Vas Heidelbergense

1595

_______________________________________________________________________

ILLUSTRISSIMO PRINCIPI

ET DOMINO, D. FRIDERICO IIII.

Comiti Palatino ad Rhenum, sacri Rom.

Imperij Archidapifero, et Electori, V-

triusque Bavariae Duci etc. Domi-

no et Maecenati meo Cle-

mentissimo

Gratia, pax, perfecta salus, et vita perennis

Christi per alma vulnera.

1.

ILLustrissime christiane Princeps

2.

Elector, mihi fer benignas

3.

Aures, quaeso, parum: favensque pectus

4.

Non magnae adiice postulationi.

5.

Johannes Casimirus (in beatis

6.

Qui nunc sedibus est) sagace multum

7.

Pollens ingenio, fideque multa

8.

Nunquam non meditans, tuo quid olim

9.

Dignum nomine, prosit et quid Aulae:

10.

Magnum Vas, quod habes mero repletum

11.

Cum cella sapienter extruebat.

12.

Et tu (non patruo minor, sed omni

13.

Virtute, ingenio, fide piaque

14.

Illi persimilis) cadum reservas

15.

Illustrem: sapienter et tueris,

16.

Ne forsan noceat vel hic vel ille

17.

Ulla unquam ratione tam peritè

18.

Tantis sumptibus inclyte parato

19.

Vasi, et sic pereat suave vinum.

20.

Admirantur opus, suas per aures

21.

Quotquot percipiunt vel hoc vel illud

22.

Verbum: quod tamen haud ubique verum

23.

De Vase hoc (quasi fingere hic liceret

24.

Quicquid vel sonat auribus) refertur.

25.

Miratur magis, ipse qui tuetur

26.

Praesens omne negocium; potestque

27.

Verax semper haberi et esse testis.

28.

Multi propterea bonos amicos

29.

Longè conveniunt, videre possint

30.

Ut vas hoc, velut ipse nuper egi.

31.

Et sanè hoc opus est mehercle dignum

32.

Visu, occasio si ferat modesta.

33.

Illustre hoc facinus (nec hic mihi mens

34.

Est, omnes numerare laude dignas

35.

Virtutes, quibus Aula tota splendet,

36.

Sed tantum hoc facinus) procul per omnes

37.

Terras grande velut novumque monstrum

38.

Naturae superans modum, vehatur.

39.

Verum machina tanta qui vehatur?

40.

Quis currum? quis equos dabit, ratemve?

41.

Quis fortes revocabit huc Gigantes?

42.

Ut volvant? humeris suisve portent?

43.

Non est hic medium, scio, secundum.

44.

Omni vi Calamus potentiora

45.

Si non robora praestat, atque molem

46.

Cunctis exhibet et viris et oris,

47.

Non sum vir bonus, et carebo sole.

48.

Ergo dignius est quid? aut quid esse

49.

Hic posthac poterit? fideliter quam

50.

Depingatur opus suo colore?

51.

Germanis benè scripsit ille Rhytmis,

52.

Quae quocunque modo satis putavit

53.

Cognovisse, vel et rogare quenquam.

54.

At non edocuit simul Polonos,

55.

Gallos, Italiam, Ungaros, Britannos.

56.

Hinc multis stimulantibus rogando

57.

Tandem motus ego, stylo latino, et

58.

Molli carmine reddidi ferè ipsos

59.

Rhytmos. Quae superaddidi, videbam,

60.

Quod res ipsa ea iure postularet.

61.

Sic servire queo labore eodem

62.

Suevis, Saxonibus, Bois, Polonis,

63.

Gallis, Italiae, Ungaris, Britannis.

64.

Sed nunc, o Friderice, Sancte Princeps,

65.

Illustris tua Celsitudo, Musis

66.

Quae multum mihi dicitur favere,

67.

Oro propositum meum probare

68.

Sic dignetur, ut hinc queam experiri

69.

Te vere esse bonum, ac amare Musas.

70.

Quod nunc est reliquum, Deum supremum

71.

Pro te, proque tuis rogare coepi,

72.

Et non desino spiritu fideli

73.

Semper te regat, et tegat: Scioque

74.

Ingens hasce preces habere pondus.

75.

Illustrissime Christiane Princeps

76.

Elector, bene vive, fac, guberna

77.

Semper iudicii memor futuri.

78.

Excelsitudinis tuae

79.

Et Christianae Ecclesiae

80.

Ex corde toto servulus

81.

Antonius Praetorius.

LECTORI S(alutem).

Magna de magno fero verba monstro:

Dolium magnum vocitare monstrum

Audeo: Si vis, bone Lector, audi

Carmina monstri.

* * *

1.

TEmpore maturas sollers quo vinitor uvas

Colligit, ac mustum dulce parare solet:

2.

Musa sibi caros paulum seponere libros,

Ingenij et vires tunc recreare solet.

3.

Hos ubi Clio ¹⁾, domos habitat quae sobria nostras,

Audit adesse dies, otia iusta petit.

4.

Obtinet. Excultas praecelso in monte ²⁾ Sorores

Visere, ut inquirat splendida gesta, cupit.

5.

Quotidiana alacris subito velamina ponit:

Candida cum molli corpora veste tegit.

6.

Nec mora: nocturnas pedibus sulcare pruinas

Incipit, et longum cursibus urget iter.

7.

Festinat veluti spirans encoenia ³⁾ sutor:

Fessa levi baculo membra subinde levat.

8.

Mox tamen expandens late sua cornua Rhenus

Rumpit iter, longas obiicit atque moras.

9.

Post traiecta semel plateam (quae a montibus altis

Montana est vulgo dicta platea) videt.

10.

Hanc recta sequitur: Necarus mox cernitur, et nox

Heidelbergenses suadet inire domos.

11.

Paret Clio, equidem nervos defessa per omnes,

Melpomene mollem sternit amica torum.

12.

Mane aurora redit, Clio non pigra resurgit:

Egreditur, patulos lustrat ubique locos.

13.

Picta palatini comitisque palatia tentat

Undique, non nusquam, visere et ipsa vidit.

14.

Miratur, memori tacitè notat omnia mente:

Festinans propere ad limina nostra redit.

15.

Narrat gesta mihi, simul ac visa omnia narrat:

Et narrata probo: cuncta notare iubet.

16.

Admiranda refert, quae si quis scribere vellet

Neccariae libras scribere vellet aquae.

17.

Attamen illustri quaedam, quae vidit in Aula,

Prodere si liceat, prodere vera libet.

18.

Sumptibus exstructas plus quam regalibus aedes

Continet arx, quovis ampla et amoena loco.

19.

Collibus obsepta est, firmis tutissima fossis;

Martia vix unquam frangere tela queant.

20.

Arcis ubi ingreditur portas custode seratas,

Ursum constringit magna catena trucem.

21.

Passibus octodecim deinceps mox altera eunti

Fornicibus longis porta recurva patet.

22.

Hic spectare duas potuit de ponte leaenas;

Et, quos castigant vincula dura, viros.

23.

Paulo ubi progreditur, magnis rursum unguibus Ursus,

Simius illudens, et Leopardus eunt.

24.

Stat Musa admirans, homines homines ita cernens

Posse domare feros, posse domare feras.

25.

Quod decus Aulai, quae gloria visa, quis ordo,

Quis splendor fuerit, quantus accervus opum,

26.

Effari si Musa valet: vox faucibus haeret:

Nescit ubi incipiat, nescit habere modum.

27.

Conticet ergo: et laeta sacri quo munera Bacchi

Servantur, Clausum quaerit inire locum.

28.

Incidit in iuvenem, cellae qui vina gubernat,

Hunc, sinat ut facilis cuncta videre, rogat.

29.

Pondus habere preces sivit; concedit, ut intret:

Ipse per abstrusos ducit ubique locos.

30.

Cella per ampla patet, velut urbs turrita; tot illic

Lignea tam longo ex ordine vasa iacent.

31.

Ordine vasa iacent longo tam magna, per omnes

Iurares Divos, te tuitum esse domos.

32.

mihi si liceat, per Cancrum ubi Phoebus anhelans

Urget equos, pulcras has habitare domos!

33.

Saepè per ambages, quam vis benè lumine ducta,

Circuit, egressum cernere Musa nequit.

34.

Indignata gradum sistit, sustollit in altum

Vultus, si videat, qua queat ire, viam.

35.

Stat procul, et valvas clari lucemque diei

Conspicit; huc gaudens lumina fixa tenet.

36.

Hucque pedes utrosque movet; pugno ostia pulsat:

Ianitor, ut pulsas? haec, aperite, refert.

37.

Ille aperit, Musamque monet, citò, si velit, intret:

Concamerata domus non ea cuique patet.

38.

Ingreditur; mox ligna rubro contincta colore

Ordine disposito cernit adesse decem.

39.

His super immanis moles constructa quiescit;

Quam merito molis nomen habere decet.

40.

Moles ista novas hominum conflata per artes,

Et ligno et ferro firmiter arcta iacet.

41.

Ingens ingentem praesentat machina montem,

Et per circuitum est marmore strata via.

42.

Demirans hic Clio stupet: mirabile monstrum,

Attonitè exclamat, Pallas, adesto, vide.

43.

Quid moles ea sit tacito dum pectore secum

Exigit, implicitè talia verba facit:

44.

An Troianus equus? similis vel machina belli?

An templum? vel mons? an globus orbis erit?

45.

Cernit, quid cernat, nescit se fallere visum

Crederet: at comites cernit utrinque viros.

46.

Sic ubi cura diu torsisset pectora tristis,

Is, qui per cellam duxerat ante, refert.

47.

Musa videns, et quid videas, ignara, patentes

Arrige nunc aures ad mea verba, si vis.

48.

Machina lignorum miras fabricata per artes,

Vas est, nectareum continet atque merum

49.

Vas est? Musa refert: proh: vas? o ridiculum vas

Unica vasorum tu mihi mater eris.

50.

Mulciber artifices omnes conflavit in unum?

Omnia conflarunt dolia vasa, cados?

51.

Tale quid audivit nunquam veneranda vetustas:

Tale quid hoc seclo rex fere nullus habet.

52.

Talis, credo, cadus, tanto cum munere vitis,

Non est, immensi qua patet orbis iter.

53.

Frustra incredibiles vasis fama occupat aures:

Namque, nisi aspiciat, credere nemo potest.

54.

Haec ubi fata fuit, lento vas circuit ictu:

Fortuito scalas cernit adesse novas.

55.

Scandit ut et sursum vas ⁴⁾ contempletur ubique

Et verax omnis testis sit inde rei.

56.

Vasis et in tergo multum spaciatur acuto

Ceu velit alternos colle movere pedes.

57.

Ebria sed tenerum laedit vertigo cerebrum,

Ut putet in vasi nubibus esse caput.

58.

Ergo gravem metuens lapsum, sub vertice vasis

Sublimi tanquam sede tridente sedet.

59.

Tutius huc illuc iam nunc circumspicit, atque

Mente magis memori quicque notare valet.

60.

Omnia nosse cupit: quam sit vas forte profundum

Quam sit idem longum, quam sit idemque capax:

61.

Tantae molis, item quaerit, quis structor et auctor:

Praemia pro tanto quanta labore ferat:

62.

Tandem, quae utilitas operis, quis finis et usus:

Singula quaesivit, singula perdidicit.

63.

Singula quo vidit, rursum narrabit eodem,

Ordine, si forsan singula scire velis.

64.

Alterutrum (quod habet robusta repagula ⁵⁾ fundum

Simpliciter latum est sexque decemque pedes.

65.

Octo decimque pedes fertur vas esse profundum.

In media vasis parte tot esse scias.

66.

A fundo ad fundum bis sex sunt, credito, passus:

Passus vir faciat non titubante gradu.

67.

Porro ligna, quibus vas hoc praegrande paratum,

Selectim varijs sunt cumulata locis.

68.

Sunt fissa et serrata, gravique aptata securi:

Ancipites nodos rite dolabra polit.

69.

Ter quatuor supra centum sunt lignea frusta,

Viginti et septem singula longa pedes.

70.

Ex his composite tandem iusto ordine iunctis,

Effecta haec vasis forma rotunda fuit.

71.

Et ne quando sua quicquam de sede recedat,

Sed stabili possit quodque manere loco:

72.

Ducta fuere simul vas firma ligamina circum:

Viginti quatuor talia connumeres.

73.

Confecta ex puro et sano sunt vincula ligno;

Sed ne rumpantur, ferrea claustra ⁶⁾ cavent.

74.

Claustri faber iurat, ferrum, quod claustra vocarunt,

Pondere plus decies esse talenta decem.

75.

Malleus incudem fabri fere contudit atram:

Hinc fabro merces digna labore datur,

76.

Mille etenim centumque quater sibi postulat ille.

Florenos; totidem sarta crumena capit.

77.

Perfectum vas est. rubro nunc ergo colore

Tingitur, ut reliquis pulcrius esse queat.

78.

Totum ridet opus, totum splendore coruscat

Nullis non omnis forma placere potest

79.

Tempus et hora venit, dulces de vite liquores

Ipse opifex debet condere vase novo.

80.

Incipit; octiduum fundit; vas usque tumescit:

Exundans tandem defluit inde merum.

81.

Tam bene cessit opus, quam vix speraverat auctor:

Ceratator gaudens artibus ipse suis.

82.

Aptum vas vino, vasi sunt vina perapta.

Quae superinfundit vina tenere potest.

83.

Nec per iuncturas tenuis vel guttula rectas

Transfluit ut pereat; tam bene cessit opus.

84.

Plaustra capit centum, centum superadde decem ter,

Et duo; tres ornas terque quaterna metra ⁷⁾.

85.

Sex ornae plaustrum faciunt: metra continet vina

Orna octoginta; metra vetusta puto.

86.

Ipse, palatinis felix qui solus in oris

Addo ministrator, tutor itemque fuit:

87.

Scilicet, aethereas Sanctus Casimirus ad oras

Evectum cuius nomen in orbe viget:

88.

Primitus implevit vas hoc (quod nomine vas est

Reque simul) plenum est vas, mihi crede, mero.

89.

Vina tamen minime hoc uno vase omnia condit:

Exundant musto dolia mille bono.

90.

Post Fridericus Avi patruique heroica proles.

(Albescat canis barba venusta suis!)

91.

Protinus ut patrui cari vestigia vidit

Providus inceptum continuavit opus

92.

Ad summum curat semper vas esse repletum

Fert nec araneolas texere fila cado.

93.

Sed dices tantos quid prodest ponere sumptus

In vas unum? quis finis et usus erit?

94.

Unius ergo operis deinceps nunc commoda dicam

Plurima, tu facilis dicta capesse mea.

95.

Hoc vas inservit credas hominibus duobus.

Et plus quam videas utilitatis habet.

96.

Hic bonitas, hic majestas, hic summa potestas

Clarius aeterni lucet ubique dei.

97.

Artifices fiunt, opifex fit in arte peritus ⁸⁾,

Si Deus at herco flamine corda regat.

98.

Pertinet huc dictum: sine me non ulla potestas:

Is bene posse facit, is bene velle facit

99.

Totius ergo operis sit primus et ultimus finis

Nominis aeterni gloria, laus et honos.

100.

Inde Palatini laus proxima nominis esto:

Pars Casimire tibi, pars Friderice tibi.

101.

Namque quod exercet sapienter dona Minervae

Hic tuitam laudem cum bone dux referat.

102.

Praeterea utilitas magna quam machina vasis

Confert artificum est principis atque domus.

103.

Hic opifex ligni et ferri faber, atque vinetor

Hic latomus, pictor fungitur officio.

104.

Profuit hoc multum: mala sic minus ocia carpunt:

Sollicitique magis numina sacra vocant.

105.

Divite sic pariter tenui mercede beantur:

Et quo vescatur, sic sibi quisque meret.

106.

Haec certe utilitas magna est: Sed maxima restat

Quae structi dominum vasis utique manet.

107.

Vas hoc perpetuum est, rumpuntur caetera saepe;

Turpiter atque una vasque merumque perit.

108.

Crede mihi, magno constant vinaria vasa:

Pro tribus haec una est machina, crede mihi:

109.

Quod fieri per pauca potest, per plura fit abs te:

Tot male colligitur iacta moneta minor.

110.

Tolle parum parvo, rursum vas tolle pusillum;

Saepius hoc facto totus acervus abit.

111.

Fertur ex hoc: vinum melius si dolio in uno,

Quam si diversis contineatur, habet

112.

Quid; si vina trahas retrahasque per ora cadorum,

Stillando semper nonne minora forent?

113.

Ergo huius molis non pompa aut gloria vana,

Sed prudens, bonus et fertilis usus erit

114.

Denique thesaurum princeps hoc vase recludit:

Thesaurum pretij nobilioris habet.

115.

Colligit, aeternos non ut bibiturus in annos

Non ut sic Bacho serviat ipse Deo:

116.

Sed si quando Deus spem vitis reddat inanem

Servati vini copia dives alat.

117.

Servat vina suae, simul ac sibi, posteritati:

Servat ut angustos sic levat, atque beat.

118.

Ille palatina mos est longaevus in Aula:

Hinc valde annosi sunt duo vasa meri.

119.

Vidi ego, et ipse bibi vinum, quod creverat ante

Bis (non diffidas) integra lustra decem.

120.

Vidi ego et ipse bibi vinum quod creverat anno,

QVeM tenVI VersVs VInCIt aCVtVs aCV.

121.

Res certe est miranda, Dei durare tot annos

Munera: qui servat dignus honore vir est.

122.

Sic quondam pater Aegypti (sed et hospes) Joseph,

Divini ingenij dote futura videns,

123.

Pinguibus ut septem rerum esset copia in annis,

Augustas cereri construit ipse domos.

124.

Si quid abundabat, cumulum congessit in unum,

Quo post hac plenam posset habere penum.

125.

Postea dira fames maeros ubi roderet annos,

Pro se proque suis, quo bene vivat, habet.

126.

Tota fere Aegyptus, nisi conservasset Joseph,

Exesa morti praeda relicta fuit.

127.

Parcere nonne docet metuens formica senectae?

Serum consuevit nonne parare cibum?

128.

Illius exemplo prudens homo parcere discat,

Et tempestiva commoditate frui.

129.

Qui satur est, pleno metuat ieiunia ventre:

Aestas non semper; calva redibit hiems.

130.

Tempore magna penus parvo consumitur: atqui

Non fiet parvo tempore magna penus

131.

Tollite christus ait, quae nunc fragmenta supersunt,

Muneris haud pereat mica vel una Dei.

132.

Heu, quam saepè perit passim substantia tota!

Quam bona lurconum gutture massa perit!

133.

Heu mihi, non paucis nunc est quam turpis in Aulis:

Guttura quae nequeunt perdere perdit humus.

134.

Si schola, si templum, si religiosus, et exul

Munera parva petat, parcere lurco volet.

135.

Hinc ea paupertas Aularum, hinc turpis egestas.

Hinc regna, hinc urbes faenore pressa iacent.

136.

Ergo palatino moniti nunc principe, vestris

Sit modus in patinis, sit modus inde scyphis.

137.

Parcite: quod superest tali recludite vase:

Illustre exemplum discite, quaeso, sequi.

138.

Denique, si quaeras, tantum quis condere possit

Vas: Michael Werner nomine dictus erat.

139.

Romani imperij pars est non ultima Landau.

Hac bene moratus civis in urbe latet.

140.

Si quem curarum et sumptus non paenitet, auctor

Tale sua felix arte novabit opus.

141.

Claudere nunc moneor vas hoc; siccisque labellis

Vociferor: dictis finis adesto meis.

Calumniantem                             age

                            {non}

Calumnianti                             fave

Qui tenet aures

Semper apertas

Falsa ferenti,

Blanda loquenti:

Credit ut infans

Sentit ut amens,

Est male sanus,

Fitque profanus

Testificare

Tertuliane

Ardua Legnicei componat et acta Ducatus

Magnaque fatali pensa voluta colo,

Tota statum cuius miserum Respublica deflet,

Quae tot dissidijs collabefacta ruit.

Mitiget o utinam patriae tot vulnera nostrae,

Sit caput ut salvum membraque salva Deus.

FINIS.

――――――――

Lateinische Textfassung und Anmerkungen

von Burghard Schmanck

1) Clio gilt als Muse der Geschichtsschreibung. Homers Odyssee beginnt: «Nenne mir, Muse, den Mann...» 

2) Hiermit ist das Heidelberger Schloß gemeint. 

3) Der Begriff «encoenia» kommt im griechischen Alten und Neuen Testament vor. Er bezeichnet die Einweihungsfeier des Tempels, seines Opferaltares oder das Erinnerungsfest zu diesem Ereignis. Beim Propheten Daniel gelten die «encaenia» einem goldenen Standbild. (Numeri 7,10.84.88; 2 Esdras 6,16f; 22,27; Daniel 3,2; Johannes 10,22) Er entspricht dem hebräischen «chanukka» und bezeichnet die Einweihung grundsätzlich eines jeden Gebäudes. Im christlichen Kontext ist das Auferstehungsfest gemeint. Einen konkreten Festbezug gibt der Kontext nicht her. Es fehlt auch eine Präposition zu encoenia. Wenn die Muse zu einem «Einweihungsfest» eilte, dann könnte damit die erste Füllung des Fasses gemeint sein, die nach Distichon 88 noch Casimir selbst vollziehen ließ. 

4) Der handschriftliche Originaltext enthält hier ein zusätzliches «ut», welches weder metrisch noch inhaltlich paßt. 

5) Der Ausdruck «robusta repagula» findet sich bei Ovid, Metamorphosen V 120 

6) Am Gröninger Faß kann man die Konstruktion der Reifen genau studieren. Hölzerne Kreissegmente wurden an den Enden abgeschrägt und an diesen Stellen überlappend seitlich durch Eisenbänder verstärkt, welche miteinander verschraubt sind. Die Reifen über den Böden sind von doppelter Breite und konstruktiv um 90 Grad gedreht, so daß die eiserne Armierung außen sichtbar und innen verdeckt erfolgte. 

7) Praetorius benutzt hier drei lateinische Ausdrücke für ortsübliche Volumeneinheiten. Da er in den nächsten Versen die Verhältniszahlen dieser drei Einheiten nennt, ist eine Berechnung des Faßvolumens problemlos. Wenn man das «Fuder» (plaustrum) mit 965,76 Litern ansetzt, enthält die «orna» (urna - Krug - Ohm) 160,96 Liter und das «metrum» (Maß) 2,012 Liter. Damit beträgt das Gesamtvolumen 127.987,344 Liter. Diese Genauigkeit ist natürlich übertrieben. Es ist nicht sicher, ob die für Fuder angenommene Zahl zutrifft. Die Größenordnung aber stimmt sicher mit ca. 127.000 Liter. Das am Gröninger Faß mit Lasertechnik ermittelte Faßvolumen von etwa 141.000 Litern ergibt für das Heidelberger, im Verhältnis der Daubenlängen umgerechnet, knapp 127000 Liter (141000/30*27). 

8) Zu diesem Gedanken notiert Praetorius handschriftlich: Ex 28,3; 31,2f; Jes 54,16; Dan 1,17; Joh 15,5; ??? 7,5 und Phil 2,13. Alle diese Bibelstellen haben ähnlichen Inhalt. Die unklare Stelle ??? 7,5 könnte auf Apg 1,5 gedeutet werden (...lorm.1.5 = Actus Apostolorum). Dann handelte es sich um die Geisttaufe. Am rechten Rand der Verse 96-98 finden sich handschriftliche Anmerkungen des Autors: Unde enim venit ?? prudentia? Unde fiunt docta talenta? ........ ulla scientia a (deo) donatur: donat spiritus ipse Dei. Diese Anmerkungen sind sehr flüchtig geschrieben und daher nicht vollständig zu entziffern. Der Leitsinn bleibt aber erkennbar: «Woher kommt nämlich Klugheit? Woher entstehen gelehrte Begabungen? ... Jegliche Kenntnis wird von Gott geschenkt; es schenkt der Geist Gottes selbst.» Diesem Leitsinn würde die Deutung «Apg 1,5» entsprechen.