Columbeis

1584

Liber I

____________________________________________________________

[Prologus]

Inventum pugnata cano pia bella per orbem,

Magnanimumque Ducem, terris qui primus Iberis,

Axis ad oppositi populos, ignota qui Queiae

Litora fecit iter secretaque regna retexit.

5

Ille graves rerum constanti pectore casus

Pertulit et magnos pelago terraque labores,

Inceptis dum monstrum Erebi felicibus obstat,

Multaque bellando expertus, dum tecta locaret

Tuta suis ritusque pios moresque sacrorum

10

Conderet, unde novas passim venerata per aras

In summos nunc religio successit honores.

Tu modo, quae iustos numquam frustrata vocatus

Vota foves hominum, et promisso munere damnas,

Virgo Parens, sic te terrae, caelique potentem

15

Agnoscat, Natique tui sub Rege Philippo

Indus uterque pari veneretur numina cultu.

Affer opem, aspiraque mihi, quodcumque Columbus

Gessit equis et classe, tuum est: Te iusta iuvantem

Proelia saepe gravi rerum in discrimine sensit.

20

Te duce durum vicit iter, trans solis, et anni

Ire vias ausus: Tu me tua dona canentem

Diva mone, coeptisque volens ingentibus adsis.

At tu magne Puer flos orbis, et ultima terris

Expectata quies: longo defessus ab aevo

25

Regnandum tibi cum Genitor concesserit orbem;

Excipe, puberibus quae prima sacramus ab annis,

Munera devotae monumenta, et pignora mentis.

Tempus erit, cum facta Patris miranda novantem

Carmine te maiore canam, quandoque feroces

30

Contuderis Turcas, et Regum colla minantum

Ad sacra templa trahes curru sublimis avito,

Innumerosque mari referes ab utroque triumphos:

Nunc tibi militiae curas; dum mollior aetas

Invidet: auspiciis maiorum inuenta tuorum

35

Regna lege, et pugnanda animo iam concipe bella.

[Liber I]

Solverat Hispano iamdudum litore classis

Solis in occasum pelagi tentare latentes

Missa insulas positasque alio sub sidere terras:

Intactas penitus terras, quas omnis iniquo

40

Damnatas astu nequicquam credidit aetas,

Desertoque vacare locos et inhospita regna:

Iamque supra Hesperidas variis iactata periclis

Errabat pelago in medio: tamen omnia contra

Ventorumque minas saevique incommoda caeli

45

Longum insistit iter Dux tanta ad munera lectus

Christophorus coeptisque ardens audacibus inflat.

Et iam aurae aspirant faciles mirataque monstrum

Non prius incurvae rostro divisa carinae

Subsidunt ultro et motus freta caerula ponunt:

50

Ipsi laetantes ignoto corpore pisces

Emergunt pelago nauesque attingere gaudent.

At contra diri longe regnator averni

Inuidiae stimulis odioque agitatus et ira,

Detegat Ausonius ne regna occulta Columbus

55

Antiquosque nouet ritus melioraque gentes

Ad sacra conuersas lustralibus abluat undis;

Multa putat, si qua properantem auertere classem

Possit ab incepto: velit aequora fervere flammis,

Astra tegi tenebris, caelum imbribus omne resolvi,

60

Ipse inferre faces, dare noctem, immittere nimbos:

Sed quid agat? Sedet haec summo sententia Patri.

Flet tamen et tandem haec inuito ex ore profundit:

«Ergo, ego quae magnas Asiae Libyaeque per urbes

Tantorum impensis operum Mahomete ministro

65

Damna dedi superis; victor pelagique meique

Largius invento Ligur hic modo sarciet orbe:

Quo solo amissi casum solabar Olympi.

Et patiar cedamque libens? Dent iura subactis

Christiadae populis ritusque et sacra refigant

70

Deturbentque solo fratrum simulacra meorum:

Illis credula plebs operosa erigat aras.

Illis vota dicet terris expulsus et alto

Rex Erebi vacua regnabo inglorius aula,

Et sat erit manes poenis urgere nocentes:

75

Qui toties superis hostem me inferre superbis

Ausus et indignans generis subeuntis honorem

Eieci primos felici ab sede parentes,

Vincar ego? Atque meo memet Ligur arceat orbe?

Non equidem, quod si mea tanta potentia non est

80

Magna satis, spargam arma, feram nova crimina pugnae,

Tollam undas coelumque Erebumque orbemque ciebo

Gentis in invisae excidium: pars lintea retro

Vertat, et in Ligurem crudelibus ardeat iris,

Totaque frangatur studia in discordia classis:

85

Si pelago tamen infandas evadere naves

Contigerit, partem arma ferant, partem hauriat ignis,

Aegra neget victum tellus nec foedera servent

Indociles iuga ferre Indi, Dux ipse Columbus

Aestuet externo venas incensus amore

90

Aut cadat ante diem miseroque in funere secum

Interrupta trahat funesti exordia facti:

Sic tibi, sic leges alieno imponere mundo

Vane Ligur dabitur nostrosque evertere cultus.»

Dixit, et infrendens magno clamore sub auras

95

Erigit immundo mixtas cum sanguine flammas,

Talis odor, talis se faucibus egit ab atris

Halitus, abruptis qualem eructare caminis

Aetna solet: iam se notas convertit ad artes

Improbus immanesque dolos in pectore versat.

100

Demens, qui tantas incassum concipit iras,

Dum superum sese committere viribus audet,

Nec meminit deiectum alto loca in infera caelo.

Continuo ruit ad naves, ubi multa querentem

Quod se vix notis iuvenem commiserit undis

105

Et tot pertulerit duro sub Rege labores,

Burgensem videt Henricum; quem regna petendi

Numquam audita prius et adhuc sine nomine gentes

Vanus amor dubio suasit confidere ponto,

Nunc piget: ergo locum insidiis tempusque nocendo

110

Nactus atrox hostis furiales exuit artus

Et caudam sinuosam et vela nigrantia pennarum

Ardentesque oculorum orbes notumque colorem

Et vocem et gressus vultumque effingit Iantis,

Sanguine quem iunctum Henrico patriaque crearat

115

Nunc Burgos, olim Ausoniis clara Auca colonis,

Militis assimulat formam, procul ardet in armis

Aureus, aurata volitant in casside plumae,

Aurea cera humeris, lateri micat aureus ensis:

Mox prior Henricum aggreditur dictisque furorem

120

Vipereum inspirat. «Iam cursum luna peregit,

Cum ferimur pelago, et fugientem quaerimus orbem:

Atque utinam nobis lux illa extrema fuisset

Visa mari, quae prima fuit, quando omnia retro

In peius ruere et patriam spes cassa videndi.

125

O miseri mala nostra omnes vicere timores:

Nam quid ego ventos tempestatemque procacem,

Quae Cererem tumidis omnem paene obruit undis

Et penitus puri corrupit munera Bacchi,

Quid memorem rapido convulsam turbine classem?

130

Aspice, adhuc tanta superant monumenta ruinae:

Nec satis: En etiam, ceu nos incommoda rerum

Nulla premant, miseras urget penuria naves,

Externa fractae quae tempestate fatiscunt.

Nusquam certa domus: terris prohibemur et undis.

135

Vera loquar, nostri caelestia numina mentem

Indignata Ducis, rabies quo ducit habendi

Fingentem vanos quos auro exhauriat orbes.

Crediderim has nobis e caelo immittere pestes.

Per solem hunc, qui cuncta videt, per sidera iuro,

140

Tempore, quo prima sparguntur caerula luce,

Saepe mihi in somnis materna apparet imago

Scissa genas canosque manu laniata capillos,

'Nate age, carpe fugam, teque hinc,' ait, 'eripe praeceps

Rumpe moras, age, carpe fugam, nam funera classem

145

Dira manent rabiesque omnes absumet edendi.'

Sic effata sinum lacrimis mare questibus implet.

Scilicet haec olim dederat promissa Columbus?

Scilicet has urbes? Haec aurea regna canebat

Et speramus adhuc et inania vota fovemus?

150

Cui Ligurum non nota fides secundaque fraudis

Pectora? Sed longo fac nos superesse labori

Et tandem optatos Indorum attingere portus

Indomitasque ultro sese submittere gentes.

Ipse suo reget arbitrio Ligur omnia solus,

155

Solus erit victor, Italisque imbellibus urbes

Dividet et nostro quaesitas sanguine praedas.

Illi aurum montes subiectaque flumina mittent.

Nos humiles animae, quas gloria nulla sequetur

Horrendos rerum in casus, mortemque volentes

160

Irruimus: nostri fructum feret ille laboris

Fortunaque ferox dulci, quocumque libido

Suaserit ire, vagas animo laxabit habenas:

Quin potius dum strata iacent necdum aequora tristis

Versat hiems, dulces patriae remeamus ad oras,

165

Et Ligurem externis tumidum praecordia regnis

Et socios, quibus ille animum spe pascit inani,

Deserimus, primos ubi sol induxerit ortus:

Quare age totam armis, totam instrue remige navim,

Quae curae commissa tuae, postquam alta silebunt

170

Aequora noxque diem pallentibus obruet umbris.

Erret aquis quaeratque sibi nova regna Columbus,

Si quae regna tamen soli sunt nota Columbo:

Nos tandem antiquae repetamus litora terrae.

Dixerat, ille odiis furiisque recentibus aeger

175

Dicta sequi velit atque abitus spem pectore toto,

Tota mente secat, patriae quaecumque reliquit

Cara abiens, animo, quamvis oblita, recursant

Otiaque et vitae studia intermissa quietae.

Sed tamen haeret adhuc curisque ardentibus anceps

180

Exeditur, comites reditum ne forte parantem

Impediant magnisque negent absistere coeptis.

Permetuit, iam dudum animos expertus Iberos

Qui letum excipiant alacres famamque profuso

Sanguine emant. Ergo his Perilum, cui credere sensus

185

A puero arcanos, curasque assueverat omnes,

Unanimem alloquitur dictis: «Quonam usque trahemur

Spe dubii procul a patria? nunquamne labori

Finis erit? nunquamne lares celebrare paternos

Osculaque in natos, expectantesque licebit

190

Dividere uxores? sed per maria invia semper

Spes Liguris vanas, et inania coepta sequemur,

Dum classem quassatam undis absorbeat aequor?

Atque utinam (votis cum nil super ira relinquat

Iusta Dei) terris nos evehat aestus Iberis

195

Extinctos, patria saltem ut condamur arena,

Funeraque Europae notescant nostra per urbes.

Si mihi non stabili iamdudum mente sederet

Immotum, quemvis potius durare laborem,

Omnibus intredipum caput obiectare periclis,

200

Quam dare vela retro, patriaeque in tecta reverti,

Me certae eriperem morti, quin hoc mihi nuper

Magnanimus suadebat Ians.» Hic plura volentem

Dicere, non patitur Perilus. «Si certa per undas

Regna, latus mundi qua torridus obsideat aestus,

205

Aeternaeque urgent nebulae et durata solo nix,

Classe Ligur peteret, tibi coepta animosa sequendi

Iure animo perstaret amor, sed ludicra postquam

Dicta vides, et adhuc tot per loca inhospita vanos

Quaerimus Antipodas, rerumque increscit egestas:

210

Quid prohibet terrae fines remeare relictae,

Praesentemque exire necem? Qui sponte periclis

Involvit sese, et leto temerarius offert:

Ille quidem, ut meritus, crudeli funere vitam

Perdat inops famae: veterum nos sanguis Iberum

215

Laudatam turpi claudemus fine iuventam?

Et mediis procul ignoti condemur in undis?

Ipse Ligur potius tantorum causa malorum

Occidat, et scelerum poenas expendat acerbas:

Nos patriam repetamus, et aequora nota secemus.

220

Ille suos eat Antipodas, quos axe latentes

Opposito, solis non proximus excoquit ignis,

At gremio tellus inamabilis ubere pascit,

Et nulli Ligurem praeter novisse Columbum.

Tu navim sub nocte para, mihi cura labantes

225

Interea dictis sociorum impellere mentes

In reditum ad patrias, et amore incendere terrae.

Parce metu atque animum cunctantibus exue curis.

Vertere iter nostrae spes est super una saluti.»

Talibus unanimi dictis accensus amici

230

Henricus, cum nox tenebras optata reduxit,

Navim aptat patriamque mari parat ire remenso.

Tantus agit misero mentem furor, omnis avitae

Cessit laudis amor famaeque extincta cupido.

Iamque potens voti secum graviora volutat

235

Monstrum informe Erebi Stygiaque ab sede Pavorem

Excitat, ut classem caecis terroribus omnem

Impleat, inceptisque metu desistere cogat.

Protinus ille umeris alas pallentibus aptat

Seque tremens agit ad naves, cui frigidus Horror

240

It comes et lento repens Ignavia gressu.

Hic varias sese in facies ignobile monstrum

Induit insinuatque animis atrumque timorem

Immittit, torpent invitae ad iussa phalanges,

Et magni piget incepti taedetque laborum.

245

Omnibus ante oculos leti praesentis imago

Terribilis, iam iam de caelo afflarier igne

Quique sibi, pelagove tegi surgente videtur;

Horror inest animis, trepidos Pavor alligat artus.

At Perilus varios confusa in plebe tumultus

250

Excitat atque avidas terrae dulcedine mentes

Commovet: huic natos fessamque aetate reducit

Matrem animo et primos desertae uxoris amores,

Huic veteres, frustra quos iam suspirat, amicos

Ni reditum voret in patriam Liguremque relinquat

255

Incertum quo tendat, adhuc tamen ire volentem.

Fit strepitus rumorque alitur consensibus ingens.

Omnibus unus amor Hispana ad litora cursum

Flectere desertoque domum remeare Columbo,

Detegat externas Titan ni crastinus oras.

260

Quin socios ipsumque Ducem, si forte repugnet,

Invadant armis. Et iam delapsa polo nox

Merserat humanas letheo sub lumine curas.

Solus adhuc nec somnum oculis nec corde Columbus

Accipit, at partes animum deducit in omnes.

265

Senserat ille famem tota crudescere classe,

Et vulgi variare animos certumque minari

Exitium, spes nulla super, divisa recessit

Terra procul passimque lues increscit eundo.

Continuo supplex oculos ad sidera tollit

270

Taliaque illacrimans duplicato poplite fatur:

«Summe Pater, si non praedandi insana libido

Nec amor imperii patriae me excedere tectis

Suasit et infido vitam comittere vento,

Sed tua diversae colerent ut Numina gentes,

275

Pelle famem vulgique novos compesce tumultus.

Si tamen has poenas mea facta indigna resposcunt,

Ah, nimium malefacta gravique obnoxia poenae,

Me me adige in tenebras, intorto fulmine solum

Deiice me meritumque flagrantibus obrue flammis:

280

Quid socii meruere mei? Quos fidere ponto

Egit amor cultusque tuus. Da litora saltem

Tangere et optato tandem succedere portu.

Non mortem horremus, vitam effudisse iuvabit

Tela per et flammas: pariant modo funera laudem

285

Nostra tibi discantque novae tua nomina gentes.»

Audiit orantem supera de gente minister

Alipotens, ut caelo aderat delapsus ab alto:

Olli cura pii quondam commissa Columbi

Cum primum tenero tetigit pede limina vitae.

290

Nam cuicumque suus caelestum ex agmine custos

Mittitur aerias nascenti in luminis auras:

Ille regit sensus, sopita semina recti,

Quae nobis primo natura insevit in ortu,

Excitat, ille suae, nutrix ceu sedula, curae

295

Assistit custos animo stimulique iacentem,

Ah, miserum terrae si mortifer applicat error,

Inceptat ut se tollat iterque affectet Olympo,

Cuius et inscripto curas et facta libello

Et pia dicta notat longumque adservat in aevum,

300

Ut Christo quondam exhibeat, cum crimina iudex

Et vitas hominum supremo in tempore quaeret.

Nec mora, remigio volueris ferit aëra penna,

Ardentesque Ducis gemitus generosaque secum

Vota tulit, quae postquam alti gens aetheris hausit,

305

Mota prece est iustasque viri miserata querelas.

Extemplo densi, dextra laevaque coronant

Regis Tergemini solium vocesque precantis

Ostentant tacitoque omnes eadem ore reposcunt

Ipse sedet nebulaque alte subnititur aurea,

310

Sideribus quae picta sinum procul omnia magna

Luce replet variatque vagos incerta colores.

Non aliter, niveae vestit quae colla columbae

Numquam eadem similisque sibi sub sole videtur

Pluma levis: nunc purpureo fulgere pyropo,

315

Nunc virides auro credas circundare gemmas

Spectantumque oculos dubia sub imagine ludit.

Sub pedibus Natura parens primaevaque rerum

Materies et motus et irremeabile tempus,

Atque anni quadriceps in se redeuntis imago,

320

Illum levato speculi candentior orbe

Vestis obit, quae sunt, quae mox ventura secuntur

Quaeque fuere prius, superis spectantibus offert

Inconsuta chlamys. Canentia tempora cingunt

Bisseni circum radii: non spicula lucis

325

Caelicolae sufferre valent, non ora tueri

Comminus oppositisque obnubunt lumina pennis,

Ut Pater omnipotens tanto in discrimine cernit

Esse suos monstrumque Erebi succendere classem

In furias gentemque odiis versare quietam

330

Communemque legit caelestum in fronte dolorem.

Annuit et puerum iubet ocius aethere labi

Unum ex alitibus fessasque accedere naves,

Ut tandem ponti longis erroribus actae

Speratos tangant portus, non coepta retardet

335

Aut metus aut malesuada fames non feta dolis gens

Missa Erebo; liquidi subsidant marmoris irae,

Et lux optatas ostendat crastina terras:

Sic fixum est summique Patris haec certa voluntas.

Ille volat nitido perfusum lumine caelum;

340

Risit et obstantes penitus cessere tenebrae;

Pictaque non solita tremuerunt aequora luce.

Forte Duci ferus labentia lumina somnus

Presserat et curas inter subrepserat aegras,

Cui se per noctem stellata in veste videndum

345

Obtulit et placido sic Nuncius ore loquutus:

«Tu nunc ignavae potes indulgere quieti?

O nimium secure tui secure tuorum!

Iam fugiet veniente die comitesque relinquet

Immeritum qui te stimulis furialibus odit

350

Perfidus Henricus; iam per maria alta rebellem

Aspicies carae repetentem moenia terrae.

Eia age conciliumque voca sociisque furorem

Excute conceptosque metus; nam lumine primo

(Sic placitum Superis) incognita litora tanges,

355

Et Christum ut sacri promittit nominis omen

Christofore in nova regna feres; iam se aequoris unda

Sternit et aequati spirant in carbasa venti.

Ipse adero ne gens immani emersa baratro

Implicet insidiis improvida pectora vulgi

360

Inficiatve odiis terraeve cupidine vexet.

Nec fari me vana putes; tibi Nuncius adsum

Aeterni Patris imperio demissus ab astris.»

Haec ait; Ille toro surgens: «En omina laetus

Tanta sequor; modo Sancte fave promissaque serva.

365

Quicquid erit laus vestra omnis; tuam plurima magnam

Matrem humilis superosque orat summique Parentis

Imperio parere parat.» Mox imperat omnes

Acciri socios; positis exercitus armis

Ad loca iussa fluit; lucem funalia flammis

370

Dant circum trepidantque rotantia vertice fumum.

Venit et Henricus nam postquam Nuncius ales

Christophorum admonuit mandataque prima peregit.

Illum adit; effugiunt mutato e pectore pestes

Tartareae mentique prior lux redditur aegrae;

375

Non tamen irarum causae veteresque dolores

Funditus effluxere animo; sic aequoris alti

Postquam discordes commorunt caerula venti,

Si ponant stridorque omnis fluctusque residat,

Se tamen unda agitat scopulisque inflicta reclamat.

380

Ipse dehinc solio Dux talia coepit ab alto:

«Magnanimi comites neque enim nescitis et omnes

Exhaustas pelagi furias tot naufraga saxa

Tot scopulos coelique minas; superata ferendo

Omnia; qui novus hic mentes ac pectora terror

385

Tantus habet? quo vis animi vetus illa recessit?

Nil desperandum Christo Duce; si maris undas

Hactenus et coeli rabiem vicistis iniqui

Inceptis et adhuc immoti haeretis in iisdem;

Nunc postquam casus rerum superavimus omnes

390

Nec requies procul est tantorum optata laborum,

Ibimus in patriam indecores? Non pectora tanget

Gloria? non superum cultus? quem credere dignum est

Expectare novum nobis actoribus orbem.

Nec tamen aut urbes pelago repetamus Iberas

395

Aut nova sectemur felicis littora mundi;

Saeva fames tumidique ideo maris ira quiescet.

Sunt eadem o socii subeunda pericula nobis;

At non eventus idem est fructusque malorum.

Nam si ventosis animam ponimus in undis

400

Dum nova tentamus Christi pro nomine regna,

Felices obitus; quis enim neget auspice tanto

Ire necem in certam et meliora capessere regna?

At si dum cursus iteratis classe relictos

In patriam reditus tempestas saeva negarit,

405

Quid mala tot pelago toties exhausta iuvabunt?

Quid tantum superasse maris? quid denique viles

Proiecisse animas? ah ne vos foeda cupido

Occupet et falsa pietatis imagine ludat.

Longa quidem Hispanas procul hinc via dividit urbes;

410

Quis scit an externum lux proxima detegat orbem?

Tempora quid ventura vehant eventaque rerum

Caeca nocte premit prudens Deus; alta nec ullus

Mente queat summi decreta attingere caeli.

Quin mihi nocte sub hac liquido puer aethere lapsus

415

Visus adesse palam et certas promittere terras,

Aurea cum primo coeli plaga sole rubescet;

Somnia nec vanos deludunt ludicra sensus.

Ergo agite invicti comites gravioraque passi,

Ut vos mirentur nequeant aequare minores;

420

Interea vanis animum defendite curis

Ne patriae perstringat amor; permittite Divis

Cetera; navifragas cautes vada caeca monebit

Christus et ipse turbata per aequora pandet;

Ipse epulas caelo nos si fera cogat egestas

425

Demittet rebusque volens succurret iniquis.

An non sic olim Isacidas deserta vagantes

Tesqua per et silvas caelesti nectare pavit?

Ostenditque viam silicisque e vulnere fontem

Largifluum elicuit? an non via facta per undas

430

Oceani gressus qua legifer intulit heros

Dum populum extorrem promissa in regna reducit?»

Vix ea dicta; fremor procerum turbata per ora

Fractus iit qualem percussa Aquilonibus edit

Silva loquente coma qualem stridentia reddunt

435

Agmina apum densa cum circum alvearia mussant.

Tunc annis meritisque gravis Tudesis Hoiedas,

Gloria quem variis quaesita laboribus ingens

Consiliisque quod bella suis dextraque iuvasset

Boetica sublimem comites super extulit omnes;

440

Surgit et haec placido ore refert: «Non aequora cursu

Ut rudis imbueret pelagi fortissime Doctor

Deseruit patrios pubes Hispana penates

Seque volens Duce te sub tanta pericula misit;

Non amor is sterilis famae sed ut ultima ponti

445

Claustra super nova regna polo depressa sub imo

Detegeret patrum senior qua nesciit aetas,

Atque alium Christi sacra sub iuga mitteret orbem;

Hic labor extremus longarum haec meta viarum

Ultima erit; nec te certam licet omnia mortem

450

Intentent victus licet improba gliscat egestas

Deseret optime Dux; tecum aut moriemur et ingens

Hoc erit extinctis immiti morte levamen,

Magna ausos cecidisse nec expavisse repostas

Axe sub adverso nova per freta quaerere gentes;

455

Aut tecum extremos hominum penetrabimus Indos

Regnaque venturis reserabimus invia saeclis.

Scilicet exhaustae post tanta incommoda classis

Et venti rabiem et satiatas aequoris iras

Propositum rumpamus iter patriamque petamus,

460

Ut quae (si veri quicquam mens provida cernit)

Praemia iam nostris immensa laboribus instant,

Audaces Galli Lusitanive secuti

Coeptum iter arripiant famaque opibusque fruantur,

Nos patriam interea et sedes foveamus avitas;

465

Quid gentes Italae? quid tota Hispania dicat

Si classem hanc magni vix primo in limine coepti

Non pelago non Marte metu sed mortis inani

Devictam patrias repetentem viderit oras?

Non nos facta patrum non nos victoria tales

470

Boetica promisit variisque exercita virtus

Nostra malis rebusque audacia maior in arctis.

At si quem vulgi e numero vesana cupido

Incendit reditus curisque infamibus angit,

Ille eat et caros petat illaudatus Iberos;

475

Nos te maxime Dux aderit dum vita sequemur.»

Talia dicenti comitum manus omnis et omnes

Assensere duces; intus caelestis agit vis

Pectora enim solidique animos spe firmat honoris.

Ipse quoque Henricus cui non tolerabile visum

480

Aequor et antiquas patriae rediturus ad oras

(Pro pudor) insidias abitumque in nocte pararat,

Nunc tantum si qua factis extinguere famam

Dedecorum queat et lethum pro laude pacisci

Secum mente agitat; tibi quae corda invia Sancte

485

Spiritus aethereos afflas qui sensibus ignes?

Et iam se caelo tenuis diffuderat aura

Nuncia venturae lucis; caput illa coronat

Interea violisque sinum immortalibus implet,

Cum procul innumeras anates turbamque sonantem

490

Mergorum denso per fudum examine ferri

Prospiciunt; tremulumque externi luminis ignem

Aut videt aut vidisse putat Lelepeus Arisba

Obscuras inter nebulas lucemque malignam;

Ostentatque hilaris vocemque ad sidera iactat:

495

«Eia agite o comites et qua data signa sequamur;

Ipse manu nobis vibrantem ex aethere flammam

Ecce quatit Deus et felicia litora signat.»

Dixerat; interea consumpta nocte ruebat

Aurea lux caelumque novo candore rigabat.

500

Non alias cinctum maiori lumine clusit

Illa diem; fugere truces toto aëre venti

Ardentesque micant aurae tonitroque secundo

Dat signum Pater omnipotens cum surgere tellus

Visa procul sensimque humiles se attollere montes.

505

Ilicet excelsa Rodericus ab arbore primus

Clamorem ingentem tollit terramque salutat;

Terram omnes terram ingeminant tormentaque caeli

Aemula dum flammas et ventosa tonitrua miscet

Expediunt; una sonitum percussa remittunt

510

Aequora et insolito tremefacti murmure montes.

Quae Dux magne tuum tentabant gaudia pectus?

Quid tibi tunc animi cum iam vicina videres

Litora tantorum studio quaesita laborum?

Nempe humilis tacito tecum sub corde volutas

515

Felices rerum eventus acceptaque gratus

Cuncta Deo superisque refers; non caeca cupido

Imperii fastu tumefactum tollit inani

Non auri rabies et amor sceleratus habendi.

Iamque propinquabant terrae; iam carbasa nautae

520

Demittunt malo puppesque ad litora vertunt.

Cum sic Ductor ait: «Salue o pulcherrima rerum

Terra ferax uni mihi tot seruata per annos,

Quam propter certae potui me exponere morti;

Ne precor externos ne dedignare colonos.

525

Nam neque nos vento pelagique erroribus acti

Afferimur saeclo sed inobservata priori

Per loca rexit iter nosque huc Deus adpulit auctor;

Cede Deo!» Simul haec simul ingens undique clamor

Nauticus; assensu responsant aequora rauco.

530

Et iam deductae siccum insedere carineae.

Continuo litus superis ingressus amicis

Oscula dat terrae et supplex procumbit humi Dux

In genua et lacrimans haec imo e pectore fundit:

«Quas tibi? quas tanto referam pro munere grates

535

Summe Pater? Tu me penitus nil tale merentem

Qui nomen ritusque tuos trans cognita ferrem

Sidera legisti tantumque audere dedisti;

Tu mulces venti rabiem tu saeua coerces

Monstra Erebi classemque tumentibus aequoris undis

540

Ereptam toties felici in litore sistis;

Ah ne forte tuam mea nunc facta impia mentem

Auertant sed dexter ades sed dirige fessos

Ignarosque via rerumque exordia firma.»

Dixerat et mortis monumentum insigne subactae

545

Quadrifidum ingentem transverso stipite truncum

Sublimi in tumulo tolli iubet; ocius omnes

Incumbunt operi cuneisque immania findunt

Robora nec requies donec venerabile signum

Attollunt caelo et spumanti in litore figunt.

550

Corpora dehinc longo curant exhausta labore

Concussisque famem arboribus solantur et herba;

Pocula sunt vitrei fontes nam cetera rerum

Munera quae pressis secum advexere carinis

Pontus habet; sed forte nemus dum cuncta per altum

555

Luminibus lustrant praedae quo ducit egentes

Importuna fames procul in conualle reducta

Populeas inter frondes sub monte lacunam

Aspiciunt stagnoque anates innare tacenti;

Ollis picta rubet ceruix argentea canent

560

Pectora nec certa variantur tergora pluma.

Constitit hic Hispana phalanx turbamque volantem

Ut vidit quae numquam humero deponere laevo

Tela solet plumbi procul effundentia glandes

Aere cavo inclusum si sulphur adederit ignis

565

Plena nitri gremium sectique in frusta metalli;

Corripuere manu; nemus et iuga visa moveri

Intremuitque palus et iam resupina per undas

Corpora volvuntur miserarum infixa natantum.

Accingunt praedae iuvenes viridique sub umbra

570

Instaurant epulas dapibusque explentur opimis.

Interea Ductor cum iam deserta per alta

Omnia lustrasset late loca litora postquam

Desolata videt populisque vacantia regna,

Ulterius pelago gentes penetrare repostas

575

Constituit notisque iterum se offerre periclis;

Tantus amor cultus vanorum abolere Deorum,

Haec illum cura una dies noctesque fatigat.

Protinus irato quassatas aequore naues

Componunt solidisque trabum compagibus armant;

580

Materiam silva alta dabat; pars fontibus urnas

Pars naves urnis pomisque agrestibus implent,

Pars clavos cuneosque novant labefactaque firmant

Vincula; mox sicco multa vi e litore classem

Detrudunt natat uncta ratis; iamque Auster in altum

585

Vela vocat placidique inuitant marmora ponti;

Carbasa dant caelo nautae et vada liquida verrunt.

Ipse sedens celsa in puppi refluentia Ductor

Caerula nec stabili spirantes flamine ventos

Obseruat terrae signa indubitata propinquae.

590

Nox ruit et caelo stellas educit aperto;

Illae nigrantis currum denso agmine matris

Intortum per iter varia sub lege secuntur.

Protinus externi secum miratur Olympi

Hac ignota tenus lucentia signa Columbus

595

Et cupidos picto suspendit ab aethere visus.

Illic astra polo nostris maiora sereno

Scintillare videt fulvaque effulgere luce

Aurata Crucis in speciem; mox cetera numquam

Visa prius tacito suspectat foedera vultu

600

Insuetaque animum novitatis imagine pascit,

Dum socios ignes puro aureus ore coegit

Lucifer et noctem oppositas exegit ad oras.

Linquitur a laeva sublimi abscondita ponto

Insula victrici quae iam subiecta Quiqueia;

605

At nunc Cannibali priscis erepta colonis

Litora dira tenent insensique omnia circum

Oppida diripiunt populisque imbellibus instant;

Infandum genus; haud morem nec publica belli

Iura colunt atro captorum sanguine foedam

610

Sanguineque ingluviem membrisque trementibus explet;

Tum quos fera aetas peioribus ingravat annis

Selectos in frusta secant extremaque multo

Membra sale aspergunt tectisque affixa reponunt;

Ossibus albentes agros et squalida tabo

615

Viscera parietibus videas pendere cruentis.

Hic superum e numero iuvenis cui credita classis

Cura pia (neque enim tantum est suus additus uni

Cuique hominum e caelo custos sed regna sed urbes

Quas gremio mare navigerum quas maxima tellus

620

Undique habet divum custodia certa tuetur)

Ergo suspectis ne forte aduertat arenis

Et sese imprudens in aperta pericula mittat

Impulit ipse manu classem; volat illa per undas

Stridula Cannibalumque altas cita praeterit arces

625

Matutinaeque sinum celeri fugit incita cursu;

Culta feris loca virginibus procul inde virorum

Interclusi aditus generi ni tempore certo

Alma Venus cum vere nouo sarcire caducae

Damna monet gentis facibusque inflammat amoris

630

Cannibalos in tecta vocent; communia regni

Ipsa sceptra tenent pacemque ac bella ministrant

Et pulchra populos in libertate tuentur.

Non alia nox una mares cum sustulit omnes

Victrix turba feram possedit femina Lemnon.

635

Tandem humilis proras accedere Cuba videtur

Et sese e tumido paulatim attollere fluctu

Donec delati in portus terraque potiti.

Interea nemorum e latebris confluxerat ingens

Turba virum piceis cui pendet ab auribus aurum

640

Nigrantesque artus nullo velantur amictu.

Vidit ut armatas turrita in classe cohortes

Velivolisque leues instratas curribus undas

Obstupuitque retroque pedem exanimata reflexit;

Tunc equitum e numero iussi erupere frementesque

645

Exhortantur equos et lora undantia laxant;

Iamque humeris instant fugientis at acrior illa

Carpere prata fuga et rapido petere avia cursu

Donec abit procul arboribusque obtecta recessit

Ex oculis nec iam possunt aequare sequendo

650

Cornipedes; nemus obstat et altior implicat herba.

Ergo equites (quamquam ora pudor notat iraque mente

Sollicitat) relegunt iter ignotosque per agros

Undisonum ad litus versis referuntur habenis.

Talis ubi leporem iuga per montana secutus

655

Ereptum ex oculis nusquam videt aeger anhelans

Ad dominum redit Umber et acri fluctuat ira;

Iamque velit praedae laudumque incensus amore

Ocior ire iterum campo si forte patenti

Discurrant excita suis animalia lustris

660

Intentisque oculis arrectisque auribus astat;

Anteeunt catuli atque auras sectantur odoras.

Postquam nulla datur Cubam explorare potestas

Nec loca nec gentis mores laxata ferenti

Pandunt vela Euro; volat incita flamine classis

665

Nec mora vicinis quiqueia allabitur oris

Finitimas inter longe quae maxima terras

Insula diues opum et saxosis aspera campis

Unde loco prisci nomen fecere coloni

Haytumque vocant; spumanti gurgite pontus

670

Tundit utrinque latus mediamque ingentia findunt

Flumina quorum auro flaventes torquet arenas

Cotyus ex altoque volutus monte Cibavus.

Hos olim ut perhibent diuersa ab sede profecti

Cum iam Matytina arderet civilibus armis

675

Eiecti patria poenisque ingentibus acti

Deuenere locos populi quo ventus et unda

Impulit; hic laetam mirati litoris oram

Camposque silvasque et amictos gramine colles

Piscososque lacus Cemiis in prima vocatis

680

Omina qua longo sese explicat area tractu

Frondentes posuere domos et nomine magnam

Consiliis opibusque urbem dixere Cypangam.

Nunc terrae hos primae tractus et litora late

Rex Narilus tenet imperio populosque beatos

685

Aeterna sub pace regit ni saepe feroces

Cannibali inuitum funesta in proelia cogant.

Ut primum optatis Ductor consedit harenis,

Viginti lectos equitum (namque omnia circum

Culta videt) regem et mores et moenia gentis

690

Explorare iubet responsaque certa referre.

Dehinc equitum legio peditumque exercitus omnis

Cum primum humentes tenebras aurora fugarit

Crastina sub ducibus campo se ostentet aperto

Imperat; interea tristes secludere curas

695

Defessosque animos placida laxare quiete.

At ne quis populare agros neu vertere praedas

Audeat ad litus spatiisque excedere iussis;

Ni faciant poenas letumque infame minatur.

Et iam purpureis Titan emerserat undis

700

Aureus et campos fecunda luce serebat;

Nec mora fit; peditum plenis e nauibus undam

Castra vomunt; reboant colles pulsusque procella

Ferripedum magno tremit omnis murmure campus

Pulvereus nigramque eiectat ad aethera nubem.

705

Sex turmae totidemque Duces; hos tota secuntur

Agmina ter centum Hispanae robora pubis;

Cuique merent numero pedites quorum una cavato

Liventis plumbi glandes intorquet ab aere

Servatumque ignem fumanti in fomite gestat;

710

Altera pars humeros ingentibus ingravat hastis.

Omnibus in morem crines premit aerea cassis;

Omnibus it collo candentis circulus aeris

Sutilis et gladius laevum latus armat Iberus.

Iamque in conspectu variis legio omnis in armis

715

Regis adest; dant signa tuba quassataque fracto

Tympana tenta tonant strepitu; sedet altus et omnes

Dux legit instructasque acies animosque paratos

Et tam certa ducum mirari pectora gaudet.

Tu modo quae veterum monumenta insignia rerum

720

Adservas nigrique e faucibus eripis orci

Livida ne nomen saeclorum obliteret aetas,

Tu mihi fama globos equitum peditumque maniplos

Suggere quique Duces externa in bella secuti

Magnanimos ausus cunctamque ex ordine gentem;

725

Non ego res tenebris possim terraque latentes

Eruere et caeli nitidas efferre sub auras

Tu mecum ingentis ni facti evolveris oras.

Primus adest Buylus talos cui vestis ad imos

Undique nigra fluit quo non magis utilis alter

730

Veracis Fidei ad cultum et pietatis amorem

Ore ciere viros moresque inhibere nocentes

Et mulcere animos et pectora flectere dictis;

Nec semel astra super caelique volubilis orbes

Mente fugit fruiturque Deo secretaque summi

735

Aetheris in terras defert; hoc scilicet illum

Omnipotens Genitor magno dignatur honore

Contemptis pro diuitiis fastuque parentum;

Nam leges Benedicte tuas et facta secutus

Crescentem instituit tua per vestigia vitam

740

Deseruitque domum atque adytis sese abdidit ultro.

Ille manu ostentans patientem mortis iniquae

Fixaque transverso distentum brachia ligno

Bis genitum Regem pedibus per scrupea nudis

It primam ante aciem plenoque haec ingerit ore:

745

«Hoc Duce vincendum o comites huic fidite Signo.»

DEEST CATALOGVS