De partu virginis libri III

1526

_________________________________________________________

Liber secundus.

Regina ut subitos imo sub pectore motus

Sensit, et adflatu divini Numinis aucta est:

haud mora, digressu volucris suspensa ministri,

exsurgit; montesque procul contendit in altos

5

festinans; ea cura animo vel prima recursat,

matronam defessam aevo, cui nulla fuissent

dona uteri (mirum dictu!) jam segnibus annis

foecundam, sextique gravem sub pondere mensis

protinus adfari, vocemque audire loquentis,

10

et spectare oculis sterili data pignora matri.

Ergo adcincta viae, nullos studiosa paratus

induitur, nullo disponit pectora cultu:

tantum albo crines injectu vestis inumbrans,

qualis stella nitet, tardam quae circuit Arcton,

15

hiberna sub nocte: aut matutina resurgens

Aurora: aut ubi jam Oceano Sol aureus exit.

Quaque pedes movet, hac casiam terra alma ministrat,

pubentesque rosas, nec jam moestos hyacinthos,

narcissumque, crocumque, et quidquid purpureum ver

20

spirat hians, quidquid florum per gramina passim

subgerit, immiscens varios natura colores.

Parte alia celeres sistunt vaga flumina cursus:

exsultant vallesque cavae, collesque supini:

et circumstantes submittunt culmina pinus;

25

crebraque palmiferis erumpunt germina silvis.

Omnia laetantur: cessant Eurique, Notique:

cessat atrox Boreas: tantum per florea rura

regna tenent Zephyri, caelumque tepentibus auris

mulcent, quaque datur, gradientem voce salutant.

30

Ut ventum ad sedes, vultu longaeva verendo

obcurrit conjux justi senis: atque repente

plena Deo, subitoque uteri concussa tumultu,

excipit amplexu venientem, ac talibus infit:

«O decus, o laudis, mulier, dux praevia nostrae,

35

caelitibus sola humanum quae digna reperta es

conciliare genus, coetusque adtollere ad astra

femineos: gremium cujus divinus obumbrat

palmes, inexhaustis terras qui compleat uvis:

quis me, quis tanto superum dignatur honore?

40

Tune procul visura humiles, Regina, penates

venisti? tune illa mei pulcherrima Regis

Mater ades? viden' ut nostra puer excitus alvo,

(cum mihi vix primas vocis sonus ambiat aures)

jam salit, et Dominum (ceu praecursurus) adorat?

45

Felix, Virgo, animi, felix, cui tanta mereri

credulitas dedit una: in te nam plena videbis

omnia, quae magni verax tibi dixit Olympi

aliger, arcano delapsus ab aethere cursu.»

Illa sub haec: «Miranda alti quis facta Tonantis,

50

o mater, meritas caelo quae tollere laudes

vox queat? Exsultant dulci mea pectora motu

auctori tantorum operum: qui me ima tenentem,

indignamque humilemque suis respexit ab astris.

Munere quo gentes felix ecce una per omnes

55

jam dicar: nec vana fides: ingentia quando

ipse mihi ingenti cumulavit munera dextra

Omnipotens, sanctumque ejus per saecula nomen,

et quae per magnas clementia didita terras

exundat, qua passim omnes sua jussa verentes

60

usque fovens, nullo neglectos deserit aevo.

Tum fortem exsertans humerum, dextramque coruscam,

insanos longe fastus, mentesque superbas

dispulit, adflixitque super: solioque potentes

deturbans dedit in praeceps, et ad ima repressit.

65

Extollensque humiles, aliena in sede locavit:

pauperiemque, famemque fugans, implevit egenos

divitiis: vacuos contra nudosque reliquit,

qui nullas opibus metas posuere parandis.

Postremo Sobolem (neque enim dare majus habebat),

70

aeternam Genitor Sobolem, saeclisque priorem

omnibus, aequalemque sibi, de sanguine fidi

suscepit pueri, tantis quod honoribus unum

deerat adhuc, non ille animi, morumque suorum

oblitus. Quippe id meditans promiserat olim

75

sacrificis proavorum atavis, stirpique nepotum.»

Haec virgo. At senior, nullus cui vocis ademptae

usus erat, supplex nunc gressum observat euntis,

virgineosque pedes, tactaeque dat oscula terrae:

nunc laetus tollit duplices ad sidera palmas,

80

quoque potest, solo testatur gaudia nutu:

ostenditque manu vatum tot scripta priorum:

quae quis, agente Deo, quondam, dum vita manebat,

edidit, et populis liquit celebranda futuris.

Scilicet effusum tacitis de nubibus imbrem

85

lanigerum in tergus: germenque e stirpe vetustae

arboris exsurgens: incombustumque sonoro

igne rubum: et priscis stellam de patribus ortam.

Quae dum cuncta gravi venturi haud inscia visu

percurrit relegens, alto cum corde volutat

90

conceptus Virgo insolitos, et ab aethere lapsam

progeniem, pluviae in morem, quae vellere molli

excepta, haud ullos sonitus, nec murmura reddit.

Seque rubum, virgamque, alto se denique missam

sidus grande mari prorsum agnoscitque videtque:

95

non tamen ausa loqui tanto aut se ducere dignam

munere: sed tacito affectu tibi, maxime divum,

grates, Rector, agit, mentemque ad sidera tollit.

Et jam Luna cavum ter luce repleverat orbem,

ter solitas de more intrarat caeca latebras:

100

cum Virgo in patriam reditum parat, omnia quando

certa videt. Subeunt dilectae grata parentis

adloquia, adsuetaeque piis sermonibus aedes:

quaeque salutantis voces ac verba ministri

audiit, et primos excepit cella volatus:

105

cella choris superum lustrata, et cognita caelo.

Ergo iter inceptum, caris digressa propinquis,

Accelerat: relegitque viam per nota locorum.

Nec mora, nec requies usquam: nec lumina flectit,

(Caelicolum quamvis sacro circumdata coetu)

110

donec ad optatum pervenit sedula limen.

Atque ibi, dum consueta suo cum pectore versat

gaudia, paulatim maturi tempora ventris

adventare videt: scires jam Numen in illa

grande tegi; nullos adeo sentire dolores

115

dat superum Genitor, nullaque ex parte gravari.

Interea terra parta jam pace, marique,

Augustus pater aeratis bella impia portis

clauserat, et validis arctarat vincta catenis:

dumque suas regnator opes, viresque potentis

120

imperii, exhaustasque armis civilibus urbes

nosse cupit; magnum censeri jusserat orbem,

describi populos late, numerumque referri

cunctorum ad sese capitum, quae maxima tellus

sustinet, et rapido complectitur aequore Nereus.

125

Ergo omnes lex una movet: sua nomina mittunt,

qui montes, Aurora, tuos, regna illa feracis

Armeniae, qui convalles, atque alta Niphatae

saxa tenent, longe pictis gens nota pharetris,

gens fines lustrare suos non segnis, et arcu,

130

qua vagus Euphrates, qua devius exit Araxes,

felices tractus, et late munere divum

concessos defendere agros bene olentis amomi.

Censetur Tauri passim, censetur Amani

Incola: praedatorque Cilix: et Isaurica quisquis

135

rura domat: quicumque tuas, Pamphylia, silvas:

quique Lycaoniam, felicia jugera, quique

flaventem curvis Lyciam perrumpit aratris.

Jam clari bello Leleges, populique propinqui

jussa obeunt: gens quaeque suo dat nomina ritu.

140

Qui Ceramon, bimaremque Gnidon: quique alta tuentur

moenia, dispositis ubi circumsepta columnis

tollit se nivei moles operosa sepulcri,

barbara quam rapto posuit regina marito:

et quos Maeandri, toties ludente recursu,

145

unda rigat, rigat ipse suo mox amne Cayster,

herboso niveos dum margine pascit olores:

quosque metalliferis veniens Pactolus ab antris

circuit, et rutila non parcior Hermus arena:

Mysorum manus omnis, Apollineaeque Celenae:

150

Idaque, Rhoetaeaeque arces, celebrataque Musis

Pergama, Sigaeumque jugum, Priameia quondam

regna armis, ducibusque, ducum nunc nota sepulcris:

Quae nauta, angustum dum praeterit Hellespontum,

ostendens sociis: «Hoc, inquit, litore flentes

155

Nereides steterant, passis cum moesta capillis

ipsa suum de more Thetis clamaret Achillem.»

His et Bithynae classes, et Pontica late

accedit regio: paret scopulosa Carambis:

parendi studio fervet simul alta Sinope:

160

fervet Halys: quique immensis procul amnibus auctus

Cappadocum medios populos discriminat Iris:

Thermodonque, Halybesque, adtritaque saxa Prometheo.

Praeterea qua se Thracum Mavortia tellus

Pandit, et algentem Rhodope procurrit in Haemum:

165

qua Macetum per saxa ruit torrentibus undis

Axius, umbrosaeque tegunt Halyachmona ripae:

quaque jacet diris omen Pharsalia bellis,

et bis Romana ferales clade Philippi,

conveniunt populi certatim, et jussa facessunt.

170

Vos etiam vestros his adjunxistis alumnos,

vicinae passim vacuis jam moenibus urbes,

antiquae Graiorum urbes, gens optima morum

formatrix, clara ingeniis et fortibus ausis:

seu quae litoreos tractus, montesque tenetis:

175

seu quae per medias dispersae exsurgitis undas.

Tum latus Epiri, qua formidabile nautis

adtollunt summo caput Acroceraunia caelo.

Urget opus: jamque Alcinoi dat regia censum:

Illyricaeque manus; impacatique Liburni,

180

litoraque Ionio passim pulsata profundo.

Nec tu, cui late imperium terraeque, marisque

bellatrix peperit virtus, et Martius ardor,

non populos, non ipsa tuas, terra inclyta, gentes

describis, terra una armis, et foeta triumphis,

185

una viris longe pollens, atque aemula caelo:

nubiferae quam praeruptis anfractibus Alpes

praecingunt, mediamque pater secat Apenninus,

et geminum rapido fluctu circumtonat aequor.

Descripsere suos (quamvis non axe sub uno)

190

hinc Rhenus pater indigenas, hinc latior undis

Danubius, qu, silvarum per vasta volutus,

pascere non populos, non lambere desinit urbes,

donec ad optatam rapido venit agmine Peucen.

Quin et proceras scrutatur Gallia silvas,

195

Gallia Caesareis Latio dignata triumphis:

quam Rhodanus, quam findit Arar, quam pemeat ingens

Sequana, piscosoque interluit amne Garumna.

Tum quas piniferis gentes praerupta Pyrene

rupibus Herculeas prospectat ad usque columnas,

200

cogit Anas, cogit ripa formosus utraque

Duria, et albenti Baetis praecinctus oliva,

auratamque Tagus volvens sub gurgite arenam,

quique suo terras insignit nomine Iberus.

Parte alia, vastas circumvocat Africa vires:

205

Getuli, Maurique duces rimantur opaci

Atlantis nemora, et dispersa mapalia silvis.

Scribitur et vacuis ut quisque inventus arenis,

seu pastor, seu subcinctis venator in armis

observans saevos latebrosa ad tesqua leones.

210

Massylum quicumque domos, quicumque repostos

Hesperidum lucos, munitaque montibus arva

incolit, et ramis nativum decutit aurum,

et qui vertentes immania saxa juvencos

flectit arans, qua devictae Carthaginis arces

215

procubuere, jacentque infausto in litore turres

eversae. Quantum illa metus, quantum illa laborum

urbs dedit insultans Latio et laurentibus arvis!

nunc passim vix relliquias, vix nomina servans,

obruitur propriis non agnoscenda ruinis.

220

Et querimur, genus infelix, humana labare

membra aevo, cum regna palam moriantur et urbes.

Jamque Macas idem ardor habet: venere volentes

Barcaei: venere suis Nasamones ab arvis:

navifragas qui per Syrtes, infidaque circum

225

litora, moerentum spoliis onerantur, et altos

insiliunt nudi cumulos exstantis arenae,

inque suas vertunt aliena pericula praedas.

Postremo Psylli, Garamanticaque arva tenentes:

quique Cyrenaeas suspendunt vomere glebas,

230

laudatasque legunt succis praestantibus herbas.

Quique Jovis palmeta, Hasbytarumque recessus:

Marmaricas qui late oras, qui pascua servant

Aegypti, Meroesque, sacer quos Nilus inundat,

Nilus ab aethereo ducens cunabula caelo.

235

Nec minus et casta senior cum Virgine custos

ibat, ut in patria nomen de more genusque

ederet, et jussum non segnis penderet aurum.

Ille domum antiquam, et regnata parentibus arva

invisens, secum proavos ex ordine reges,

240

claraque facta ducum, pulchramque ab origine gentem

mente recensebat tacita: numerumque suorum,

(quamvis tunc pauper, quamvis incognitus ipsis

agnatis) longe adveniens explere parabat.

Jam fines, Galilaea, tuos emensus, et imas

245

Carmeli valles, quaeque altus vertice opacat

rura Thabor, sparsamque jugis Samaritida terram

palmiferis; Solymas a laeva liquerat arces:

cum simul e tumulo muros, ac tecta domorum

prospexit, patriaeque agnovit moenia terrae.

250

Continuo lacrimis urbem veneratur obortis

intenditque manus, et ab imo pectore fatur:

«Bethlemiae turres, et non obscura meorum

regna Patrum, magnique olim salvete penates,

tuque o terra, parens regum, visuraque Regem,

255

cui Sol et gemini famulantur cardinis axes,

salve iterum: te vana Jovis cunabula, Crete

horrescet, ponetque suos temeraria fastus:

moenia te Dircaea trement: ipsamque pudebit

Ortygiam geminos Latonae extollere partus.

260

Parva loquor: prono veniet diademate supplex

illa potens rerum, terrarumque inclyta Roma,

et septemgeminos submittet ad oscula montes.»

Dixit, et extrema movit vestigia voce:

maturatque viam senior, tardumque fatigat

265

vectorem, et visas gressum molitur ad oras.

Et jam prona dies fluctus urgebat Iberos,

purpureas pelago nubes aurumque relinquens.

Ecce autem magnis plenam conventibus urbem

protinus, ut venere, extremo e limine portae

270

adspiciunt: mistum confluxerat undique vulgus,

turba ingens: credas longinquo ex aequore vectas

ad merces properasse: aut devastantibus arva

hostibus, in tutum trepidos fugisse colonos.

Cernere erat, perque anfractus, perque arcta viarum,

275

cuncta replesse viros, confusoque ordine matres:

permistos pecori agricolas; hos jungere plaustra:

hos intendere vela: alios discumbere apertis

porticibus: resono compleri cuncta tumultu:

accensos variis lucere in partibus ignes.

280

Quae pater admirans, tacito dum singula visu

percurrit, circumque domos, et limina lustrat,

nec superesse locum tecto videt: «Ibimus, inquit,

quo Deus, et quo sancta vocant oracula patrum.»

Est specus haud ingens parvae sub moenibus urbis;

285

Incertum, manibusne hominum, genione potentis

naturae formatus, ut haec spectacula terris

praeberet, tantosque diu servatus in usus,

hospitio caelum acciperet; cui plurima dorso

incumbit rupes, pendentibus undique saxis

290

aspera: et exesae cingunt latera ardua cautes:

defunctis operum domus haud ingrata colonis.

Huc heros tandem, superata ambage viarum,

sic monitus, ducente Deo, cum Conjuge sancta

devenit, multaque senex se nocte recepit.

295

Ac primum siccis ramalibus excitat ignem:

stramineoque toro comitem locat: aegra cubantis

membra super vestem involvens: mox adligat ipsos

permulcens, jam non duros, jam sponte sequentes

quadrupedes, ut forte aderat foenile saligna

300

subfultum crate, et palmarum vimine textum.

Nunc age, Castaliis quae nunquam audita sub antris,

Musarumve choris celebrata, aut cognita Phoebo,

expediam: vos secretos per devia calles,

Caelicolae, vos (si merui) monstrate recessus

305

intactos. Ventum ad cunas, et gaudia caeli,

mirandosque ortus, et tecta sonantia sacro

vagitu. Stat ferre pedem, qua nulla priorum

obvia sint oculis vatum vestigia nostris.

Tempus erat, quo nox, tardis invecta quadrigis,

310

nondum stelliferi mediam pervenit Olympi

ad metam, et tacito scintillant sidera motu:

cum silvaeque, urbesque silent, cum fessa labore

accipiunt placidos mortalia pectora somnos:

non fera, non volucris, non picto corpore serpens

315

dat sonitum, jamque in cineres consederat ignis

ultimus: et sera perfusus membra quiete

scruposo senior caput adclinaverat antro.

Ecce autem nitor ex alto novus emicat, omnemque

exsuperat veniens atrae caliginis umbram

320

auditique chori superum, et caelestia curvas

agmina pulsantum citharas, ac voce canentum.

Agnovit sonitum partusque instare propinquos

haud dubiis Virgo sensit laetissima signis.

Protinus erigitur stratis, caeloque nitentes

325

adtollit venerans oculos, ac talia fatur:

«Omnipotens Genitor, magno qui sidera nutu,

aeriosque regis tractus, terrasque, fretumque,

ecquid adest tempus, quo se sine labe serenam

efferat in lucem Soboles tua? quo mihi tellus

330

rideat et teneris depingat floribus arva?

En tibi maturos fructus, en reddimus ingens

depositum: tu, ne qua pio jactura pudori

obrepat, summo defende, et consule caelo.

Ergo ego te gremio reptantem, et nota petentem

335

ubera, care puer, molli studiosa fovebo

amplexu: tu blanda tuae dabis oscula matri

adridens: colloque manum, et puerilia nectes

brachia, et optatam capies per merabra quietem.»

Sic memorat, fruiturque Deo: comitumque micanti

340

Agmine, divinisque animum concentibus explet.

Atque olli interea, revoluto sidere, felix

hora propinquabat. Quis me rapit? Accipe vatem,

Diva, tuum; rege, Diva, tuum: feror arduus altas

in nubes: video totum descendere caelum

345

spectandi excitum studio. Da pandere factum

mirum, indictum, insuetum, ingens: absistite, curae

degeneres, dum sacra cano. Jam laeta laborum,

jam non tacta metu, saecli Regina futuri

stabat adhuc, nihil ipsa suo cum corde caducum,

350

nil mortale putans: illam Natusque Paterque

quique prius quam Sol caelo, quam Luna niteret,

Spiritus obscuras ibat super igneus undas,

stant circum, et magnis permulcent pectora curis.

Praeterea redeunt animo quaecumque verendus

355

dixerat interpres: acti sine pondere menses,

servatusque pudor: clausa cum protinus alvo

(o noctem superis laetam, et mortalibus aegris!),

sicut erat foliis, stipulaque innixa rigenti,

divinum, spectante polo, spectantibus astris,

360

edit onus. Qualis rorem cum vere tepenti

per tacitum matutinus desudat Eous:

et passim teretes lucent per gramina guttae:

terra madet, madet adspersa sub veste viator

horridus, et pluviae vim non sensisse cadentis

365

admirans, gelidas udo pede proterit herbas.

Mira fides! Puer aethereas jam lucis in auras

prodierat: foenoque latus male fultus agresti,

impulerat primis resonum vagitibus antrum.

Alma Parens nullos intra praecordia motus,

370

aut incursantes devexi ponderis ictus

senserat; haerebant immotis viscera claustris.

Haud aliter, quam cum purum specularia Solem

Admittunt: lux ipsa quidem pertransit, et omnes

irrumpens laxat tenebras, et discutit umbras;

375

illa manent inlaesa, haud ulli pervia vento,

non hiemi, radiis sed tantum obnoxia Phoebi.

Tunc Puerum tepido Genitrix involvit amictu,

exceptumque sinu, blandeque ad pectora pressum

detulit in praesepe: hic illum mitia anhelo

380

ore fovent jumenta. O rerum occulta potestas!

Protinus agnoscens Dominum procumbit humi bos

cernuus, et mora nulla, simul procumbit asellus

submittens caput, et trepidanti poplite adorat.

Fortunati ambo! non vos aut fabula Cretae

385

Polluet, antiqui referens mendacia furti,

Sidoniam mare per medium vexisse puellam:

aut sua dum madidus celebrat portenta Cithaeron,

infames inter thyasos, vinosaque sacra

arguet obsequio senis insudasse profani:

390

solis quippe Deum vobis, et pignora caeli

nosse datum, solis cunabula tanta tueri.

Ergo dum refugo stabit circumdata fluctu

terra parens; dum praecipiti vertigine caelum

volvetur; Romana pius dum templa sacerdos

395

rite colet; vestri semper referentur honores:

semper vestra fides nostris celebrabitur aris.

Quis tibi tunc animus, quae sancto in corde voluptas,

o Genitrix, cum muta tuis famulantia cunis,

ac circum de more sacros referentia ritus

400

adspiceres Domino genua inclinate potenti,

et sua commotum trahere ad spectacula caelum?

Magne Pater, quae tanta rudes prudentia sensus

leniit? informi tantos quis pectore motus

excivit calor, et pecudum in praecordia venit?

405

ut quem non reges, non accepere tot urbes,

non populi, quibus una aras et sacra tueri

cura fuit; jam bos torpens, jam segnis asellus

auctorem late possessoremque salutent?

Vocibus interea sensim puerilibus heros

410

Excitus, somnum expulerat, noctemque fugarat

ex oculis, jamque Infantem videt, et videt ipsam

majorem adspectu, majori et lumine Matrem

fulgentem, nec quoquam oculos, aut ora moventem,

sublimemque solo, superum cingente caterva

415

aligera. Qualis, nostrum cum tendit in orbem,

purpureis rutilat pennis nitidissima Phoenix,

quam variae circum volucres comitantur euntem:

illa volans, Solem nativo provocat auro

fulva caput, caudam et roseis interlita punctis

420

caeruleam: stupet ipsa cohors plausuque sonoro

per sudum strepit innumeris exercitus alis.

Miratur lucem insolitam, miratur ovantes

Caelicolum cantus senior: tum victus, et amens,

adtonitusque animi, tantisque ardoribus impar

425

corruit, et geminas vultum demisit in ulnas:

adfususque diu telluri immobilis haesit.

Hic illum superi juxta videre jacentem,

vidit Dia Parens: nec longum passa seniles

obduci tenebris oculos: dat surgere, et aegrum

430

substentare genu, tremulisque insistere plantis,

divinosque pati vultus, superique nitorem

ignis, et aethereas vibrantia lumina flammas.

Ille, ubi paulatim vires, animumque resumpsit;

nodoso incumbens baculo, modulantia primum

435

agmina, Reginamque deum de more salutat.

Mox ipsum accedens praesepe ulvaque palustri

impositum spectans Dominum terraeque, marisque,

(o timor, o mentis pietas!) puerilia membra

non ausus tractare manu, cunctatur: ibi auram,

440

insperatam auram divino efflantis ab ore

ore trahens, subito correptus numinis haustu,

adflatusque Deo, sic tandem voce quieta

incipit, et lacrimis oculos subfundit obortis:

«Sancte Puer, non te Phariis operosa columnis

445

atria, non variata Phrygum velamina textu

excepere (jaces nullo spectabilis auro),

angustum sed vix stabulum, male commoda sedes,

et fragiles calami, lectaeque paludibus herbae

fortuitum dant ecce torum: laqueata tyrannos

450

tecta, et regifico capiant aulaea paratu:

te Pater aeterno superum ditavit honore

illustrans: tibi siderei domus aurea caeli

plaudit, inexstinctosque parat Natura triumphos.

Et tamen hanc sedem Reges, haec undique magni

455

antra petent populi: longe quos caerula Calpe

litore ab occiduo, nigrisque impellet ab Indis

Sol oriens: quos et Boreas et fervidus Auster

diverso inter se certantes cardine mittent.

Tu pastor, tu dispersas revocare per agros

460

missus oves late, pectusque obferte periclis.

Prodigus ah nimium vitae, per tela, per hostes

obscurum nemus irrumpens, rabida ora luporum

compesces, saturumque gregem sub tecta reduces.

O mihi certa fides superum, decus addite terris,

465

Nate Deo, Deus ipse, aeterno e lumine lumen:

te te ego, te circum Genitrix, laetique ministri

concinimus, primique tuos celebramus honores,

longaque perpetuis indicimus orgia fastis.»