| |
|
- D e s c r i p t i o
C a f r a r i a e
1 6 4 4
(Archivum Romanum
Societatis Iesu,
sign. Goa 34-I,
fol. 150-160)
- _____________________________________
Totius Africae nova representatio,
qua ex veris RR. PP. missionariorum
relationibus ostenditur a Io. Baptisto
Homanno, Norimbergae 1707.
(©2003 by the Regents of the University of Minnesota,
University Libraries. All rights reserved. Please credit the
James Ford Bell Library, University of Minnesota if
you copy or reproduce material from this page.)
- C a f r a r i a [...]1
a patre Michaele Boym Polono
missa Mozambico 1644 Ianuarii 11
Cafraria est tractus magnus, qui et Monomotapae regnum includit, a capite
Bonae Spei protensus ad Mozambicum et ad flumina, Goam versus. Negotiatio
Lusitanorum cum Cafribus tota redit ad eandem civitatem. Omnes Cafres viri,
feminae, pueri, nudi <capitibus>2
incedunt sine pilleis, nihilominus modo iam viri a cingulo se velant ad
genua, feminae a pectore ad talos telis depictis, quales Turcae vendunt
Europaeis. Sunt crinibus crispi, feminae quoque non habent longos crines,
esto si quando accrescunt, eos pectine attollant ad instar pillei sacerdotalis.
Gens est servilis, ingeniosa subinde, mancipia sunt Lusitanorum. Emuntur
pro telis dictis aut pro argento, quod hic magis aestimatur, vocant patacas.
Parvi Cafres pretium et cognomen habent trium aut septem, si sunt bene
compacti et maiores, decem aut 12 scutorum. Plurimi furto sublati a suis
venduntur, alii a parentibus, pauci bello capti, alii damnati ad captivitatem
ob milium devastatum, alii in via deprehensi adducuntur ad Lusitanos. Si
vero captivorum quispiam diceret coram emptore se liberum esse aut iniuste
venum dari, subito a nigro venditore occiditur. Propterea in bona fide
multos liberos pro mancipiis emptos habent Lusitani, quamquam
multi Deus novit, quomodo comparantur.3
Ananas fructus Africae, optimi saporis
et odoris sine nucleo.
Vertex iste cum foliis pro altero simili fructu producendo
in terra defoditur, quasi esset semen fructus.
Pertinet ad Cafrariam. Imago fructus ananas Africi
a patre Michaele Petro Boym Polono <missa?>
Mozambico 1644 Ian. 1<1> commendatur
a p<atre?> <...> <Parma?>
(fol. 154r)
Ananas fructus Africae per medium apertus.
Acini seu grana in medio rubricantia sunt quasi
semina. Sucum habet multum. Refrigerat plurimum
homines in tantis caloribus constitutos.
Hic maturus est, verum priusquam adolescat
iucundissimus aspectu est, nam colores caeruleum,
viridem, rubrum praerefert. Chinensis haec pinxit
narravitque, quod in regno Sinarum multi reperiantur.
Sciat, qui viderit, naturalissime depictum
utrumque dicti fructus exemplar.
(fol. 155r)
Omnes Cafres sunt nigri coloris, sufflavi etiam reperiuntur. Cani et
barbati, rufi crinibus et senes turpissimi sunt aspectus. Oleo se libentissime
inungunt et inde pelles eorum collucent. Sol capiti<bus>4
illorum, qui est intensissimi hic caloris, non nocet. Reges aut regulos
plures (quos fumos appellant) habent. Hi inter se bella committunt. Civitates,
potius mappalia, rarissimas invenias. Ambulant catervatim et aut milium
inventum, quod maiora grana habet Europaeo, aut homines captos assos comedunt.
Quaesitus a me Cafer, quis illum vendidisset, «Cafres», respondit,
«alii, qui me volebant comedere». «Tu vero quoties homines
comedisti?». «Bis», inquit, «semel caput unius, altera
vice pedes alterius». Alius narravit se ter comedisse tostum5
hominem.
Ignes ingentes noctu faciunt, qui circum circa Mozambici apparent. Rex
illorum praecipuus est ad caput Bonae Spei, dicitur Maravius.6
Quando moritur, cadaver eius sollemniter ducitur ad foveam, eandem simul
ingrediuntur concubinae, consanguinei, amici, milites, et plane nuper ad
quinque milia in signum amoris erga regem a populo obruti eadem terra periere.
Eidem regi pugnum milii et pugnum farinae (sicuti et ceteris solent facere
Cafribus mortuis) alligant.7
Narravit Pilotus, cum ante aliquot annos ad Promunturium Bonae Spei
naufragi navem reficerent et campanam ad gentem navis convocandam pulsarent,
«concurrerunt», inquit, «infiniti ad novitatem soni Cafres
et inter illos proximius accessit unus, olim mancipium Lusitani cuiusdam.
Lusitanice locutus dixit se nosse homines, qui essent. Generum se regis
esse, sed tempestate navi Indica quassata delatum eo, omnibus summersis
remansisse ad litus derelictum et tandem a Cafribus inventum et curatum
recuperasse sanitatem. Atque, quod scivisset praedicere ventos, tempestates
et pluvias, aestimatum et regi carum generumque effectum. Quod vero vos
hic agitis et vultis? Illi vaccas et tauros postulavere. Modo pecuniam
consuetam non negarent, appromisit illa. Dederunt quadratas aeris particulas
40, nam aurum hic non aestimatur ob ignorantiam. Et subito 40 vaccae ab
illo adductae. Ipse quoque rex persuasus a suo genero venit. Dicebat gener
Lusitanos esse suos consanguineos, quod ab illis aere sibi concredito probabat,
nam in istis partibus neque uxor pecuniam credit suo marito. Et campanam
ipse rex saepius inspiciens atque sonum admirans collo suo appendit munitionesque
Lusitanorum pulsando illud tintinnabulum sua et suorum summa cum voluptate
circumivit. Tandem tormenta admiratus et boatum illorum reveritus abiit».
Bellum pedibus peragunt. Arma azagalha (est simplex baculus cum ferro
in fine ad instar lanceae latae), arcus (lignum recurvum tensum cerato
funiculo), sagittae ex harundine sine pennis (has enim gratia ornatus cuiuscumque
avis, etiam gallinae, capitis crinibus innodant); sagittae, inquam, ferream
cuspidem in extremitate habent et, quia teretes, celerrime volant. Aliquando
veneno imbuuntur. Vidi ego ad arcus alligatam radicem et particulam ab
uno nigro accepi pro medalia. Est optima res pro vulneribus, immo morsibus
serpentium et venenosorum inservit. Attrita lapide aut commansa et applicata
radix <nomen radicis mitambo>8
vel illius pulvis intra tres quattuorve dies hominem sanat a quocumque
letali vulnere. Itaque, ut se videt Cafer traiectum sagitta aut azagalha,
si non repente moritur, ipse aut circumstantes applicant radicem et certissime
evadit mortem.
Iudicium exercent hac ratione. Quando alicui moritur pater aut mater,
statim currunt ad maleficum aut striges et narrant patrem suum mortuum,
sed9 cum his et illis gessisse
inimicitias. Sortes maleficus mittit (aliquando etiam antequam aperiat
causam sui adventus, coram astantibus manifestat hominem propter quid venerit),
postea divinat et nominat occisorem. Abit Cafer ad fumum seu regem, accusat
hostem patris, in silvis quaeritur herba dicta moabi venenosa, mandat fumus
bibere accusatum. Si ebibit et post 24 horas per vomitum sanus evadit,
innocens declaratur. Si renuit, aliquando bonis privatur, plerumque necatur
aut intra illud tempus veneno emoritur et est res quasi impossibilis etiam
ipsis Christianis Cafribus iudicii hoc genus iniustum esse persuadere.
Aliquando congregati a suo fumo venantur bubalos et leones, verum cum
multa suorum iactura. Ita nuper leo ferocissimus vallatus a Cafribus, cum
pluribus necasset et exitum quaereret, ne maiorem stragem daret exercitui,
iussit fumus viam fieri ex illa parte ad quam ibat leo. At ille, ubi hoc
advertit, retrogressus impetum fecit ubi maxima erat multitudo et aliquos
vulneravit, occidit aliquos, nihilominus sagitta ab uno Cafre petitus periit
ad extremum. Elephantes hac ratione venantur: vadunt ad silvas 6 aut octo
cum azagaliis, seu lanceis, et duo a tergo, duo ad latera, duo a fronte,
sed a longe, ne +proposside+10
attingi possint, occurrunt et hi bestiam sic alloquuntur: «Scimus,
fortissime elephas, quia non facile potes superari. Nos tamen volumus tuas
vires et potentiam experiri. Itaque se defendas». Interea a tergo
occurrunt duo et sagittas aut lanceas infingunt. Ille ad dolorem et vulnera
se dum convertit, quae retroversio difficillima est, quod vertebris carent
ad hoc accommodatis. Tum illi Cafres, qui obvii fuerant aspectui, latera
confodiunt, et si ille ad illos occidendos revertitur, isti, qui a lateribus
sunt, illum prosternunt. Ita miser cadit debilitatus et occiditur. Dentes
duos, quos aliquando duo viri portare non sufficiunt, avellunt, carnem
comedunt, quae dicitur insipida, capillos ex cauda satis crassos evellunt
atque pro armillis in manibus portant. Quamquam commune est hoc pauperrimis
etiam Cafribus ad collum vitreos globulos aut coronam gestare, nam feminae
circulos aut de bubalo nigros, aut de auro argentove circumferunt. Christiani
vero appendunt ad collum medalia aut reliquiaria, quae summopere aestimant.
Inde est, ut si elephas eiusmodi homines praesentiat, ad latera silvarum
altissimas quasque arbores radicitus evellendo aufugiat.
Imago clausi lilii Africi pertinet ad Cafrariam,
a patre Michaele Boym Polono missa Mozambico
1644 11 Ian. commendatur a <...> <...>. Romae.
Folia lata.
Caepa ad instar capitis infantis grossa.
(fol. 156r)
Lilium Africae apertum in omnibus, bene expressum,
nisi quod flores liliorum magis in medio
vergunt ad purpureum, quam ad rubrum colorem.
(fol. 157r)
Mozambique insula parva, in circumitu unius leugae11
Italicae. Arena et aqua maris salsa abundat. Palmae, quae producunt cocos,
dicuntur alio nomine nux Indica. De hac in mappa Iansonii ad Ceilanum fuse
scribitur. Cocus iste ad instar mei capitis, intra non habet nucleum ut
nostrae nuces, sed quando est fructus tener habet aquam unius calicis dulcem
et subacetosam. Pro caloribus ad vesperam est res refrigerans, vocatur
lagna. Quando adolescit, vocatur cocus. Habet pulpam, ex qua exprimitur
oleum et aquae parum, quae est calida; ex cortice fila et funes conficiuntur,
vela navium ex frondibus eiusdem. Antequam formentur istae nuces, grossus
ad instar rami aut cornucopiae promanat frutex, eius medulla alba et dulcis.
Ex hac destillatur liquor, qui vocatur sura,12
estque ad instar aquae ardentis. Accensus concipit flammam, expositus soli
convertitur in acetum.
Foliis palmae ornantur ecclesiae et teguntur. Nulla domus Mozambici,
quae non tecta sit palmis siccis quasi stramine, ad ignem esca concipiendum
aptissima, sed Cafrorum mappalia sunt baculi in gyrum defossi, aliquando
argilla replentur ne transpareant foramina. Misera civitas aqua dulci caret,
triticum, milium, oryza nisi aliunde veniat, fame perit. Tres aut quattuor
habet cisternas pluviatiles aquas congregantes. Pluit hic rarissime, in
mense semel, ut multum bis. Aliis fructibus omnibus, qui sunt in Europa,
caret. Producit paucula aurea poma et malogranata in adversa parte, quae
Cabacera vocatur.
Haec, quae portio continentis Africae est, silvis et bestiis scatet.
Habitatores Mozabici 60 ad summum, patres13
familias Lusitani. Artifices nulli, sartor et tonsor soli sunt. Calcei
Goa veniunt. Inde rarissime carnem comedunt, publicus namque macellarius
nullus, oryza sola vivunt, quae Goa venit. Panis hic exiguus, qui sine
frumento coquitur et a divitibus tantum comeditur. Buccella, quae solido
in Polonia emitur, hic valet [quattuor]14
quattuor grossis. Capri de Insula Sancti Laurenti seu Madagascar subinde
afferuntur, sunt vaccae et paucae ficus ad instar digiti Indici oblongae,
fragarum habent, quando maturae, saporem. Piscium hic, nisi esse<nt>15
inertes homines, copia maxima, sicut et cochlearum et cancrorum. Lusitani
namque dedignantur ullam artem his<ce>16
partibus exercere et ideo miserrime vivunt. Ut primum veniunt, fidalgos
seu nobiles se faciunt et, cum sint inter Cafres homines silvestres, et
illos non excolunt et ipsi fame et inedia conficiuntur. Inde hic nemo ar<at>,17
nemo occat, nemo serit, nemo plantat. Oves nullae, lacticinia nulla, sunt
silvae et ferae infinitae. Caedunt aliquando lignum nigrum (hebani genus
est vilius Aethiopico) per suos Cafres et, si se occasio offert, quod rarissime
contingit, divendunt. Hoc in universum de insula dici venissime potest,
quia est miserrima ob hominum, qui eam incolunt, neglegentiam supinam et
inertiam. Barcas pauculas invenias (canoas vocant naviculas) ex uno ligno
dedolato factas (ciołna18
nobis dicuntur). Ad tantum portum, qui ditare posset homines industrios.
Dentes elephantorum maximi centum scutis veneunt, plus minusve pro ratione
ponderis venduntur. Afferuntur a Cafribus Mozambicum Sena.
Sena est regio in Africa prope Mozambicum fertilissima. Fluvios navigabiles
habet multos, abundat tritico, bobus, auro. Manent inibi Lusitani aliqui,
verum rex terrae, licet sit eorum amicus, sub poena colli inhibuit suos
discooperire fodenas grandes. Si vero aliquis casu eas reperiret, praecepit
magis operiri. Parvulas auri particulas inventas concessit cum telis commutari
et cum pannis de lino. Aurum hoc permixtum, habet aes et aurichalcum exiguum.
Non liquefaciunt illud, sed solum lavant in aquis. Micae et pulvis, qui
fundum petit, aureus, est bene excoctus a sole. Aurum sigillatum seu moneta
aurea Mozambici et in tota India nulla est certa, sed, si quis eam apportat,
ponderatur et aestimatur valore scutorum. Frusta proinde auri ponderantur
ut petrae aut lapilli aurei. Vitiat hoc liga, quae Mozambici datur, de
aere aut aurichalco.
Formicae in Africa ex adverso Mozambici dicuntur facere montes, ceterum
brevissimo spatio pannos, vestimenta, calceos et quidquid inveniunt ita
devastant, ut nihil omnino remaneat. Sal tamen circumpositum rebus easdem
conservat et prohibet formicarum accessum. Foliis longis loco funium utuntur,
quae adeo sunt fortia, ut dolia illis constricta sine periculo portari
queant. Pennis gallinarum pro acubus19
utuntur. Gallinae perpaucae et hae parvae, ova vix excedunt ova columbae.
Tigrides in silvis infinitae. Tempore vespertino, quando pulsatur ad Ave
Maria, ad ipsa cadavera in coemeterio sepulta adveniunt, eruunt et comedunt
noctu. Si homines interdum videant, confugiant; quod si solus sit aliquis,
insiliunt in collum aversum et strangulant.
Quando Cafres salutant aliquem vel reverentur, supinos se prosternunt
et femur palma bis percutiunt. Tum ille, qui salutatur, in signum grati
animi repercutit volas manus suae. Cum loquuntur, mutuo alter post quodlibet
verbum «U» vocalem pronuntiant, est signum annuentis. Si hoc
non fiat, ingratam putant suam narrationem. Sunt Cafres fidelissimi suis
dominis. Quod si contingat eos fugere et dominus mittat alium Cafrem cum
suo pilleo et verbis sequentibus: «Dominus noster manet discoopertus,
vult ut pilleo hoc illum cooperias», redit illico, veniam petit et
obtinet. Si sciat Cafer obloqui aliquem domino suo, esto dominus non imperet,
homini insidiatur et confodit aliquando. Cafres sunt fures maximi, non
tamen in sua terra, quod ibi crimen vitae privatione puniatur. Milio solo
victitant quod illis a dominis quod libet certa mensura datur. Cetera omnia
contemnunt. Quaesiti, quid melius, panisne, oryza an milium, respondent
«panis implet ventrem et transit, similiter oryza; solum milium implet
et manet» (carnem tamen libenter comedunt, quaecumque illa sit, licet
sit serpentium, boum corium assant et vorant, vinum etiam furtim ebibunt),
inde solum milium seminant. Senae aliquis homo (dicitur fuisse Venetus),
cum advertisset non noscere triticum, impossibile visum est illi, quod
cum omnia alia crescerent, illud solum non crescere; itaque accepit duodecim
partes terrae et singulis mensibus duodecim triticum seminavit et invenit
in Martio seminatum esse optimum et exinde Senae frumentum, quod ipsi Cafres
iam seminant. Istis vero in partibus circa Mozambicum sunt Lusitani pigerrimi.
- Cazio fructus Africae similitudinem refert in colore pomorum Europae. Quod
vero supra illum nascitur cinericii coloris, semen fructus est, quod semen
si assetur, sapit castaneum. Verum ipsum pomum acri suo sapore stuporem
dentibus infert. Sucum habet multum, grana nulla, comedi non potest nisi
sale condiatur praecisa parte (quae adhaeret stipulae ex qua pullullat, ut
vides in exemplo A <..> per rectam lineam>, quae non comeditur. At neque
sale conditus placere potest nisi valde famelico. (fol. 158r)
- Poma aurea, si pluvia adsit, bis hic nascuntur. Palmetum est locus,
ubi sunt palmae seminatae. Cocum in terra defodiunt, qui crescit per annos
in arborem et non nisi septimo anno dat fructum. Palmetum, inquam, quodlibet
ferme mense producit aliquas lagnas. Lilium Africanum est pulcherrimum
rubicundi et albi coloris. Ananas est fructus terrae continentis optimus
odoris et saporis eximii. Meo iudicio febres minuere potest ob suam frigiditatem.
Nascitur in terra ad trunci sui folia, quae cum trunco suo iterum defossa
sequentis anni Decembri fructificant. Oculis utriusque imaginem subicio.
Cazio fructus insipidus ad partem grossiorem ad instar corculi magnitudine
nucis semen sui ipsius praefert; sale si condiatur, acrem saporem tolerabilem
reddit; videatur pomum Europaeum primo aspectu. Poma hic nulla, similiter
neque pira neque cerasa, uvae tamen vini fructificarent, si afferrentur
et excolerentur palmites. Oleum et vinum in totam Indiam venit ab Europa.
Porci paucissimi et carissimi, omnia haec ob gentis neglegentiam. Ita fame,
siti in terra mali aeris, humidi et calidi, moriuntur quodlibet die duo
vel tres, cum incolae sunt paucissimi.
Christianitas istis in partibus exigua. Messis quidem multa, operarii
autem pauci. Christiani sunt aut Lusitani aut Cafres. Ii nullum deum colunt,
religione nulla sequuntur, ventrem suum curant et abdomini serviunt, hoc
implere milio tota felicitas, caritatem tamen et inter barbaros mirare.
Frustum habeat nescio quam parvum Cafer cibi, dividit singulis Cafribus
sibi astantibus, mica si sola illi restaret. Lusitani illi ditiores reputantur,
qui Cafres plures alunt. Iam vero mancipia illa barcam ad Cabaceram pro
aqua et lignis devehunt et dolia aquis replent. Dolium aquae scuto uno
venit Mozambici. De cetero tota die sunt otiosi nisi dominus noctu aliquo
abeat, tunc enim cum arcu, sagittis et azagaglia illum sequuntur. Signum
Sanctae Crucis cum aliquo labore percipiunt et alia mysteria discerent
si docerentur, sed domini neglegentes multos non instruunt nec instrui
curant. Aliqui per incuriam sine baptismo decedunt. Ipsi Lusitani raro
sacramentum frequentant, sed ferme quotidie sacrum audiunt. Illorum uxores
semel diebus festis noctu sub auroram in lectis stipatae nigris ad missam
audiendam deferuntur, verum missa finita abeunt et numquam postea in templo
apparent, proinde neque ad contiones neque ad cathechismo veniunt et forte
non nisi Paschate confitentur. De nigris ut vadant ad doctrinam Christianam
nihil omnino curant, immo quando multi sunt Cafres, illos domini sui non
agnoscunt et si moritur sine sacramentis Cafer, dominus hoc ad se pertinere
non cogitat. Onera omnia gravissima Cafres portant, iumenta enim nulla
hic sunt. Umbellas supra capita dominorum propter solis nimios calores
deferunt, eosdem in stratis pelle tigridis lectis baiulant. Curatus [clavem]20
clavem cum torque aureo collo appensum gestat, quae clavis est ad ciborium,
coronam quoque medaliis duobus aut tribus ornatam: quilibet Cafer Christianus
quotcumque habere potest, appendit medalia et gaudent summe, quando eis
dantur. Oculis applicant et deosculantur ambobus manibus sicut et cetera
omnia recipiendo. Lusitanis consuetudo est (ut fuit olim Graecae ecclesiae)
ponendi supra sepulcra in nigro extenso panno vinum et panem et aliqua
dulcia, candelas aliquot accensas. Die commemorationis fidelium sacerdos
pacta missa ad singula vadit ecclesiae sepulcra et orationem dicit pro
illo defuncto aspergens aqua benedicta. Campanam non pulsant ad elevationem
die defunctorum. Cafres et Cafrae aquam benedictam pugnis acceptam sepulcris
infundunt, Lusitanae immergunt strophiola et exprimunt super sepulcra.
Quo vero aliquis magis amat defunctum eo plus aquae benedictae superinfundit
mortui tumulo. Sepeliunt se in effossa templi fovea cadaveri tela involuto
terram aut caementum iniciendo.
Sanctum Antonium de Padua formidant plurimum Cafres ex hoc capite: perdiderat
quidam Lusitanus mancipium et propterea, cum esset afflictus, sancto Antonio
fugam illius commendavit. Post aliquot dies in ecclesia proxima clausa
inventus est profugus Cafer alligatus ad altare. Interrogatus, quomodo
intrasset et quis ligasset, respondit se prorsus nescire et ideo Cafres
inter se dictitant ista21
«mancibo Portughese he hum grande embrolhador pera os Cafres»,
hoc est «iste iuvenis (pingunt sanctum Lusitani rasa barba et mustaciis)
est hostis Cafribus».
Sacramenta, si in Paschate frequentant, multum est. Consuetudo est,
quod mihi contigit aliquoties finito sacro, Cafras mulieres venire cum
infantibus ad altare - solent parvulos portare quasi onera ad humeros,
inde pueri frequenti ictu nasum simum acquirunt et raro videas Cafrem,
qui aliqua nasi parte simus non est. Consuetudo, inquam, est venire et
petere evangelium de Beata Virgine legi supra suos infantes. Inveniuntur
hic aliqui Mauri, qui in Senam propagandae suae sectae causa in vestitu
nautarum +Cacizes+22 traiciunt.
Multi ex illis devotissimi sunt Virgini, cuius imago miraculosa est Bazaini.
Quaesivi ex uno, utrum vidisset Virginem Bazaini, subito fecit capite reverentiam
«Padre», inquiens, «a quella Virgem he huma grande senora».
Miraculum huiusmodi fecit primum illa imago: misit Lusitanus Cafram ad
certum hominem emere vinum. Haec empto rediens domum cecidit in terram
et lagoenam vini fregit. Resoluta in lacrimas et femineo<s>24
ululatus ob timorem verberum, contulit se ad ecclesiam vicinam. Vidit imaginem
Virginis et coram illa illacrimata uberrime, tandem spei plena egressa
invenit lagoenam in eodem loco plateae integerrimam vinoque plenam. Gustat
dominus vinum, quaerit ubi emerit adeo generosum, neque enim credibile
est in terra reperiri eiuscemodi. Illa affirmare cauponem illum hominem
sibi vendidisse, contra dominus negat et in veritatem huius pecuniam dat
Cafrae, ut denuo emeret vinum ab eodem. Tum illa confessa miraculum, quod
in re accidit, ipsa et alii nonnulli, quibus hoc innotui, conversi ad fidem.
Narratur aliud miraculum de claudo et paralytico simul paupere. Hic notus
ibidem Bazaini ob pauperiem et morbum, fame quodam die necatus25
ad vesperam perrexit usque ad ecclesiae valvas. Ecce vero media nocte portae
aperiuntur, intrat illacrimans et a Virgine, de qua tanta audierat miracula,
postulat cibum se nil comedisse usque modo et mori fame, si non succurrat.
Tum Virgo allocuta filium pro mendico obsecrat, succurrere velit famescenti.
Puer Iesus extensa benedicta sua manu porrigit cibum voce propria compellando
«accede huc et accipe». «Domine», inquit pauper, «ad
accipiendum ire non possum, cum pedibus sum claudus». «Erige
te, ut potes», subinfert Christus; ille reptando manum sinistram exporrigit.
«Non istam», Christus replicat, «sed dexteram exporrige».
«Non possum, Domine» - «Conare», respondit Dei filius.
Fecit et una cibum ac sanitatem integram accipit et cum maximo gaudio evidenti
miraculo commotus recepit fidem. Hic etiam Mozambici tres idololatrae,
cum nescio quis ipso die conceptionis immaculatae26
franciscanorum ecclesiam ludum fortunae instituisset ad convocandam plebem
(cartae in urnam ponuntur aliquae scriptae inter infinitas non scriptas.
Sorte eximunt eas illi, qui emunt vices eximendi). Tres, inquam, illi emerunt
tres vices eximendarum cartarum promittendo Beatae Virgini Bazaini certam
eleemosynam, si forte fortuna aliquid boni obtingeret. Ecce vero uni in
carta patina argentea, aliis anuli aurei obtigere, quae omnia data.
- Equus marinus dentes duos recurvos et duos rectos maximos habet, ex quibus
fiunt crucifixi et coronae, alios minores. Compertum est ex aquis, ubi ut
plurimum habitat, interdum exire et frondibus ac gramine victitare. Caput
trium cubitorum est. (fol. 159r)
- Mulieres Lusitanae ad festivitates sacras non eunt nisi noctu comitante
magna nigrarum caterva, ignem secum deferunt et dum intrant ecclesias aut
exeunt incensum ad reverentiam ecclesiae accendunt. Aegri Christiani mittunt
aquam ad abluendum calicem in quo consecratus fuerat sanguis Christi missa
finita, et aliqui, postquam illam ebiberint, febribus liberantur. Festum
durat a primis vesperis usque ad meridiem, neque cantantur [Vesperae]27
Vesperae, neque ecclesiae adeuntur ab hominibus. In nulla missa cantata
cantatur Praefatio, quando autem Pax Domini sacerdos dicit in missa diaconus
amplectitur ambobus manibus sacerdotem et deinde subdiaconum. Sunt Mozambici
patres societatis tres, qui et hospitalis curam gerunt. Exstant parietes
antiqui hospitalis in quo olim sanctus Franciscus Xaverius28
inserviebat aegris. Nostri confessiones excipiunt et catechismo erudiunt
homines, scholam unam habent in qua docent pueros Lusitanorum. Quartus
pater Cabessera ad alteram partem maris regit duas ecclesias, Cafres baptizat,
confessiones excipit et alia sacramenta administrat. Subinde festis diebus
bis celebrat, sed populus ibi est exiguus propter metum ferarum.
Intellexi Cafres maleficos, an sint veri divinatores sic probare. Accipiunt
aliquot telas versi coloris et unam atque aliam abscondunt in silvis ad
certas arbores, reliquos secum deferunt. Invento malefico solitam salutationem
exhibent et nihil amplius loquuntur, tum maleficus, si talis est instructus
a diabolo dicit eum venisse ad faciendum sui periculum, tulisse pannos
tantos et tantos abscondisse in silvis sub hac et illa arbore, tantos sibi
velle dare. Fatetur Cafer veritatem, manibus applaudit et exponit causam
sui adventus postulatque ut de [eodem]29
negotio divinat. Eidem Cafres a propriis dominis mittuntur cum certo auri
pondere, quod pastam vocant, quae aliquando continet 30000 crusatorum.
Accipit aliquando decem huiusmodi pastas et petit a domino telas depictas,
pro iis enim victualia commutat. Has si negat dominus, recusat iter. Sunt
vero adeo fideles, ut nihil de commissis furentur, verum redditis litteris
si de auro dominus, ad quem directum, non percontatur, aut si non de tanto
percontatur, quantum missum, referunt illud domino suo integerrime. Feminae
piscantur linteis loco retium.
- _________________
- Animadversiones ad Cafrariam
A - litterae patris Boym manu scriptae
K - translatio Polonica patris Krzyszkowski
1 Post vocem Cafrariae
lacuna invenitur, quae duas vel tres litteras contineri potest.
2 Si Cafres telis se velant,
minime nudi sunt, quod autem verba «sine pilleis» sequuntur,
vox nudorum ad nuda capita pertinere videtur. Inde vocabulum «capitibus»
conieci, quod A om.
3 «quamquam multi
Deus novit, quomodo comparantur» - hic pater Boym Polonus exhibitus
est sententia directe ex lingua Polonica exempta. Id est: «quamquam,
quod ad multos pertinet, unus Deus novit, quomodo comparentur».
4 «capitibus»,
«capiti» A, quod abbreviaturam false scriptam intelligo.
5 «tostum» A,
«totum» K.
6 «Maravius»
dub.
7 «alligant»
dub.
8 «nomen radicis
mitambo» A in marg.
9 «sed» abbr.,
ita passim
10 «proposside»
sign. dub.
11 «leucae»
A
12 «sura»
dub.
13 «patres»,
abbr. «pres» in A, quod K «tres» legit.
14 «quattuor quattuor»
A
15 «esse»
A, «nt» margine abscisum
16 «his» A,
«ce» margine abscisum
17 «ar» A,
«at» margine abscisum
18 «ciołna»,
vocabulum Polonum.
19 «acubus»
A, «arcubus» K
20 «clavem clavem»
A, vox prior abbr.
21 «ista»
dub., fort. vox Lusitanica
22 «Cacizes»
A, non intelligo
24 «femineo»
A, «s» margine abscisum
25 «vecatus»
A, «necatus» conieci.
26 «immaculatae»,
abbr. «ae» in A
27 «Vesperae Vesperae»
A, vox prior abbr.
28 «Xaverius»
dub. abbr. in A.
29 «eodem»
in ras.
- _____________________________________
- Textus:
Eugeniusz Rzewuski,
© Konrad M. Kokoszkiewicz
Rete:
© Anna Zalewska,
© Cezary Zemis
|
|