C o m m e n t a t i o   p o s t e r i o r
s u p e r   n o v a   m e t h o d o
m o t u m   a c   n a t u r a m
f l u i d i   e l e c t r i c i
i n v e s t i g a n d i .

Recitata
D. XIX. Dec. MDCCLXXVIII.

_______________________________________

Ex quo Vestro iudicio, Sodales, nova quaedam experimenta circa figuras, quas in corporibus idioelectricis gignit electricitas communicata, subjeci, Vobisque ea adprobare mihi contigit, operam dedi, ut leges generaliores eruerem, quas sequuntur figurarum illarum formae, modum originis indagarem, illarum in investiganda fluidi electrici natura utilitatem exemplis declararem, methodumque ipsam denique emendarem. Experimentorum a me hunc in finem institutorum satis amplus quidem est numerus, sed quorum vel minus aperta et obiter tantum facta enarratio, ne et Vestram et meam patientiam sit superatura merito mihi sit verendum, inprimis cum illorum plurima ita sint comparata, ut sine majori, quam huius commentationis ratio ferret, delineationum operosarum numero, vix possint intelligi. A consilio itaque ab initio a me suscepto, integram experimentorum seriem illorumque quodammodo historiam Vobis tradendi, jam ex consulto declino, ejusmodi quippe relationem cum, ut molesta foret, sic et minime necessariam esse videam. Etenim non prolixe ea omnia in praesentia disputandi animus est, quae e methodo nostra ad varia physicorum circa materiam electricam dogmata aut refutanda aut stabilienda derivari forte possent, et multo minus novas illi theorias superstruendi. Promissis itaque me utique stetisse arbitrabor, ubi paucis quidem, sed iis luculentillimis exemplis monstravero, me methodum antea propositam emendasse; ubi illius veritatem ab objectionibus quorundam vindicavero, illiusque denique utilitatem in investigandis ac detegendis novis materiae electricae adfectionibus adseruero.

     Sed antequam hoc aggrediar, ea erunt praemittenda, quae circa tam corporum idioelectricorum ad recipiendas figuras, quam pulverum ad eas formandas aptitudinem observaverim. Non omnia corpora idioelectrica, cum quibus communicatur Electricitas, eam aeque facile recipiunt, neque pulvis quilibet a communicata ista Electridtate aeque fortiter allicitur. In genere figurae paullo melius quidem efformantur et longius diffunduntur in tabulis originaria Electricitate, et quidem communicatae isti contraria, praeditis, sed nihilo tamen minus et in iis succedunt, quae omni sua originaria orbata, immo vero ejusdem cum communicata generis Electricitate imbutae sunt. Quod si vero jam omnia ponantur aequalia, ipsius tam tabularum quam pulverum materiae differentia notabiles in figuris ipsis gignit differentias. Sequentes corporum idioelectricorum catalogi ea continent, quae me pluries repetita experimenta docuere. Ita autem disposita sunt, ut, quo quid aptius est ad experimenta, eo distet propius ab initio.

     Corpora recipiendis figuris inservientia.
     1)
Gummi Laccae purissimum.
     2)
Resina Burgundica purissima.
     3)
Resina communis.
     4)
Lacca sigillatoria rubra.
     5)
Sulphur stalacticum Goslar.
     6)
Idem Cinnabari tinctum.
     7)
Sulphur commune.
     8)
Saccharum.
     9)
Vitrum subviride commune admodum tenue.
     10)
Lignum piceum probe tostum.
     11)
Chartulae lusoriae siccissimae.
     12)
Charta alba communis siccissima.
     13)
Vitrum coeruleum crassius.
     14)
Vitrum subviride crassius.
     15)
Gummi elasticum.
     16)
Vitrum album Mundense.

     Pulveres generandis figuris apti a nobis adhibiti.
     1)
Pulvis picis Burgundicae subtilissimus.
     2)
Pulvis sulphuris purissimi.
     3)
Pulvis succini.
     4)
Pulvis Gummi Laccae.
     5)
Pulvis sulphuris cinnabari tincti.
     6)
Semen Lycopodii.
     7)
Cinnabaris.
     8)
Pulvis sacchari.
     9)
Pulvis vitri albi subtilissimus.
     10)
Pulvis pigmenti viridis Brunsw.
     11)
Pulvis laccae in globulis.
     12)
Smiris.
     13)
Pulvis amyli.
     14)
Farina communis.
     15)
Limatura orichalci subtilissima.
     16)
Limatura ferri seu chalybis subt.

     Haec potiora sunt, quae ratione diversae aptitudinis materiarum ad figurarum generationem observavi. Tabulas has facile augeri posse et multa utilia experimenta in hoc campo adhuc superesse, quis non videt, cum major aut minor harum figuraram perfectio tanquam mensura considerari quodammodo possit mutuae pulverum et corporum idioelectricorum ad se invicem propensionis, quae neutiquam a materiae in pulverem redactae gravitate specifica aut pulveris subtilitate sola pendere videtur? Quae vero quum ad applicationem et usum huius methodi pertineant, et ego catalogos hos eum tantum in finem adjecerim, quo ratio habiti infra in pulveribus et electris delectus pateat, plura addere nolui.

     Inter omnes, quos iam recensui pulveres, resinosos et sulphureos experimentis quippe aptissimos ubique fere adhibui, loco autem tabularum e solido Gummi laccae fusarum semper usus sum orbiculis lamineis resina ad variam crassitiem utrinque obductis. Hi omnibus quos adhuc experiri contigit praestant, ubi enim damni aliquid ceperint facile reparari, et ad vernicis crassitiem tantum resina obliti, omni vel debilissimae electricitati fere parent, et praeterea utramque Electricitatem, modo quem jam tradidi, exhibent, positivam nempe in altero latere, in altero negativam.

     Cum vocibus positivi ac negativi in EIectricitate pluries sim usurus, non inutile erit quaedam de illarum significatione et notione quam illis verbis comprehendam praemittere, ne quis, quae pro incertis a me habentur et quae per ipsam hanc methodum forte aut refutari denique aut stabiliri posse censeam, pro certis et extra omnem dubitationem positis me habere autumet. Voces positivi ac negativi in hac doctrina a recentioribus quibusdam philosophis deseri incipi video, phlogisti scilicet ac acidi terminos illis substituentibus. Sed vereor, ne hujusmodi alterationibus doctrina de Electricitate, quam omnibus viribus eniti deberent philosophi, ut calculo subjiciant, a mathematicis scientiis longius iterum dimoveatur. Etenim sitne phlogiston id quod Franklinus Electricitatis positivae nomine insignit, acidum vero quod electricitatem negativam appellat, saltem dubium est. Voces autem theoriis adhuc vacillantibus superstructas errores propagare, et in multis omnis ulterioris investigationis progressum aut penitus sufflaminare aut non parum saltem obstruere, non est quod hic demonstrem. At dari aut duas Electricitates aut unicae materiae duas modificationes diversas se mutuo destruentes secundum regulas quantitatum positivarum ac negativarum, extra omnem dubitationem positum esse, et inter paucas quae in hac doctrina ad mathematicam certitudinem sunt elatae, propositiones primum hancce locum obtinere persuasum habeo. Quid igitur linquamus appellationem ab idea maxime stabilita petitam, eamque, qua nulla Theoria carere, et sine qua ne cogitari quidem ulla possit, et tam unicae isti Franklini, quam duabus Symmeri materiis aeque convenientem, quaque denique et hujus et illius philosophi assecla sine noxae ac rixae periculo uti possit. Ideae negativi et positivi plurima et summa jam debet haec doctrina incrementa; phlogisto et acido si non omnino nulla tamen . paucissima, et mihi quidem probabile esse videtur, et in posterum ulteriorem physicos huius scientiae amplificationem non tam a signis pharmacopolarum quam mathematicorum exspectare debere. In hoc lubentissime cum Ill. Viris Symmero ac Kratzensteinio sentio, valde probabile, at probabile tantum esse, duas dari materias electricas, ac omnibus, quae a physicis, Anglis inprimis in contrarium prolata sunt, argumentis, alia, si non fortiora, at aeque fortia tamen opponi posse. Sed hoc non obstat, quominus aptissimis positivi ac negativi notionibus utamur, eam nempe Electricitatem, quae per vitrum politum excitatum cum corporibus propagantibus communicatur, positivam, et huic oppositam negativam appellantes, magis, quo signorum + et - significatum stabiliamus, quam illis vocibus abundantiam materiae in altera, in altera vero defectum significaturi: sed jam ad propositum revertor.

     Quidam rei physicae peritissimi Viri de meis experimentis audientes crediderunt electricas illas figuras non designare materiae electricae ex orbiculo resinoso aut prorumpentis, aut in illum intrantis vestigia ac tramites, sed esse potius pulvisculorum minimorum quassatione et frictione excitatorum se mutuo aut trahentium aut repellentium systemata. Hoc autem esse dubium de experimentis tantum audientis, non vero suis oculis ea conspicientis ac repetentis physici, sequentibus rationibus inductus palam esse credo. Primo enim non video, quomodo scobs ferrea, smiris ac varia pigmenta linteolis inclusa, facta succussione, per solam frictionem tam notabilem electricitatem adquirere possint. Deinde figurae variis modis generari possunt, e. g. orbiculum resinosum tenui strato pulveris imponendo; et saepissime pulvis post expurgationem cubiculorum subsiduus elegantissimas ultro genuit figuras; sed haec mitto. Nonne autem figurae tam positiva quam negativa Electricitate genitae eandem semper formam, ubi leniter abstersus fuerit orbiculus, resumunt, ne minimo quidem ramuli cujusdam surculo, ut hoc utar, pereunte? Nonne hoc phaenomenon solum evidentissime monstrat formas figurarum non ab Electricitate pulvisculorum sola saltem pendere, sed pendere ex parte posse, non est quod nunc disputem. Hanc autem Electricitatem pulvisculi non adquirunt per istam linteoli succussionem et in transitu per illius interstitia, sed in ipsa orbis resinosi a quo trahuntur atmosphaera. Probabile mihi videtur pulvisculos istos, dum atmosphaeram orbis resinosi per communicationem electrici attingunt, separationem pati fluidi sui, ita, ut, secundum notam hujus separationis legem, illorum -E sit adversum orbi + electrico, et versis vicibus illorum +E twi -E orbis - electrici, ideoque vehementius ad ista loca cum quibus electricitas fuit communicata, rapiantur. Quae quo facilius intelligantur, descriptionem experimenti subjungam, quod et simul ea illustrabit, quae modo contra objectiones quorundam disputavi.

     Lagena Lugdunensis imponatur orbi resina obducto et tenui strato resinosi aut cujuslibet alius pulveris subtilis cooperto, et oneretur +E, tunc +E e vestimento lagenae exteriore expulsum in resinam orbis transiens partem pulveris in orbe reddet + electricum, quae quia jam eadem cum orbe electricitate gaudet, in vestimentum - electricum repelletur, ramulos nitidissimos pulvere suo orbatos in orbe relinquens. Adspergatur deinde orbi pulvis sulphuris cinnabari tincti, et videbis ramulos modo denudatos pigmentum rubrum rapere, neque amplius in vestimentum lagenae rejicere. Si loco phialae Lugdunensis imponatur orbiculo vas metallicum exterius resina vestitum, iidem in orbiculo cui insistit ramuli effingentur, sed pulvis a resinoso vestimento allectus hinc inde in figuras coibit, quas oculus exercitatus negativas esse cognoscet Eorum quae modo dixi adplicatio ad modo prolata expedita est, nec ulteriorem explicationem requirit.

     Quod si autem illae contra hanc methodum objectiones, quae sine dubio meae ad figuras, quas magnes scobe ferrea conspersus gignit, allusioni originem suam debent, summi essent momenti, cum sint omnino nullius, usum tamen harum figurarum in detegendis novis materiae electricae affectionibus non tollerent. Enimvero ponamus, non esse ramulos, radios ac circulos istos veros materiae electricae tramites, tamen nemo attentus negaverit eos esse illius quodammodo functiones, quae mutata illa, analogicas subeant mutationes, ita ut alias gignat figuras positiva electricitas, alias negativa, et utraque alias in vacuo quam in aëre nos ambiente. Ceterum non negaverim originis figurarum explicationem, inprimis negativarum multis, laborare difficultatibus, quas dilucide expediri nondum potui. Quas enim de origine positivarum supra tentavi conjecturae, non sola signorum mutatione ad negativas adplicari possunt, quarum mira conformatio, praeter illam, quod se mutuo destruant, affectionem, essentialem quandam inter negativam ac positivam Electricitatem indicare videtur. Non leve impedimentum his disquisitionibus infert illud , quod nobis adhuc deest, Electroscopium, quo genus Electricitatis non tam summae partium electri alicujus aut frictione excitati aut per communicationem electrificati, quam ipsarum partium singularum explorari possit. Quod autem si nobis esset, non dubito, quin comparando partes figurarum pulvere obductas cum denudatis, multas adhuc ignotas proprietates tam corporum originaria electricitate, quam communicata praeditorum detegi posse. Quo ego usus sim Electroscopio, et qua cum fortuna, infra indicabo. Jam de usu horum experimentorum sum dicturus.

     Electroscopia, seu quae vulgo dicuntur, Electrometra genus Elestricitatis non nisi mediate indicare notum est, et praeter penicillos ac stellulas, cuspidibus corporum electrificatorum adhaerentes, certissima quippe twi +E et -E signa, nullum, quod nunc recorder, instrumentum, nullaque methodus inter physicos adhuc usitata fuit, quibus immediate de genere electricitatis corporum electricorum certiores fieri potuerint. Sed figuras has eiusmodi methodum suppeditare perspicuum esse arbitror, et quidem modo dictae, quippe quae in locis obscuratis tantum adhiberi potest, longe anteponendam. Quantum subsidii autem in illa sit, praecipue in Electricitatem atmosphaerae ope Draconum inquisituro, ultima aestate d. 19. Julii sum expertus. Nam, spirante Favonio, non quidem vehementi, eo tamen a cujus injuria Electroscopia communia defendere in loco aperto, difficillimum fuisset, tabulam e gummi Laccae fusam filo ferreo Draconis admovebam, quae postea pulvere resinoso insperso, distinctissima Electricitatis positivae, coelo quippe sereno, signa edebat. Postea Joh. Bapt. Beccariae, Summi viri, Librum *) evolvens, vidensque, quanto et quam operoso usus sit apparatu, quo penicillos ac stellulas supra dictas, eorumque ope electricitatem draconum interdiu cognosceret, usus sit, de machina cogitare cepi, qua non solum draconum Electricitas, quae coelo nubilo saepissime mutatur et quandoque +E quando -E est distincte, sed et sine omni periculo cognosceretur. Constructionem, in quam incidi, nondum quidem sum exsequutus, at quum de illius aptitudine nullum mihi jam supersit dubium, eam paucis describam, proxima aestate effectum, volente Deo, Vobis, Sodales, significaturus.

     Ex lamina paretur cylindrus seu tympanum pedis unius diametro, altitudine autem quatuor aut quinque pollicum, exteriusque resina obducatur ad membranae Pergamenae communis crassitiem. Hoc machinae cuidam, v. c., horologio communi ligneo aut veru autoto perinde est, ita affigatur, ut circa axin noto tempore, aut verticali aut horizontali motu feratur. Ponamus porro hanc machinam in arcula inclusam ita collocari, ut stilus insulatus cum filo ferreo Draconis conjunctus indumento tympani resinoso ita obvertatur, ut illud tantum non radat, revolutione facta, ac pulvere insperso, omnes mutationes Electricitatis in aëre interim factas distinctissime repraesentabit, et sine ullo observatoris periculo. Plura in praesentia non addo, nam caetera a quolibet harum rerum gnaro intelligentur.

     Secundum experimentum, quod Vobis jam sum traditurus, licet ratio effectus sit adhuc dubia, attentione utique non indignum esse videtur. Notissimum atmosphaerarum electricarum effectum in corpora illis immersa aliquando perpendenti mihi in mentem venit, annon corporis cujusdam v. c. digiti, centro disci resinosi fortiter excitati admoti materia +E ita a -E totius disci trahi possit, ut post factam denique explosionem centrum orbis resinosi signa ederet positivae Electricitatis, cum +E digiti, quod ab omnibus disci punctis secundum rationem distandarum trahitur, post explosionem, quia resina materiam aegre propagat, a parte tantum illius forte reciperetur, lapidis instar e turri decidentis, qui celeritatem suam ac vim, qua solum percutit, non illi, quem demum obtegit loco, sed toti globo terraqueo debet. Quod quo experirer, centro tabulae e gummi laccae fusae et pelle leporina attritae , ut foliolum chartae inauratae e filo serico pendulum et -E imbutum ad trium vel quatuor pollicum distantiam repelleret, admovi acum, quam manu tenebam. Inspersa deinde pulvere resinoso figura apparebat positiva, admoto digito similes generabantur at elegantiores figurae, quae Electroscopia - electrica alliciebant, + electrica autem respuebant. Simili modo digitus generavit figuras negativas in plano + electrico.

     Quo itaque certior fierem, utrumne id, quod repulsioni tribuerim, attractioni partium vicinarum debeatur, attractioni contra, quod aut partium adjacentium repulsioni aut illarum ab omni tum a +E quam -E inanitate tribuendum fuisset, an ramuli habeant realem, quandam Electricitatem, variis modis tentavi. Mirabimini, fortasse, me rem adeo perspicuam, quaeque e theoria sine ullo negotio explicari poflit, tot ac tantis ambagibus aggressum esse, patere nempe, figuras istas esse loca -E suo orbata, seu, ut cum Franklino loquar, a naturali sua quantitate materiae electricae ante vacua jam iterum impleta, in quas partes vicinae pulverem, quem ipsae repudiassent, secundum leges notissimas rejecissent. Verosimillimas has esse conjecturas nullus negaverim, at quum abundet adhuc haec doctrina phaenomenis, quae Physicos torquent, quorumque causa latet, Vos et meam ad hoc, quod singularitatis speciem saltem prae se ferre videtur nimiam fortasse attentionem excusaturos, neque rem ipsam ad minutias electricas relaturos esse credidi. Etenim figuras radiantes semper cum generosa Electricitate positiva conjunctas vidi, quidni ergo et modo dictas Electricitatis positivae signa esse credidissem? In illius causam sic inquirere studui: Electroscopium mihi construxi simplicissimum his et similibus disquisitionibus prae caeteris aptum. Plumulae subalaris fibrillas subtilissimas duas vel tres apici calami scriptorii cera agglutinavi et Electricitate sive + sive - perfudi. Hae fibrillae, quarum Electricitas semper nota esse poni potest, super tabula resinosa in cujus partium Electricitatem inquirendum est, hinc inde in unius lineae circiter distantia ductae apicibus suis nunc sursum nunc deorsum tendentibus indicant qualis ibi lateat Electricitas. Accidit quidem, ut fibrillarum Electricitas interdum mutetur, et altera ab eodem tabulae puncto nunc rapiatur nunc repellatur, sed haec cautum experimentatorem in errorem deducere nequeunt. Fibrillas has -E imbutas semper a figuris modo commemoratis rapi vidi, +E perfusas rejici, licet partium vicinarum Electricitatem, quantum potui, destruxerim illas aut linteo aut charta madefacta obtegens. Quinimo electricitatem partium intra excitatas sitarum variis modis sustuli, sed neque pulvis neque Electroscopii fibrillae ab his tam avide rapiebantur, quam a figuris. Veruntamen etsi hae figurae signa twi +E edunt, tamen difficillimum erit extra omnem dubitationem ponere, sintne re vera +E imbuta loca ista nec ne, quia Zero electricum inter +E et -E quippe medium, et hujus et illius signo afficitur, ideoque in plano, nnaximam partem - electrico positivam in + electrico negativam Electricitatem mentiri potest. At illud, quod objici potest argumentum: si figurae istae forent positivae, hoc modo tabulam resinosam excitatam non posse non contraria tandem electricitate imbui, speciosum magis est, quam grave, ita enim integrae tabulae excitatae effectus sensim destrui posset, ut, dum nihilo fit aequalis, singulae tamen partes signa ederent, tam negativae quam positivae Electricitatis. In Electrophoris simile quid saepe observavi. Sed linquamus haec, unicum addentes, quo methodi hujus certitudo porro arguitur: transitum. materiae +E semper manifestari figuris radiantibus, sive abundet postea sive tantum non deficiat.






Tabula I

     Tertium experimentum, quod circa materiae electricae in vacuo Guerikiano expansionem et ipsius cum effectu in aëre nos ambiente comparationem versatur, Vobis hujus methodi usum in detegendis novis materiae electricae qualitatibus ulterius sistet. Docet autem hoc experimentum quaedam, quae sine microscopio, si illius usus multo plus in electricis valeret, quam reapse valet, detegi vix potuissent. Tabulae aeri incisae huic commentationi annexae potissimas figuras a me hunc in finem obtentas ob oculos ponit. Tabula I. quatuor figuras sistit, binas positivas interposito signo +, et binas negativas signo - notatas. Duae minores, in aëre nos ambiente, majores in vacuo fuerunt inflictae. Amborum autem parium constructionis rationem, quantum in me fuit, aequalem reddere studui, quo, quid soli aëris rarefactioni deberetur, eo certius appareret. Utrumque nempe par sub campana generatum, majus autem, uti jam monui, post exantlationem aëris; utrumque iisdem cuspidibus, quarum alteram ad superius, alteram ad inferius orbiculi latus adplicaveram inflictum est; utrumque denique unica tantum scintilla, et quoad ejus fieri potuit, eadem materiae positivae quantitate, quam ope Electrophori, cuius descriptionem priori dissertationi inserui, obtinere mihi facilius licuit, quam si tubo vitreo aut machina electrica usus fuissem.



Tabula II

     Tabula II. figuram continet in vacuo genitam itidem negativam, sed, uti videre est, non cuspide sed cylindro lamineo inflictam. Positivam (alteram quippe e geminis) eadem scintilla productam hic praetermisi, cum quia illius radii parum a radiis figurae positivae tabulae prioris differebant, tum quia pars illius ob causas mihi ignotas imperfectior apparebat.

     Videtis hic figurarum in vacuo generatarum non solum notabilem expansionem totarum, sed et praeterea singularum partium eam distensionem, quae a sola peripheriae dilatatione nemo facile exspectasset, minorem tamen in negativis quam in positivis. Ramificationes albae positivarum linea nigra, nigrae vero negativarum alba distinctae apparent, ita ut positiva figura ad formam negativarum in aëre effictarum, negativa vero ad positivarum speciem appropinquare videatur. Fere crederes, eodem modo quo corpora electrificata in aëre atmosphaeras concentricas diversorum nominum generant, sic radiolos ipsos penicillorum esse thallarum cepae instar conformatas. Sed a conjecturis circa haec phaenomena in praesentia jam mihi est abstinendum, minus quippe, quam XI ab hinc mensibus cogitaveram, in illis prosequendis et ad certitudinem elevandis felici. Haec quoque caussa fuit cur plura experimenta non descripserim, nam quo propius ad veram phaenomenorum horum caussam accessero, eo in describendis illis esse potero brevior. Attamen pauca adhuc erunt adjicienda eorum gratia, qui ea ulterius prosequi volent,

     1)
Pulveres diversi coloris, v. c. sulphuris puri et sulphuris cinnabari tincti, in plurimis experimentis commode adhiberi possunt, praesertim ad diversos effectus diversarum aut Electricitatum aut operationum in eodem experimento cognoscendos.

     2)
Cuspides insulatae pro diversa sua a plano resinoso distantia circulos elegantissimos effingunt.

     3)
Cubus ex lamina fabrefactus et exterius resina obductus et cuius quinque latera tubulis deducentibus instructa erant, infuso sexto lateri +E, quinque ostendit figuras negativas unumque positivam. Idem in cubo solido ex resina fuso vidi; negativae autem figurae erant admodum debiles.

     4)
Figura negativa ante inspersionem pulveris, si aequali portione positivae Electricitatis imbuitur, non penitus destruitur, sed utriusque electricitatis remanent vestigia.

     5)
Decussationes figurarum contrariarum Electricitatum omnem attentionem merentur.

     6)
Si binae dantur materiae electricae diversae, annon methodus inveniri posset corpus quoddam utraque privandi, ac adeo tertium electricitatis genus verae scilicet negativae constituendi.

     7)
Omnes Aurorae borealis formas, lucem radiantem, tranquillam, tremulam ac arcus obscuros per istas figuras imitatione expressi, de quibus alio tempore pluribus agam. At, quam potero brevissime quasdam circa hoc phaenomenon coniecturas tradam, attentione, licet nondum sint maturae, physicorum ut opinor non indignas. Wilhelmum Cantonum Turmalinum vidisse et positivam et negativam lucem emittens notum est. Nonne igitur globus terraqueus cum atmosphaera ambiente esse magnum quoddam Turmalinum posset, cuius poli cum polis mundi fere coinciderent, polus positivus cum boreali, negativus vero cum australi? Sed quia haec nimis temerarie sumta quibusdam videri possent, quid sub Turmalino isto intelligam, paucis sum significaturus. Sub Turmalino in terra latente non intelligo gemmam quandam solidam immensae magnitudinis, sed summam omnium corporum hinc inde dispersorum, et aëris ipsius, quae aut per calorem subterraneum aut solarem electrificata omnibus corporibus Electricitatem communicant. Sic Eulero magnes subterraneus est summa omnium corporum magneticorum hinc inde dispersorum. Atqui dari praeter Turmalinum corpora, quae calore electrificari possint, negari nequit, et quae nobis in corporibus parvae molis vix perceptibilis est, Electricitas in aliis magnae molis ac in toto globo terraqueo admodum sensibilem affectum edere potest. Sic magni mei Electrophori clypeus strenuam saepe ostendit electricitatem, quum ipsius baseos resinosae partes singulae vix ulla gaudere videntur. Polum medium huius Turmalini positivum versus centrum arcus obscuri aurorarum borealium directum esse pono, eodem quo polus medius borealis corporum magneticorum in terra versus eandem regionem situs est. Fortasse illud Turmalinum et hunc magnetem unum idemque corpus esse detegent posteri, et sicut chalybs fricando magneticus redditur, sic frictione vitrum electricum seu turmalineum reddi. Porro circa aequinoctia auroras boreales frequentissimas esse videmus, at quis non videt eo tempore integrum globum terraqueum intra 24 horas a Sole illuminari ideoque et calefieri, et in situ ad electrificationem aptissimo esse, eo nempe quo effectus ignis subterranei promoveri possit? Magnum ac intensum calorem hic non esse necessarium, sed contra impedire Electricitatem et corpora idiolectrica anelectrica reddere constat. Paucissimae nobis sunt observationes aurorarum australium, pauciores saltem quam a tanto navigatorum numero hemisphaerium australe adeuntium exspectari posset. At quum versus polum australem polus negativus Turmalini situs sit, cujus penicilli multo minores sint penicillis poli positivi ac borealis, id theoriam hanc tantum abest ut evertat, ut potius firmet. In hemisphaerio deinde boreali videmus omnia vegeta esse in iis latitudinibus, sub quibus in hemisphaerio australi omnia continuo fere frigore horrent, et aut inhabitata jacent, aut ab hominibus tantum non veris brutis incoluntur. Sed jam inter Physicos vulgatissimum est, electricitatem positivam eodem modo evolutionem corporum organicorum promovere, quo negativa eam retardat ac obstruit. In nostro porro hemisphaerio aër serenus semper invenitur esse positivus, et si nobis essent observationes circa Electricitatem atmosphaerae in latitudinibus australibus, forte negativum inveniretur coelum serenum. Quod si ita se haberet, huic theoriae magnum probabilitatis gradum tribuere non dubitarem. Sed jam nimis lusimus conjecturis.
 
________


     *)
Lettere dell' Elettricismo, fol. Bologna 1758. p. 107.