiumque capillo,

260

Fulmina Mavortis Scipiadasque duo,

Iamque senile caput placido ostentare sepulcro,

Versare et circum lumina torva procul.

Haud firmo pavidi solio tremuere tyranni,

Tecta fuga est miseris una pudenda salus.

265

Excita ventoso veluti quum turbine flamma,

Paulum quae viridi condita fronde latet,

Erumpit tollitque globos et sidera lambit

Pressaque iam vento permeat omne nemus.

Nunc huc, nunc illuc se circum stridula flectit

270

Expanditque magis fusa magisque comas

Nec minus illa fremens et viribus effera saevis

Nulla circumstat utpote lege vagans.

Fraxineaeque trabes ardent et fissile robur,

Scintillant, nedum capta rubeta crepant.

275

Italiam in totam belli sic funditur horrens

Clamor, vox belli reddita ubique sonat.

Quis verum tanto communi obstaret amori?

Silvius ipse lubens currit ad arma cito.

Tempus erat. Terram nox atra involverat umbra

280

Fessaque mulcebat pectora amica quies.

Silvius excessurus adit tum limina Lidae,

Diceret ut moesto carmine triste vale.

* * *

Praecipitat caelo nox humida concitatque abire

Clangor tubarum patriaeque nomen.

285

Virgo, postremum moestum hoc vale, voce quod dolenti

Tibi remittit mox iturus, audi.

Alta mente reposta manebis. Te geram usque mecum.

Vivam aut cadam, te diligens amabo.

Saepe auris tradam suspiria. Dummodo fidelis,

290

Leni haec susurro iam tibi renarrent.

Dulcis imago micans oculis tua me levem ferumque

Truces in hostes acrius ciebit.

Assidue hoc vale pectore serva. Laetus et triumphans

Lauri revertar ramulo decorus.

295

Ara sacra excipiet nos tandem corde gestientes

Iunctisque dextris. Oh, nimis beati!...

IV

Ter viridi fuerant ornati gramine campi,

Ter concrerat aquas frigore bruma pigra.

Evius explerat ter Massica prela racemis,

300

Horrea ter large frugibus alma Ceres.

Nec minor Italicis bellandi prima cupido,

Priscae virtutis non minor ardor erat.

Eripiunt hosti summo conamine tandem

Oppida quaeque tenet more subacta suo.

305

Voti compos iamque suos Oenotria fines

Possidet, haud ulli praetereunda loca.

Salve, gente potens, rerum cui copia multa,

Vatum et magnorum prospera alumna virum.

Salve, bellatrix ingens, priscae aemula Romae,

310

Terris quae late, quae dominaris aquis.

Tuque ducis Libyci turbas mirata cruentas,

Immitem et pugnam, multa strepente lacu.

Tuque decus Lari, iam parva colonia quondam,

Aedibus, o felix, nunc memoranda sacris.

315

Quid tibi nunc dicam, Tritonidis inclita sedes?

Victa quidem, at perstant integra iura tibi.

Fortis ubi Tyrii generosi Antenoris ossa

Terra fatali nuda sepulta iacent.

Mantua, quid referam? Tibi quid, vicina Cremona?

320

Quidve boni tandem, dulcia quaeve loquar?

Salvete, oppida diro olim subiecta tyranno,

Morem nunc patrium, nunc leve fertis onus.

Omnibus Italiam Deus ipse replevit abunde,

Alpibus et sepsit tergeminoque mari,

325

Excelso ut solio populisque verenda sederet,

Esset uti felix ac domina una sui.

Oh, qualis fragor! Oh, qualis sonat undique plausus!

Quidne novi aut magni gaudia tanta ferunt?

En rex, ut Titan rutilans qui surgit ab unda,

330

En coniux, Phoebi ceu rubicunda soror,

En dux et princeps vultuque insignis et aevo,

Fulgenti ut noctu sidera bina polo.

Festini primum fidi videre Sicani,

Vidit mox Calaber, Daunius ipse volens.

335

Alpina ab rupe ad summum Siculumque Pachynum

Tuscisque ex oris Hadriae ad usque sinum

Itala gens una plaudit dextraque revincta

Integrat aeternum foedera pacta recens.

Interea Lidam nec adit qui certa reportet

340

Nec tamen, utque solet, Silvius ipse monet.

Acceptae quondam fidei secura tenaxque,

Haud umquam tenero fervet amore minus.

Vicini immo spe reditus vehementior ardor,

Torrens ut placido flamine pruna viget.

345

Attamen est quidam vultu nummisque superbus

Tantam qui retur rumpere posse fidem.

Saxo ceu frustra sectatus milvus ab alto

Discindit liquidum ex aëre lapsus iter

Infestaque specus tutum circumvolat ala,

350

Pumice quo scrupeo pressa columba latet;

Non secus ille domi rurique insistit ubique,

Silvio at usque suo Lida fidelis erat.

Multo saepe vafer fletu precibusque fatigat,

Quamvis ipsa neget, munera fertque malus.

355

Non bene compressa ferventi concitus ira,

Non cessat dubias addere saepe minas.

Tunc et cognatos et multa rogare parentem,

An possit natae flectere corda suae.

Omnia Lida tamen temnit cunctisque resistit,

360

Aequoris ut saevi fluctibus alta silex.

Undique maturis iam frugibus arva nitescunt,

Culmos inque leves falx rigida icta strepit.

Passim labentes spicas sitibunda puella

Colligit et laetum fundit ad astra melos.

365

Iamque fere medius sol ignibus omnia vestit

Lanigerasque sono fistula mulcet oves.

Pastor glandiferae recubat sub tegmine quercus,

Stat prope respirans fortiter ore canis.

Forte dolens cultum tum Lida reviserat hortum,

370

Membraque ibi viridi straverat aegra solo.

Intonso capiti vites umbracula texunt,

Crines et flatu commovet aura levi

Moerentemque gravis sensim sopor occupat atque

Silvius ante oculos visus adesse furens

375

Et minitans, gladio destricto, talia fari:

«Perfidiae poenam denique, saeva, lue.

Absentem turpes ignes celare putabas,

Impune aut tuto tot scelera usque fore.

Huc veniat, veniat, si vult, huc proditor ille,

380

Oscula nunc tepido sanguine mixta legat.

Frustra clamantem gladio hoc paulo ante petivi,

Tartara in atra modo volvitur umbra silens.

Ultra quid remoror? Rabie nunc corda redundant.

I quoque tu velox, en via, carpe virum».

385

Voce hac de somno confestim excussa puella,

Surgere tentat humo, rursus at icta cadit.

* * *

Occidis, virgo, similis nitenti,

Heu!, rosae pulchrae, quam Aquilo reclinat,

Dira vel grando, viola rosaque

390

Pulchrior ipsa.

Quo refers circum teneros ocellos

Quidve adhuc anceps moriens requiris?

Fugit atrox qui potuit puellam

Caedere fidam.

395

Sed tibi primus superest amoris

Ardor occultus, minus haud amoena

Efferi in temet iuvenis cruenta

Tristis imago.

Siste post tantos animi labores,

400

Nunc adi dulcem requiem sepulcri.

Quot iacent illic nimium fidelis

Vota puellae!

Tu modo, ceu fellis egens columba,

Virgo iam celso residens Olympo,

405

Ne vaces instans veniam precari.

Parce furenti.

V

Decurrit flavus montano flumine Crathis

Arvaque luteola subdita inundat aqua.

Declives prisci ripas tenuere coloni.

410

Virtus multa viris, semper agreste genus.

Silvaque frondescens postrema cacumina condit

Indomitasque ubivis occulit alta feras.

Frigus iners, frutici sic terra negata tenello,

Ramos ut numquam mitia poma gravent.

415

Nodosa ast ilex ornusque rigore notanda

Multiplici et fagus prole referta sua

Perpetuis umbris loca circum cuncta retexunt.

Horrendum visu! Tegmine triste nemus!

Urget utrimque tamen vallis medioque fragosum

420

Dat sonitum flumen nec breve, quippe Netus.

Iucundos nutrit limoso hic gurgite pisces

Vicinumque tumens irrigat amnis agrum.

Montes quum incipiunt molli descendere clivo,

Planities viridi gramine laeta patet.

425

Hic aestate nova pulchre flavescit arista,

Floribus hic late coerula lina nitent

Arbuteique virent foetus montanaque fraga,

Mora rubent, ingens unde redundat odor.

Cornigera hic errare vides armenta per amplam

430

Luxuriem herbarum, hic candida balat ovis.

Caseus hinc pressus, nivei ac sat copia lactis,

Discolor hinc grato lana colore micans.

Mugitusque ciens iam prima in proelia taurus,

Pulvere commoto cornibus astra petit.

435

Saltibus in vacuis cito post vestigia matris

Optatae trepidans parvulus hinnit equus.

Rebus quam multis loca deliciisque referta,

Si tuta essent aut insidiosa minus!

Erumpunt hinc crudeles persaepe latrones,

440

Impasta ut caeco bellua clausa specu,

Captosque aut pretio bellantum more remittunt,

Erranti aut tradunt membra resecta cani.

Barbara gens, auri cupida, atro sanguine foeda,

Ne pendat poenas invia lustra petit.

445

Sedem iam patriam dulcesque perosa penates,

Datque ducem sibi, sed iussa scelesta duci.

Nil sibi inausum umquam noctuque diuque vaganti,

Nil est insuetum criminis atque doli.

Effera, vindictae stimulata cupidine saeva,

450

Messes nunc urit, nunc pecus omne necat.

Horrida forma viris, cervix habitusque superbus,

Acrior at vultus terribilisque minis.

Surgit crinito, galeae instar, vertice conus,

Serica quo temere cingula longa cadunt.

455

Rusticus atque niger pannus, rudi arte decorus,

Auratis globulis pectora lata premit.

Poplite nexa femur perstringit densaque bracca,

Hinc gladii capulus curvus utrimque micat.

Duri praecingunt sic pinguia crura cothurni

460

Ut properante gemat terra repulsa gradu.

Dummodo tuti sint, humero suspensa sinistro,

Ignea dant acrem tela retorta sonum.

Neve dolo aut turba simul excipiantur inermes,

Non stabilis sedes, non mora certa diu.

465

Pressi clamorem dant auditoque repente

Concurrunt signo, nota tenentque loca.

Heu, pater, heu, iuvenis crudeli morte peremptus!

Heu, misero nato flebilis usque tuo!

Magna tibi virtus studium magnumque tuorum.

470

Quem inveniet pietas integritasque parem?

Quanta tibi spes olim! Quanta mihi, alme, parabas,

Quot soboli et patriae quantaque mente sagax!

Magnanimosque celer quondam tu sponte secutus,

Tentasti oppressis turpe levare iugum.

475

Tigribus Hyrcanis stirps et crudelior ipsis

Talem ergo potuit perdere saeva patrem!

Tertius annus erat quo saltu Silvius atro

Abdiderat sese. Heu, terque quaterque miser!

Nec reputat tandem mala, demens!, quanta patravit,

480

Dedecoris quantum postea seque manet.

Oblitus patriae primique oblitus honoris,

Pugnas quum dubias acer inibat eques,

Nonne brevi scelerum formas expleverit omnes,

Civibus invisus, mox gravis ipse sibi?

485

Praedonum turba numerosa exceptus et ille

Vastabat praedo saevus ubique loca.

Mille pericla tamen duros et mille labores

Pertulerat gnavus, semper ad arma celer.

Idcirco socii regemque ducemque reposcunt.

490

Rex demum et princeps, non minus acer erat.

Iam iam conveniunt diversi namque erat hora

Undique tum parto membra levare cibo.

Cespitibus mensam circa quisque exstruit altam

Gramineoque solo corpora fusa iacent.

495

Postquam exempta fames amor et compressus edendi,

En canis et trepidans virque timore stupens.

Pervigil assiduo urgebat latratibus hostes

Insidiasque sagax ille docebat herum.

Omnia sublimi hic lustrabat vertice circum,

500

Somno dum reliqui lumina fessa dabant.

Is narrat magnam iam iam adventasse catervam

Quae cito nunc totum pergit obire nemus.

Silvius extemplo surgens hortatur amicos,

Circum terque refert pocula plena mero.

* * *

505

Pellite nunc, socii, nunc curas pellite vino,

Cuique vigor nunc crescat Iaccho.

Adveniant hostes magno numero. Anne timetis,

O fortes peioraque passi?

Sunt multi, at trepido ceu dammae corde paventes.

510

Nos pauci, sed plurima virtus.

Aerato, heu miseri!, muro nos undique censent

Marmoreo aut hic aggere septos.

Sed vix per silvam noster iam fulserit ensis,

Diffugient timidi ocius aura.

515

Omnes unanimi, tentis ad sidera dextris,

Iuramus mare, sidera, terram!

Pellite nunc, socii, terrorem pellite vino,

Mox omnes in utrumque parati,

Seu versare dolos hostemque exstinguere ferro

520

Seu certae succumbere morti.

VI

Erumpunt silva, concurritur illico utrimque,

Exanima utrimque et corpora multa cadunt.

Haud incerta diu pendet victoria, namque,

Occisis sociis, Silvius unus adest.

525

Qualis, detracta praeda, atra percitus ira

Festinansque petit trux nemora alta lupus

Et fugiens torquet flammantia lumina retro

Infestumque canem dente minatur acri;

Sic animum, sic ille caput, sic ora ferebat,

530

Dira sic rabie fervida corda tument.

Contectus tenebris immane refugit in antrum.

Sidit, mox surgit, perstrepit atque gemit.

Inde regressus tunc tota sub nocte vagatur

Occultamque anceps itque reditque viam.

535

Credunt (nec vero pietatis amore negamus)

Foetam olim stabulum destituisse bovem,

Cedentis tractim custodem signa secutum

Perlustrasse agri condita quaeque diu,

Inde reverti moerentem ne forte vagando

540

Obvia crudeli sit laniata fera.

Flexo vix cursu, mugitus personat ingens,

Nocturna ac totum contegit umbra nemus

Incertoque pede ille errat, formidine mutus,

Abdita sed repetit splendidiorque dies.

545

Oh, quid maius miranti tunc protinus adstat!

Umbroso circum palmite septa specus.

Pallentes hederae tereti cum fornice frondem

Flectunt et late pendula bacca micat.

Virginis in medio veneranda illustris imago,

550

Aut superum aut priscae mirificum artis opus!

Septem stant circum fulgentes tempora stellae,

Nigra fluit turgens, ceu levis unda, coma.

Lactea gemmato redimuntur colla monili,

Flavo abdunt pectus lintea tincta croco.

555

Desuper incurva ad gremium sua brachia tendit

Coniunctasque manus more precantis habet.

Candida vestis, quam signant passim astra corusca,

Molliter ex toto corpore torta ruit.

Nube leves humeros sublimis amicta decenter,

560

Multa sol oriens imbuit ora rosa.

Serpentem super oppressum pede nixa triumphat,

Laeta orci saevi iam domuisse ducem.

Ille furens volvit sublato pectore terga

Tentans, si possit, solvere grande caput.

565

Ingenti at magnae victricis mole represso

Igne micant oculi, faux nigra turget hians.

Tum, rabie caecus, lingua micat ore trisulca,

Horrida squamoso sibila datque sinu.

Tendit utrimque nova exsurgens sua cornua luna,

570

Gaudens sub tenerum scamna dedisse pedem,

Centum ac aligeri sublimi ex aethere lapsi

Certatim manibus florea serta gerunt.

Arboris ingentis magnum curvantur in arcum

Rami arcteque tenent aedis utrumque latus

575

Defenduntque simul quum torridus aestuat aër

Quumque riget cano frigida bruma gelu.

Hinc atque hinc tellus, nullo cogente, venustos

Passim dat flores, hisce suavis odor.

Oh, mirum! Haud longe tantum defleta iuvenca

580

Herbosoque genu flexa recumbit humo

Luteolumque modo vitulum connixa tenellum

Ubere nunc nutrit, nunc trepidum illa fovet.

Fertur confestim vicina per oppida rumor,

Undique mox visum plurima turba ruit.

585

Hic struxere dein solido de marmore templum:

Tantus erat quondam religionis amor!

Certatim huc properant diverso tramite gentes.

Aestivo invitat tempore festa dies.

Quisque precatur inops, persaepe vovetque precando.

590

Diva pie impetrat, servat et ille fidem.

Cerea per muros pendent longo ordine vota,

Vitrea fax ingens lumina mille refert.

Perspicuo argento, caelato insignis et auro,

In medio ara sacro fumida thure calet.

595

Vectae huc densantur longinqua per aequora merces,

Hic et venalis stridula verba fori.

Sicut apis sollers volitat per amoena vireta,

Compleat ut dulci sedula melle favos,

Huc vir natorum studiosus semper amator,

600

Utilium huc rerum provida mater adit.

* * *

Aedis ostia iam patent,

Pes pede haeret euntibus,

Versa pectora pectora

Conterunt venientibus.

605

Clamor et strepitus magis

Crescit, aethera percutit,

Cursitant pueri leves

Gestiuntque puellulae.

Creta dat cava sibilos,

610

Picta tympana murmurant.

«Hic, viri, nova serica!»

Conclamat procul institor.

«Hic et aurea pendula

Ac corusca monilia!

615

En tibi omnia suavia!

Quidquid est pretiosius

Hic minoris. O, currite!».

Quanta ubique frequentia!

Quanta et undique copia!

VII

620

Non procul a templo tectum fuligine nigrum,

Custodis parva, ast inviolata domus.

Silvius huc tendit praerupto tramite, sperans

Illa se tutum denique nocte fore.

Multa suadent iamdudum labentia somnos

625

Sidera iucundos, undique cuncta silent.

Lenius adspirans iam silvam commovet aura

Fusoque hic illic murmure moesta gemit.

Accedit tacitus, sed mox auditur ab imo

Vox, quae et securo fortia membra quatit.

630

Stat vero dubius tentatque reducere passum,

Portarum at querulus cardo repente strepit.

Ecce senex hic, cruda tamen viridisque senecta:

Nulla genas nempe ruga senilis arat.

Inque manu laeva piceum dat fumida taeda

635

Lumen, sed baculum tortile dextra premit.

Turgida descendit tunicae manica atraque vestis

Ilia circumfert fune retorta rudi.

Sat leni igne micant oculi involvitque profusa

Mentum, dein pectus plurima barba rigat.

640

Nocturna impulsos flectit retro aura capillos,

Unde olli maior frontis et oris honos.

Invitat blande. Transmisso limine primo,

Excita mox resonat passibus arcta domus.

Silvius it comes atque silens vestigia figit

645

Praesentitque animo nescio quidve novi.

Advenit incumbensque solo exstinctum excitat ignem

Multaque post confert arida ligna foco.

Exiguam et dapibus mensam secus instruit, illum

Silvius at placide ponere stansque vetat.

650

Cessat et annoso residens in stipite querno

Olli tum dulci talia voce serit:

«Hora sic tacita quo pergere tendis, amice?

Nescisne, o, nescis quae loca solus adis?

Caede rubent turpi, sunt omnia plena cruore,

655

Innocua et tanti foemina causa mali!

O virgo infelix, crudeli funere mersa,

Intemerata tibi quam fuit usque fides!

Ipse ego te audivi, mortis pallore refuso,

«Silvi,» reclamantem «Silvi, repente veni!».

660

Dulci me nato... proh!.. sed tu invita privasti.

Germanae ille tuae, non tibi sponsus erat.

Cor tenerum tibi, cor firmum uno ardebat amore:

Silvius in terra, Silvius unus amor».

Ut qui saepe inter taciturna silentia noctis

665

Interitum latitans insidiasque parat,

Audito strepitu seu captus imagine falsa,

Arcu mox tenso noxia tela iacit.

Haud fugit, haud spirat, sed frontem attollit et aurem,

Hauriat ut fletus iam morientis ovans.

670

Caesus dat gemitum, tunc non hominem ille molestum,

Ipsa sed fratrem voce ferisse videt.

Attonitus manet, immotus, quasi fulmine tactus.

Edere nec questum, nec lacrimare valet.

Non aliter primum moesti tum verba parentis

675

Intenta aure capit Silvius ora tenens.

Demum se prosternit humi victusque dolore

Constringit manibus languida crura seni.

«Lidam egomet...» clamat «tibi ego...», singultus at illi

Praecludit vocem aut rumpit in ore sonum.

680

Horrescitque senex fugiensque repellere tentat,

At iuvenis perstat, maior eique vigor.

Tot lacrimis tandem motus, trepidantia tendit

Brachia ploranti, fatur et inde gemens:

«Multa quidem, infelix, patrasti crimina multa,

685

Sed Deus ignoscat: te ipse fefellit amor.

Nox abit ista. Patri paulum permitte dolenti.

Lectulus en is, adi lassaque membra leva».

Silvius haud renuit, sed tristia mente volutat:

Ulcisci statuit, iam ira cruenta flagrat.

690

Utque senem vidit placidum somnoque gravatum,

Surgit, suspenso digrediturque gradu.

Imminet illius tetrae pars ultima noctis,

Lucifer et roseos axe iugarat equos.

Forte colebat agrum ruri, macularat amantis

695

Lidae qui falsa suspicione fidem.

Silvius advolat, adgreditur frustraque precantem

Enecat atque furens instruit igne manum.

Rustica tum domus, armentum pecudesque fugaces,

Frugibus accensis fortius ardet ager.

700

Crine fugit passo, formidine tracta ruinae,

Gestans, heu!, mater pignora cara sinu.

Nudi diffugiunt pueri matremque secuti

Plorantes, clamor dissonus astra ferit.

Omnia miscentur gemitu miseroque tumultu

705

Quisque pavet: facies omnibus una metus.

Ocius ille petit silvam, sed fronte superbus,

Discerpto ut vitulo dentibus atra fera.

* * *

En ignis fumidas erigit undique

Flammas, iam segetes et pecus et domum

710

Involvit strepitans astraque iam petit

Venti flatibus excitus.

Tuque, inter patulas abditus ilices,

Siccis ergo oculis damna tot aspicis,

Tanti nec gemitus pectora commovent,

715

Saeva tigride saevior?

Quin gaudes hilaris. Quid modo vindici

Tot patrasse animo crimina proderit?

Vitam laetus agis? Numne reviseris

Lidae dulcis imaginem?

720

Heu, flos quem calamo falx scidit improba

Haud umquam viridi gramine germinat

Nec corpus, gladius quod ferit impius,

Potest inde revivere.

Numquam blanda tibi membra premet quies,

725

Urgent teque ferae semper Erinnydes.

Invisus superis, omnibus horridus,

Mox poenas meritas lues.

VIII

Iam subit autumnus, iam vivida de arbore poma

Pendent atque rubens vitibus uva tumet.

730

Castaneae virides in ramo sponte dehiscunt,

Cultor arat sollers arva serenda bove.

Nubes iamque grues tranant querulae agmine longo.

Frigoris impatiens migrat hirundo procul.

Carpuntur rubrae tereti culmoque sonoro

735

Spicae, late quas Indica nutrit humus,

Congestamque patens post excipit area molem,

Igni dum reparet cornua luna novo.

Fortes inde sedent pueri teneraeque puellae,

Stridenti thyrsos exspoliantque coma.

740

Longis inde viri pulsant sudibusque praeustis,

Dent ut quae duro cortice grana tenent.

Fervet opus nocte obducta, dein coena paratur

Et modico recreant corpora fessa cibo.

Exemptaque fame citharam hic, hic tympana quassat,

745

Alterno saliens hic pede pulsat humum.

Hic plaudit manibus, laetum fert ille cachinnum,

Latrat dum vigilans limine ubique canis.

Silvius abrupta moerens tum rupe sedebat:

Clamore allectus cesserat ipse specu.

750

Silva viret circum dumosa ac horrida, subter

Labentis spumans fluminis unda strepit.

Convexo splendent iamdudum sidera caelo

Lucinaeque fluens lumina volvit aqua.

Venit ei in mentem quum velox currere campum

755

Certabat paribus candidus utque puer;

Quum tacitum puro nutribat pectore vulnus,

Pulchrae nec Lidae conspicua ora latent;

Quum primum iuvenis saevum pugnabat in hostem,

Pro patria Martis signa decora sequens.

760

Talia fert animo tum oblitus pene malorum,

Demum blanda subit tristia membra quies.

Ipsa ecce in somnis exstinctae surgit imago,

Tollens mirifico pallida more genas.

Heu mihi qualis erat! Concreti sanguine crines,

765

Lethali vestis candida tabe madens.

Crudescensque manu vulnus tum pandit utraque

Atque recens deorsum sanguinis unda fluit.

«Insontem occisam fidamque revisere» clamat

«Vultu sic laeto non lacrimansque potes?

770

Heu, quo te miserum crimen perduxit acerbum!

Non irae, potius causa doloris ades.

Quid stas, infelix? Fuge, vae, fuge, quaere salutem!

Plus modo quam reris gens inimica premit».

Crescere paulatim, propior maiorque videri,

775

Brachia porrigere ut transvehat inde pigrum.

Silvius ingemere horrescensque recedere vellet,

Corpus iners et faux verba petita negat.

Excutitur tandem strepitumque audire videtur

Invaditque sibi frigidus ossa tremor.

780

Effert grande caput, ter volvit lumina circum,

Auribus arrectis, aëra vixque trahens.

Pergit rumor iamque magis maiorque propinquat,

Immo per silvam dicta retenta sonant.

Sensit tum demum hostilem venisse cohortem

785

Iamque inter frondes arma corusca videt.

Qualis saepe ferox lassus caedisque viaeque

Dormitum tandem cedit in antra leo.

Venantum si audit per saltum cornua rauca

Sive procul latrat fervida turba canum,

790

Emicat ille extemplo, iubam quatit, erigit unguem

Seque ciens rabido rugit et ore minax.

Silvius haud aliter surgit, capit arma cruenta,

Hostibus ignotis obvius itque furens.

Nunc hos, nunc illos iam stipite tectus acerno

795

Plumbo ferventi fulmineoque ferit.

Ceu quum fallacis praedae vestigia sectans,

Frustra percurrit condita lustra lupus,

Vespere ieiunus mox silva evadit opaca

Mollique in stabulis insidiatur ovi.

800

Si tamen exciti pastores illico currunt,

Hinc voce, hinc saxis, fustibus hincque premunt,

Bellua trux ululans confestim irrumpit in omnes,

Dente vel insano quemque vel ungue petit.

Sic, magno oppressus numero, iam saucius ipse

805

Hostem per medium tentat et ense fugam.

Frustra. Quid superest misero? Spes nulla salutis.

Aut moriendo animam aut brachia vincta dare.

Currit ad extremam rupem, consistit et haeret:

Currentem adsequitur bellica turba cito.

810

Saltum tunc rapidum dat praeceps, ocior aura,

Qua magis et pendens ima vorago patet.

Quum glacialis hiems rigidis aquilonibus horret

Nimbosusque graves imber inundat agros,

Montis saepe iugis avulsa evolvitur arbor,

815

Horrendo secum saxa fragore trahens.

Producto reboat gemitu tum concava vallis,

Diffugiunt volucres attonitaeque strepunt.

Silvius, aëra per vacuum sic pondere raptus,

Volvitur inversus ruptaque lympha fremit.

820

Permagno ipsa metu fulgentia sidera pallent,

Luna trahit radios, nube repente tegit.

Non procul a ripa tumulus consurgit arenae,

Desuper et tumulo carmina sculpta nitent.

* * *

Tellurem moveas, quisquis eris, cave.

825

Humano halat adhuc sanguine sordida,

Ipsa hinc aura fugax territa pervolat.

Hic quidam positus nomine Silvius,

Vir quondam sceleris purus et integer,

Pugna fortis eques, moribus at ferox.

830

Mendaci nimium credulus aemulo,

Quam primum penitus virginem amaverat,

Transfigit miseram, patris et hospitem.

Poenas ne lueret, se nemore abdidit.

Desperans, patrio septus ab agmine,

835

Rupes effugium morsque simul fuit.

Alta mente, sagax, quisquis eris, pone:

«Non vis, non rabies ulla potentior,

Livor si una et amor pectora concitet».

―――――