| |
|
-
- L i b e r i n s t i t u t i o n i s
i m p e r a t o r i s M a x i m i l i a n i I
A r s g r a m m a t i c a
f o l . 2 r - 7 v
Manuscriptum fol. 2r
Nomen
Pronomen
Verbum
Adverbium
Participium
Coniunctio
Praepositio
Interiectio
- ____________________________________________
Codex Ser. n. 2617, fol. 2r (Österreichische Nationalbibliothek, Wien)
[Nomen]
[fol. 2r] Maximilianus quae pars? Nomen. Quare? Quia est pars orationis cum casu corpus aut rem proprie comuniterve significans. Quid est pars orationis? Est dictio posita vel nata poni in oratione. Quot duplex est nomen? Duplex. Scilicet? Adiectivum et substantivum. Quid est nomen adiectivum? Est nomen mobile per tria genera, ut felix, probus. Quid est nomen substantivum? Est nomen non mobile per tria genera ut Imperator Maximilianus. Nomini quot accidunt? Sex. Quae? Qualitas, comparatio, genus, numerus, figura, casus. Cuius qualitatis? Proprie. Quare? Quia est nomen unius. Quare appellative? Quia est [fol. 2v] nomen multorum, ut praeceptor, imperator. Quot sunt qualitates in nomine? Duae. Quae? Propria et appellativa. Comparatur li Maximilianus? Non. Quare? Quia significatum eius formale non potest augeri vel minui, intendi vel remitti. Quod si comparatur? Dic quia est nomen cuius significatum formale potest augeri vel minui, intendi vel remitti ut felix. Quo comparatur felix? Sic. In masculino genere nominativo hic felix felicior felicissimus. In feminino genere nominativo haec felix felicior felicissima. In neutro genere nominativo hoc felix, felicius, felicissimum. Da aliud exemplum, ut justus comparatur. In masculino genere nominativo hic iustus iustior iustissimus. In feminino genere nominativo haec iusta iustior iustissima. In neutro genere nominativo hoc iustum iustius iustissimum. Quae nomina comparantur? Appellativa dumtaxat qualitatem aut quantitatem significantia; qualitatem ut bonus malus, quantitatem ut magnus parvus. Unde formatur comparativus? Si positivus est secundae declinationis? Comparativus formatur a genitivo singulari addendo or, ut iustior. Si positivus est tertiae declinationis? Comparativus formatur dativo singulari addendo or, ut felicior. Unde formatur superlativus? Si positivus terminatur in R? Superlativus formatur a nominativo [fol. 3r] singulari addendo rimus ut pauperrimus, prosperrimus. Si autem positivus non terminatur in R? Tunc in secunda declinatione superlativus formatur a genitivo singulari addendo s et simus. Exemplum? Ut iustissimus. Sed in tertia declinatione formatur a dativo singulari addendo s et simus ut fortissimus. Quot sunt gradus comparationis? Tres. Qui? Positivus ut doctus, comparativus ut doctior, superlativus ut doctissimus. Movetur Maximilianus? Non. Quare? Quia non est natum formare femininum vel neutrum genus. Si movetur? Quia est nomen natum formare de se femininum vel neutrum genus. Cuius generis est li Maximilianus? Masculini. Quare? Quia est nomen, cui in declinatione praeponitur hoc pronomen articulare hic vel suum condeclineum ut hic Maximilianus. Si feminini? Quia est nomen cui praeponitur pronomen articulare haec vel eius condeclineum ut haec Imperatrix. Si neutri? Quia est nomen cui praeponitur hoc pronomen articulare hoc vel suum condeclineum ut hoc castrum. Si communis? Quia praeponuntur haec pronomina articularia hic et hoc coniunctim ut hic et haec sacerdos. Si omnis? Quia sibi praeponuntur haec pronomina articularia hic et haec et hoc ut hic et haec et hoc felix. Quot sunt genera in nomine? Quattuor. Quae? Masculinum ut hic magister, femininum ut haec musa, neutrum ut hoc scam[fol. 3v]num, commune ut hic et haec sacerdos. Cuius numeri? Singularis. Quare? Quia significat suum significatum per modum unius. Si pluralis? Quia significat suum significatum per modum plurium ut felices. Quid est numerus in nomine? Est nomen significans suum significatum per modum unius vel plurium. Quot sunt numeri in nomine? Duo. Qui? Singularis ut hic magister, pluralis ut hii magistri. Cuius figurae? Simplicis. Quare? Quia non potest dividi in duas partes corporis sensus capaces ut indecens. Quot sunt figurae in nomine? Duae. Quae? Simplex ut decens, composita ut indecens. Cuius casus? Nominativi. Quare? Quia significat suum significatum per modum ut quis. Si genitivi? Quia significat suum significatum ut cuius. Si dativi? Quia significat suum significatum per modum ut cui. Si accusativi? Qui significat suum significatum ut quem. Si vocativi? Quia significat suum significatum per modum vocationis ut o Maximiliane. Si ablativi? Quia significat suum significatum ut quo. Cuius declinationis? Secundae. Quare? Quia mittit genitivum singularem in i et dativum in o ut Maximilianus, -ni, -no. Si primae? Quia mittit genitivum et dativum singulares in ae longum, ut Musae. Si tertiae? Quia mittit genitivum singularem in is et dativum in i ut imperator, [fol. 4r] imperatoris, -ri. Si quartae? Quia mittit genitivum in us ut fructus. Si quintae? Quia genitivum et dativum in ei divisas sillabas ut spei. Quot sunt declinationes in nomine? Quinque. Quae? Prima ut musa, secunda ut dominus, tertia ut felix, quarta ut fructus, quinta ut species. Cuius speciei? Derivativae. Quare? Quia ducit originem suam ab alia dictione latina prius ad significandum imposita. Unde? A maximus et mille, quasi maximus inter mille animus. Si primitivae? Quia non ducit originem suam ab alia dictione latina primo ad significandum imposita ut mons. Quot sunt species in nomine? Duae? Quae? Primitiva et derivativa. Cuius personae? Tertiae. Quare? Quia est suppositum verbi tertiae personae ut Maximilianus legit. Si primae? Quia est suppositum verbi primae personae ut ego curro. Si secundae? Quia est suppositum verbi secundae personae ut Maximiliane legis.
[Pronomen]
Ego quae pars? Pronomen. Quare? Quia est pars orationis quae pro nomine posita tantundem pene significat personamque interdum recipit. Pronomini quot accidunt? Sex. Quae? Qualitas, genus, numerus, figura, [fol. 4v] persona, casus. Cuius qualitatis? Finitae. Quare? Quia recipit personam hoc est quia actu capitur demonstrative vel relative. Si infinitae? Quia non recipit personam ut quis, quae, quod. Quot duplex est qualitas in pronomine? Duplex, scilicet finita et infinita. Cuius generis? Omnis, quia construitur cum dictione cuiuscumque generis indifferenter ut ego Maximilianus, ego imperatrix, ego animal. Si masculini? Quia construitur cum dictione masculi generis ut hic Caesar. Si feminini? Quia construitur cum dictione feminini generis ut haec domina. Si neutri? Quia construitur cum dictione neutri generis ut hoc negotium. Quot sunt genera in pronomine? Eadem fere quae in nomine, masculinum ut quis, femininum ut quae, neutrum ut quod, cummune ut qualis, omne ut ego. De numero, figura, persona et specie dicatur sicut in nomine. Cuius declinationis? Primae, quia eius genitivus singularis terminatur in i vel in is ut mei vel mis. Si secundae? Quia eius genitivus terminatur in ius coniunctim vel divisim ut ille hic. Si tertiae? Quia eius genitivus terminatur in i et dativus in o, ut meis mei meo. Si quartae? Quia mittit genitivum singularem in atis et dativum in ati, ut nostras, nostratis, nostrati.
[Verbum]
[fol. 5r] Amo quae pars? Verbum. Quare? Quia est pars orationis cum tempore et persona sine casu agere aliquid aut pati aut neutrum significans. Exemplum de agere ut amo, de pati ut amor, de neutro ut sto. Quot duplex est verbum? Duplex. Scilicet? Adiectivum et substantivum, exemplum de adiectivo ut amo, de substantivo ut sum. Quid est verbum personale? Est verbum quod est appositum suppositi recti casus ut Maximilianus studet. Quid est verbum impersonale? Est verbum quod est appositum suppositi obliqui casus ut regis interest, defendere suum populum. Verbo quot accidunt? Septem. Quae? Qualitas, coniugatio, genus, numerus, figura, tempus et persona. Cuius qualitatis? Modalis et formalis. Cuius modi? Indicativi. Quare? Quia significat suum significatum per modum indicativi. Si imperativi? Quia est verbum significans per modum imperii ut ama. Si optativi? Quia est verbum significans per modum optationis ut amarem. Si coniunctivi? Quia significat per modum coniunctionis ut amem. Si infinitivi modi? Quia significat per modum indicii imperii optationis vel coniunctionis indifferenter ut amare. Cuius formae? [fol. 5v] Perfectae. Quare? Quia non ducit originem suam ab alia dictione latina prius ad significandum imposita. Quot sunt formae in verbo? Quattuor. Quae? Perfecta ut lego, meditativa ut lecturio, frequentativa ut lectito, inchoativa ut fervesco. Si frequentativae? Quia significat per modum frequentationis ut legito. Si meditativae? Quia significat per modum meditationis ut lecturio. Si inchoativae? Quia significat per modum inchoationis ut fervesco. Cuius coniugationis? Primae. Quare? Quia est verbum habens a productam ante s in activa voce vel ris in passiva, ut amo, -as, amor, -aris. Si secundae? Quia habet e productam ante s vel ris ut doceo, -es, doceor, -eris. Si tertiae? Quia habet i correptam ante s in secunda persona. In voce activa ut lego, legis. Si quartae? Quia habet i productam ante s vel ris in secunda persona ut audio, -is, audior, -iris. Cuius generis est li amo? Activi. Quare? Quia desinit in o et potest accipere r sub o, ut amo, amor. Si passivi? Quia desinit in or, et potest dimittere r ut amor, amo. Si neutri? Quia terminatur in o et non potest accipere r sub o ut sto, stor non dicitur. Si deponentis? Quia desinit in or et non potest dimittere r ut loquor, loquo non dicitur. Si conmunis? Quia desinit in or ut deponens, sed in duas formas cadit, agentis et patientis ut criminor. Genera verborum quot sunt? Quinque. [fol. 6r] Quae? Activa, passiva, neutra, deponentia et conmunia. Cuius temporis est li amo? Praesentis. Quare? Quia significat suum significatum per modum presentiae. Si praeteriti? Quia significat suum significatum per modum praeteritionis ut amavi. Si futuri? Quia significat suum significatum per modum futuri. De numero et figura dicuntur ut in nomine. Cuius personae est li amo? Primae. Quare? Quia natum est esse appositum suppositi primae personae: ego amo. Si secundae? Quia natum est esse appositum suppositi secundae personae, ut Maximilianus studes. Si tertiae? Quia natum est esse appositum suppositi tertiae personae ut Maximilianus studet.
[Adverbium]
Bene quae pars? Adverbium. Quare? Quia est pars orationis, quae adiecta verbo significationem eius explanat atque implet. Adverbio quot accidunt? Tria. Quae? Significatio, comparatio et figura. Cuius significationis? Qualitatis. Quare? Quia natum est determinare verbum ratione qualitatis ut Maximilianus studet bene. Quid est significatio in adverbio? Est adverbium natum determinare verbum ratione alicuius modi significandi. [fol. 6v] De comparatione et figura dicuntur ut in nomine.
[Participium]
Legens quae pars? Participium. Quare? Quia est pars orationis partem capiens nominis et verbi. Participio quot accidunt? Sex. Quae? Genus, casus, tempus, significatio, numerus et figura. Cuius generis? Omnis. Quare? Quia sibi praeponuntur haec pronomina hic et haec et hoc coniunctim in declinatione ut hic et haec et hoc legens. Si masculini? Quia sibi praeponitur hoc pronomen articulare hic ut hic lectus. Si feminini? Quia sibi proponitur hoc pronomen articulare haec ut haec lecta. Si neutri? Quia sibi praeponitur hoc pronomen articulare hoc, ut hoc lectum. De casu dic sicut in nomine. Cuius significationis? Activalis. Quare? Quia descendit a verbo activi generis. A quo? Ab illo verbo lego, quod est activi generis. Si passivalis? Quia descendit a verbo passivi generis ut lectus a legor. Si neutralis? Quia descendit a verbo neutri generis ut studens a studeo. Si deponentialis? Quia descendit a verbo deponentis generis ut loquens a loquor. Si communis? Quia descendit a verbo communis generis, ut criminans a criminor. Cuius figurae? Simplicis. Quare? Quia non potest dividi in plures partes intelligibiles prioris sensus capaces. Si decompositae? Quia descendit [fol. 7r] a verbo compositae figurae, ut negligens, eligens.
[Coniunctio]
Et quae pars? Coniunctio. Quare? Quia est pars orationis annectens ordinansque sententiam. Coniunctioni quod accidunt? Tria. Quae? Potestas, figura et ordo. Cuius potestatis? Copulativae. Quare? Quia coniungens asserit ambas partes ut magister legit et Maximilianus studet. Si expletivae? Quia coniungens coniungibilia exprimit quendam ornatum, ut homo scilicet Maximilianus. Si causalis? Quia coniungens coniungibilia denotat unum esse causam alterius, ut quia Maximilianus studet, habebit hoc dulce. Si rationalis? Quia denotat unum sequi ex altero, ut Maximilianus studet, igitur homo studet. Cuius ordinis? Communis. Quare? Quia nata est praeponi, postponi vel in medio suorum coniungibilium poni. Quot sunt ordines in coniunctione? Tres. Qui? Praepositivus, subiunctivus, et communis. Si praepositivi? Quia nata est praeponi suis coniungibilibus, ut si homo est, animal est. Si subiunctivi? Quia nata est postponi suis coniungibilibus ut Vitus Petrusque.
[Praepositio]
Ad quae pars? Praepositio. Quare? Quia est pars orationis, quae praeposita aliis partibus in oratione significationem earum aut complet aut mutat aut minuit. Propositioni quot [fol. 7v] accidunt? Unum. Quod? Casus tantum. Quot casus? Duo. Qui? Accusativus et ablativus. Ad cuius casus? Accusativi. Quare? Quia deservit accusativo casui, ut ad patrem. Si ablativi? Quia deservit ablativo casui, ut ab homine. Quot sunt praepositiones accusativo casui deservientes? Triginta, scilicet Ad, apud et ceterae in Donato. Quot sunt que deserviunt ablativo? Quindecim. Scilicet? A, ab, ut in Donato.
[Interiectio]
Heu quae pars? Interiectio. Quare? Quia est pars orationis significans mentis affectum voce incognita. Interiectioni quot accidunt? Unum. Quod? Significatio tantum. Cuius significationis? Dolentis, quia significat mentis affectum sub ratione doloris. Si laetitiae? Quia significat affectum mentis sub ratione gaudii ut euax. Si admirationis? Quia significat affectum mentis sub ratione admirationis, ut papae. Si metus? Quia significat mentis affectum sub ratione metus ut atat, -ast, et cetera ut in Donato.
|
|