De amore coniugali

Liber II

_________________________________________________________

I.

Accusatur nimius puellarum cultus

Ecquae Pieridum mecum canit? Euge, puellae,

ecquae Castalio fonte ministrat aquam?

Quaenam est, quae suffusa genas demissaque ocellos

incipit? O sacra carmina digna dea.

5

Anne ea Melpomene est, dulci dea cognita cantu?

Felicem, cui fas ora videre deum.

Atqui olim latis errabant numina campis,

nec puduit tenues accubuisse casas.

Saepe etenim Pietas, divum quae maxima natu est,

10

astitit, ante aras dum cadit agna Jovi;

saepe pudicitiam gelido videre sub antro,

aut in gramineo membra levare toro.

O quotiens, fesso somnos carpente colono,

Astraeam tristes extimuere lupi.

15

Illa, diu terris placida cum pace vagata,

et statuit leges, et sua jura dedit,

illa greges docuit silvas, pastore vocante,

pergere et a silvis nocte redire domum,

illa etiam fortes docili cervice juvencos

20

ferre jugum, et gravibus flectere colla rotis.

Tunc et equus primis compescuit ora capistris

nescius intortas ante timere minas;

omnia tunc, dicente dea, pecudesque feraeque

discebant munus ordine quaeque suum.

25

In primis servare fidem dominumque vereri

docta canis, custos ditis amica domus,

quales deliciae vatum Capuana, dolorque

Asterion, castae grata rapina deae.

Quid vatem, Diana, queri, quid dicere cogis

30

in teque inque alias impia verba deas?

Musarum hic canis est; quid enim tibi juris in illo?

Redde suum Musis, et mihi redde meum.

Non ille assuetus silvis, sed grata puellis

limina, sed domini pone jacere pedes,

35

sed thalamos servare et mensae assistere herili,

inque puellari ludere saepe sinu.

Quem raptum infelix mater cum ferre nequiret,

paulatim misero victa dolore cadit:

non somnos, non illa cibos miseranda requirit,

40

finiat ut luctus, morte jubente, suos.

Felices catuli, quos dilexere poetae,

et quorum ad tristes concinuere rogos;

non illos (siquid possunt mea carmina) tempus

abstulerit: vivent secula longa senes;

45

Elysii quos arva tenent felicia campi,

optatasque ferunt pascua laeta dapes,

e foliisque cadunt passim variique sapores,

securique errant et sine lite greges.

Mirantur manes aequis ut cursibus auras,

50

ut tranent celeri roscida prata fuga,

forsitan et vates aliquis dum cantat, adesse

gaudet, et: «An, dicit, hi quoque carmen amant? «

Sed satis haec, dum Musa novas cum pectine chordas

desuetaeque aptat fila remissa lyrae.

55

Nunc agite, o faciles aures adhibete puellae,

dum canit, et liquidum dum dea pulsat ebur:

diva canit, quodque illa canit cognoscere sanctum est;

vos modo quod sanctum est noscite, diva canit:

«Parcite veloci nimium considere formae.

60

Praeterit: en fragili quam mora nulla bono est.

Haec flos est, et flore caducior; hanc dolor, hanc sors

et morbi vitiant instabilisque dies;

atque ea quaecumque est, nullo aut violanda paratu

aut modico: cultus lex quoque certa datur.

65

Quid pretiosa juvant, tortisque affixa capillis

gemma? Quid in collo nexile pondus agit?

Quaeritur his conjux: mores non gemma parabunt:

crimen inest si, quod laudet amator, agas.

Nec, si forma bonum est, externos quaerit honores;

70

ingenuumque bonum quid facis arte malum?

Si mentem abjicias, turpe est sine pectore cultus:

exerceto animum; culta, puella, sat es.

Sed tamen ut mores animum, sic corpus honestant

munditiae; labem vitat uterque suam:

75

ut virtus contenta modo est, mensuraque morum est,

sic et munditiis formula certa data est:

si modo vos moveant Sirenum infamia monstra,

selectos cultus quaeque puella fuget.

Hae facie cantuque et Palladis arte placebant,

80

sedula sed nimii cura decoris obest.

Saepe illis nutrix: o quid bona tanta per artem

perditis, et causam criminis ora gerunt?

Saepe inter choreas aliae risere puellae,

et damnant cultus luxuriantis opes.

85

Forte renudatis ibant ad templa papillis,

qua brevis aenario est insula cincta mari;

ora madent, liquidoque madent et tempora fuco,

inficit et roseus non sua labra rubor;

colla nives infecta gerunt, ac nulla papillas

90

vitta tegit, nimia guttur ab arte nitet,

pictae oculos, multumque alieno crine superbae,

luxuriem facie testificante suam.

Quas dea prospiciens gradibus sullimis ab altis

avertitque oculos opposuitque manum:

95

nec si, inquit, dea sum, siquid mea numina possunt,

siqua Pudicitiae juraque visque valent,

haec impune ferent, nec nos laesisse juvabit,

et meus in poenas induet arma dolor.

Vix templo exierant, vix litora summa tenebant,

100

arida vix primos ceperat alga pedes,

senserunt teneris squamas horrescere plantis,

ossa quoque in spinas ire coacta novos,

qui fuerant ungues alium traxere rigorem,

pro digitis pinnas, pro cute tergus habent;

105

mens quoque mutata est, nec se velut ante puellas,

sed vasti credunt aequoris esse feras,

atque ita se in fluctus inque aequora proxima mittunt

pube tenus pisces, caetera ut ante manent.

Scilicet ut veteris sit nota infamia culpae,

110

exemplum et timeat quaeque puella sibi,

tela Pudicitiae moneo vitate, puellae,

contentae propriis simplicibusque bonis.

Luxuries infensa deae est, infensa decoris

cura novi, nil est simplicitate prius,

115

haec placet; haud ulla est quaesitae gratia formae;

quae studio peccas, simplicitate places.

Nulla est ornandi, nulla est, mihi crede, parandi

gloria: naturae est forma, nec artis opus.

Ars odio digna est, ubi nullo fine tenetur;

120

naturae est similis hic ubi finis adest.

Nil fuit in toto quicquam formosius orbe

conjuge, qua felix Protesilaus erat;

nullis haec gemmis, nullo est adjuta colore,

et rara numquam cultior arte fuit;

125

ornabat faciem solo contenta pudore,

felix si numquam rapta Lacaena foret.

Illa, Mycenaeis avecta penatibus, Iden

dum petit et Danaos cogit in arma duces,

Phylacides primusque venit primusque dolorum

130

ultor adest, primus et cadit ante rates.

Conjugis at miserae thalamos non immemor umbra

maesta subit, Stygiis nocte remissa vadis:

Aemoniae dum membra fovet dilecta maritae,

vulnera nudato sunt patefacta sinu.

135

Illa gemit, funditque imo de pectore questus,

frigidus et miserae concutit ossa tremor,

amplexusque inter lacrimosaque verba recessit

et sopor et somnis nigrior umbra suis.

Mane deos miseranda parum felicibus extis

140

nequicquam et multa supplicat usa prece,

pluraque sacratis promittit munera templis,

votaque pro reditu vix numeranda facit.

At postquam infelix exstincti fama mariti

certa fuit, cineres et brevis urna refert,

145

transigat infestum sua per praecordia ferrum,

comprimat amentes ni pia turba manus.

Unum hoc non licuit: misero concessa dolori

caetera, et in casto regnat amore furor.

Quod potuit comitatu virum est, nec vera fatenti

150

vita magis quam mors illa vocanda fuit;

servavit cinerique fidem lectoque jugali:

o rarum in longa posteritate decus.

Delitet in tenebris, lucemque perosa virosque;

proque viro infelix urnaque et umbra fuit,

155

urna quidem cineresque die, sed noctibus umbra;

haec comes, haec conjux, haec et amator erat.»

Talia Melpomene. Mihi tum specus Aonis antrum

pandit, et e vera Thespide manat aqua.