Epistolarium

________________________________________________________________

Liber septimus

――――――――

Eloquenti viro ser Anthonio de Cortona cancellario lucano. [1390]

Insigni viro Peregrino Zambeccario cancellario bononiensi. [1390]

Magnifico domino Francisco de Carraria patavino domino. [1390]

Insigni viro Bernardo de Moglio. [1390]

Eloquenti viro ser Benivieni cancellario esculano. [1390]

Bernardo de Moglio. [1390]

Colutius Petri de Salutatis P. P. Vergerio s. d. [1391?]

Bernardo de Moglio. [1391]

Ludovico et Lippo de Alidosiis. [1391]

Magnifico militi domino Michaeli de Rabacta. [1392?]

Domino * * castellano Inposte Lini Coluccii Salutati epistola incipit. [1392?]

Ser Donato de Casentino. [1392?]

Eloquenti viro ser Antonio de Cortona lucano cancellario. [1392?]

Ser Antonio de Cortona. [1392?]

Spectabili et generoso viro Iohanni Stelle Ianuensi. [1392]

Bartholomeo della Mella secretario marchionis Estensis. [1392]

Insigni viro Bernardo de Moglio. [1392?]

Optimo viro ser Iuliano Zannerini bononiensi cancellario. [1392?]

Spectabili et egregio militi domino Anthonio de Albertis. [1392?]

Doctissimo viro Pasquino de Capellis Comitis Virtutum cancellario. [1392]

Insigni viro Pasquino de Capellis Comitis Virtutum cancellario. [1392]

Egregio artium et medicine doctori magistro Bartolomeo de Regno. [1392?]

Eloquentissimo viro Anthonio Lusco civi vicentino. [1392]

――――――――

1.

Eloquenti viro ser Anthonio de Cortona

cancellario lucano

[1390]

VIR insignis, frater optime et amice karissime. Recepi litteras tuas, que me contrariis passionibus affecerunt. Illarum etenim prima particula leticiam attulit videndo testimonio tuo viros virtutibus egregios istic crescere teque parvitatem mei favoris in ipsorum promotionibus implorare. Minimam quidem satisfactionem maximi debiti. Nam, licet, quicquid opere vel sermone possim, accumulem, ut alicuius honoris fructus virtuosis, quorum utinam tanta non esset raritas! impendatur; adhuc tamen me non arbitrer huius obligationis nexibus absolutum. Nam cum taliter proximo obligemur, quod nosmet non magis diligere ad eterne beatitudinis gloriam debeamus, quanto magis obligati reddimur virtuosis? Faciam igitur, quod iubes, et ingentis instar michi muneris erit amico tuo posse prodesse posseque in suis honoribus favoris aliquid exhibere. Et ob id tibi mitto litterulam unam ad Peregrinum meum, quem ab experto cognovi vota mea multifacere; et certus sum ipsum hoc negocium totis viribus promoturum. Ipse etiam cognoscit amicos et dominos meos, quibus iuxta scripta per me opportunius loquetur et utilius, quam ego scribere possem. Nollem enim, cum favorem adipisci quererem, occasionem dare impedimenti; solent namque, qui procurationem aliam habent in votis, cum aliunde rogantur, ne intentioni sue difficultas aut impedimentum generetur, alterius procurationis ordinem quesitis coloribus perturbare, quod quidem de Peregrino nostro non vereor.

Secunda vero portio littere tue in indignationem taliter me commovit, quod difficillimum tibi sit credere, michi vero prorsus impossibile verbo vel litteris explicare. Quid enim est videre, quod tanti vir intellectus tantique studii ad adversitatem sibi ascribat egrotasse cum coniuge, cum liberatus sit, cum die – sicut inquis – munere te gaudeas evasisse? Vide, quantum sententia a sententia distet. Ego feliciores egrotantes arbitror esse quam sanos. Miraris fortasse, quod dico. Et iterum audacter affirmem, quod, quanto gravius egrotamus, dummodo restet bona cum mente discretio, tanto feliciores sumus; tunc etenim nostre fragilitatis admoniti nos ipsos excutimus deque nostro iudicio cogitamus; tam ad Deum revertimur; tunc super nostris flagiciis et impietatibus afflictamur; quod qualiter faciamus sani qualiterque cogitemus, cum simus incolumes, tu ipse testis esto. I nunc, et infirmitatem illam inter adversa repone, cum Deo per compunctionem, per spem atque per fidem propinquus eras. Ego autem id temporis et serenissimum et felicissimum fuisse iudico; quantoque magis portis Inferi tibimet videbaris appropinquasse, tanto felicior eras. Unum autem cum stomaco legi, ubi videlicet ais: «Moriebar non libenter, fateor, duorum filiolorum solo respectu, qui supererant; quorum unus, quanto te tempore cariturus erat, iam admonitus es, quamque cito potuerit alter carere, si non desipis, vides.» O mens ceca mortalium! Ergo te Deo evocante recedebas invitus, quia parvuli filii tibi supererant, quasi foret te sublato de medio illis etiam Dei subsidium defuturum? Crede michi, si te et tuos non reponis in Deo, si non iudicas vanum esse presidium mortalibus apud mortales, nec tibi bene cum mundo convenit nec cum Deo. Sed puerum miri intellectus tanteque magnitudinis, ut decem et octo menses preterisse videretur, cum nondum novem complevisset, adeo te doles post paululum amisisse, quod – ut testaris – in te parum vel nichil possit ratio, nichil amicorum hortationes, nichil studium, nichil lectio; sed feceris arma tua gemitum et dolorem. O male tecum compositam mentem, o fragilem animi tui statum! Ergo inter tot consolationis presidia, scilicet amicos, letionem et studia, te casus unus, quantecunque fuerit acerbitatis, prostravit et vicit! Exegissem a te maiorem animi constantiam; et tu ipse tibi, studiis tuis et ipsi Deo, qui te tanti fecit intellectus, longe maiorem mentis fortitudinem debuisti. Nimis deditus es sensibus. Nunquamne eum, cum tam sepe domum ipsius solo videndi desiderio veniebas, tecum cogitasti mortalem? O stulte, cur in ipso tantum spei posueras? Nonne – sicut decet tantum virum – divinum illud oraculum proponebas: «Maledictus homo, qui confidit in homine?» Una debet esse spes nostra, que nunquam deserit, nisi deseratur, que nunquam decipit, nunquam petit. Hec est creator noster, redemptor noster, gubernator et rector noster Deus, in quo nunquam frustra reposite sunt spes et preces. Si hoc unum, de quo Christus inquit: «Porro unum est necessarium», cogitares et non – sicut Martha – turbareris erga plurima, non deprimeret, crede michì, «terrena inhabitatio sensum multa cogitantem». Cogitas autem filium, cogitas domum, cogitas familiam et denique multa cogitas. Non ergo mirum, si deprimitur sensus tuus; si fragilis, de fragilibus cogitans, fragiliter sterneris; si a consolatore Deo discedes et de ipso non cogitans minime consolaris. Erige te parumper; eleva, si potes, oculos a terrenis; redi tota mente in creatorem tuum; cogita maiestatem eius; cogita omnipotentiam, sapientiam, bonitatem; cogita tecum, quod cuncta faciens est, cuncta regens et cuncta disponens; et aude, si potes, in conspectu glorie sue et illius infinite sapientie atque bonitatis presentia aliquid de sue dispositionis serie reprehendere vel mutare, credo, si sic te composueris, si sic tuam mentem elevaveris, quod te pudebit vel de tua infirmitate vel coniugis egrotatione vel filii morte quomodolibet doluisse; et consentiens incomparabili illi sapientie et bonitati te iudicabis insipientem et nedum non bonum, sed malum, qui plus volueris illa sapientia sapere; qui etiam tibi malum fore duxeris id, quod infinita bonitas ordinavit; videbisque te de filio tuo tam stulte quam maligne sentire, qui desideres eum, cum a patre carnali discesserit ad spiritualem fueritque de corruptibilibus ad eterna translatus.

Vellem autem illum tibi Deus – sicut omnipotens est – vivum redderet, non

Securos latices et longa oblivia potum,

sed glorie sue memorem et humane fragilitatis miseriam cognoscentem. Nonne tecum, qui sue vocationis fuisses auctor, irasceretur atque doleret, qui statum eius tue sensualitatis affectibus de quiete desiderabili ad fugiendam hanc inquietudìnem redegisses? Nonne, si carnaliter sentiret et se non faceret – ut debemus – conformem imagini Dei, que voluntas eius est, tecum maiores inimicicias strueret, quam rex unus, quem de regni solio deiecisses? Ego quosdam premisi filios, quos gaudeo mecum apud Deum in fidei nostre caractere recondisse; illos michi videor habere, quos reddidi; istos vix habere, quos habeo. Transitoria quidem possessio est, qua mortales mortalia detinemus; mansura vero, qua perpetua possidentur ab eterno. Responde, precor: si detur electio, quid potius sumas, an filio illo tuo dilecto carere, dum vivas; ita tamen, ut certus sis, ut esse debes, quod vivat beatus eterne cum Christo; an ipsum possidere moriturum illo tempore, quo sis incertus, ob humane vite contagia, an comprehensor debeat ad illam gloriam pervenire? Credo sine dubio te primum illud, nisi desipias, optaturum. Ecce datum est, et doles; contigit, et non consolaris ? In qua re quantum decipiaris, vide, iam enim effluet iste dolor tuus post pauculum temporis, et tunc velim respondeas amicis consolantibus et ipsi Deo, quibus nolueris id concedere, quod debes quodque mox es tempori traditurus. Hactenus autem – recens enim vulnus erat – et fletus et istam tantam et tam vehementem turbationem fragilitati et carni indulxeris. Nunc modo vero da locum – sicut debes – rationi; collige itaque te iamque terge lacrimas. Leteris glorie filii tui, si eum diligebas – ut scribis –, et spera te non cariturum illo summo bono, quod iam fuerit fructus tuus in evocantis Dei misericordia consecutus. Nuncium etenim vocationis tue est illuc filium tuum evolasse; diligitur arbor, cuius fructus colliguntur, non illa, cuius negliguntur. Vale.

Florentie, septimo idus octobris.

2.

Insigni viro Peregrino Zambeccario

cancellario bononiensi

[1390]

VIR insignis, amice karissime atque frater optime. Vir eloquentissimus magneque virtutis Antonius de Cortona, cancellarius lucanus, cuius eruditionem atque scientiam semper excolui, sed bonitatem eximiasque virtutes summe dilexi et diligo, michi scribit, quod vir multe probitatis ser Andreas Iohannis de Anguillis, civis honorabilis Lucanus, capitaneatum Montanee Bononiensis exoptat magis virtutis sue ostendende gratia quam lucri percipiendi, quo, cum sit dives, non eget; ac etiam, quia de tuorum est numero, ut patriam, in qua pestis incepit, honeste valeat declinare, de cuius virtutibus, cum audierim ab aliis, ser Antonio nostro credo, quem magis horrere mendacia quam nautas scopulos, novi. Et quia et roganti pro amico suo nichil possum ob vere dilectionis vinculum denegare et virtutibus procuranti obligor, ne deficiam in his, que possum in suis honoribus operari, te deprecor et exoro per amiciciam nostram, per quicquid in te possum atque per omnia, que virtuti debentur, quatenus hanc procurationem adiuves, ut, quantum ab aliis, promovetur et a temetipso promoveas, quantum potes; potes autem, quantum licet. Nam ultra id, quod licet, te cogere non esset amici, sed invidi; et ego non soleo ab amicis exigere, quod non essem, si ad similia requirerer, impensurus.

Scribo tibi, quem scio tanti facturum preces meas, quod, licet ab alio, quicunque sit, rogere, meas tamen preces ceteris antepones. Scriberem et aliis; sed multi humanarum mentium recessus et latebre sunt; et amice scribens nollem incidere – sicut moris est – in aliquem, qui, quod intendimus, sue procurationis studio – sicut accidit – admonitus impediret. Satius enim est, si, qui alii ad hoc idem insistant, ipsorum ignoratione uti quam scientia premi, veruntamen, si alicui scribendum censes rebus exploratis, ne rescribendo nobis instruamus insidias, indicato. Nec onus enim nec laborem effugiam, ut possim Antonio meo morem gerere et hunc virum benemeritum promovere. Vale.

Florentie, septimo idus octobris.

3.

Magnifico domino Francisco de Carraria

patavino domino

[1390]

SEPE, licet, et multum hactenus animadverterim, magnificentissime et gloriosissime domine, quam verum sit Nasonicum illud:

Res est solliciti plena timoris amor;

nunc autem experientia se ingerente cognosco id non solum verum esse, sed eterne atque germane veritatis oraculum fore. Amo quidem et timeo. Et ob id tacere non possum, quin ad te de te loquar: impellit enim amor et cogit metus; quorum talis et tanta vis est, quod – ut in hystoriis legimus – Cresi filius, Atys nomine, etiam a nativitate mutus, cum Cyrus victor oppidum Sardis, in quo latebat pater, irrupisset, patri, in quem ab uno militum hominis ignaro stringebatur gladius, filiali zelo metuens exclamavit: «Indulge patri, Cyre, et vel ex cladibus nostris cape tue fragilitatis argumentum!» Qua pietate articulatam vocem et lingue commertium in posterum nactus est et patri sine dubio morituro saluti fuit. Nec aliter ego diligens et formidans, tue saluti, si me audiveris, consulturus hinc loquor et clamo. Fuit illud Atys primum verbum, et hec mea, quam ad te scripserim, prima erit epistola; ut, sicut ille patri sue locutionis auspicio, sic ego tibi domestice scriptionis exordio salutem pariam. Sed inquies: «Quid tibi mecum est rei? Quid in me diligis? Quid de me times?» His tribus questionibus absolutis finem faciam.

Et principio quidem Terentiani tibi Chremetis respondebo verbis:

si me roges, quid michi tecum rei est,

Homo sum, humani nichil a me alienum puto.

Nam, cum ex ipso rerum initio – sicut propheta duxque Iudeorum, imo Spiritus Sanctus docet – cuncta sensibilia non propter se, sed propter hominem creata sint, «solus homo propter hominem factus est.»; adeo, quod in hac universitate mortalium natura statuerit quandam affectus mutui compaginem quoddamque ligamen; ut non solum nefas sit homini hominem ledere, sed inhumanissimum censeatur, cum valeat, non prodesse. Et – ut ab hac generalitate communionis recedamus – religione tecum christianus sum, in qua Divinitate iubente didicimus non aliter diligere proximum quam nos ipsos. Sum denique gente italicus, patria florentinus, natura et affectione guelphus; ut inter tot nexus tantaque vincula prorsus non possim te non diligere nec tui status columen non amare. Desinas igitur admirari, cur extraneus et vix bene notus de te curam habeam. Impellit natura, exigit religio, efficit natio, extorquet patria, persuadet affectio; ut, quoquo me verterim, in hac conversatione mortali michi debitum sit de te curam gerere, nec solum esse debere de tua salute sollicitum, sed totis affectibus curiosum. Quod si tanta hec satis non iudicas, nonne plus, quam satis est, quod te diligo? Non credam, licet et tuis virtutibus et felicitate tuis laboribus parta magnus sis, te non pati, quod etiam a minusculis diligaris, qui fortune volubilitate didicisti non contemnere etiam parvulos, quando ipsos expertus sis, cum faveant, inanis omnino non esse momenti, sed maximarum rerum procurationibus suffragari. Quid autem in te diligam, si patiaris ista legere, facile tibi poterit apparere.

Amo quidem illam animi tui magnitudinem, qua tanto deiectus dominio, quantum tibi tum hostis tui perfidia, tum consternatione et levitate tuorum quorumdamque forte malicia per iniuriam ablatum fuit, temet non deseruisti; sed id sperans, quod tibi invicti tui animi virtus spondebat, non quod fortuna, que adeo lacrimabilis aderat, minabatur vel promittebat, tam clarum facinus adortus es, quantum nullus princeps nostrorum temporum cogitavit. Et quis unquam – fas sit vera loqui – tam audacter de recuperando statum suum et altitudinem, unde decidisset, consuluit; quis ipsam tam celeriter reassumpsit; quis tam feliciter pondus tanti negocii consumavit? Superant ista modum et ultra verisimilem et altissimam licet coniecturam mentium humanarum evadunt. Ecce enim tuorum consiliis – ne dicam: traditus – in hostis manibus destitutus spe – sicut narrabatur – exhibita, quod cuncta Virtutum Comes, cuius alias tamen fidem expertus fueras, vel tibi redderet vel assignatione non minoris dominii compensaret, urbem Patavinam, tot arces totque castra libere tradidisti. Et quid tibi, quo consolari posses, ille tanti doni suique voti compos exhibuit? Certe castrum Curtesonis, in quo nec tute manere poteras, vel status tui vertiginem defleturus nec honorabiliter et honeste vivere vel virtuose tuis fortunis exitum invenire. Quin etiam – quod inextincti penitus odii signum fuit – nunquam ad collooquium es admissus, nec datum, quod pars tibi pacis erat,

dextram tetigisse tyranni.

forte tamen, quanvis humanitatem simularet, tecum congredi formidabat altitudinem animi tui metuens; que solet cum lucis viteque contemptu etiam imbelles feminas sic animare, sic in robur virilitatis erigere, quod legatur Hecube solis unguibus impio Polinestori coniectis Polidori filii sui morte comperta oculos –tantum dolor addidit vis – eruisse. Legimus et Numidam quendam Cannensi bello, dum moriturus in romanum militem incubuisset ac manibus ob vulnera telum non posset inpingere, compressum hostem lacerasse, in eius nasum auresque mordicus conversum et in illius feritatis monstruosam rabiem accensum atque furentem expirasse. Timuit itaque vir imbellis, culpe simul et pusilanimitatis sue conscius te videre, tecum loqui tecumque coire, ne vel etiam moriturus penas exigeres, quas sciebat suam perfidiam promereri. Tu autem – ut ad rem veniam – restaurationem honoris et recuperationem amissi status tecum meditans cum uxore, que te non equalis, sed invicta mente longe maior omni fortune turbine fuit, primum in regiam civitatem Astensem et post aliquid temporis Florentiam aufugisti. Ubi, quanvis benigne receptus fueris et non fortune, sed veros amicos reppereris, cives quosdam florentinos, quorum fidem nosti, cum fores dominus, firmissimam et sinceram et post depositum dominatum nullo fortune ludibrio commutatam; propositum tamen urgens compositis cum re publica nostra federibus adivisti Dalmatiam et superatis asperrimis terrarum tractibus in Germaniam pervenisti. Unde contracta paucorum manu pauper et extorris potentissimum dominum avitis tuis terris et civitatibus perfruentem, Comitem Virtutum, intra fines intrepidis animis invasisti non castris aut rebus parvis infestus; sed urbis Padue non occulte, sed palam premissisque iustis indicti belli magnanimisque monitionibus fuisti molitus ingressum et, quantum et quale fuit spectaculum illud, cum tu mille forsan equitum societate stipatus tantam urbem, plenam civibus, triplici muro circundatam, fortissimo presidio munitam et turritis arcis stupende propugnaculìs insuperabilem audax, noctis extreme diluculo feliciter superatis fossarum atque meniorum obstaculìs intravisti! Obstupuerunt tyranni copie; et ipsam fortunam – ut arbitror –, si quid ea tamen est preter eterni numinis dispositionem et providentiam cuncta regentem; puduit animi tam magni tamque impavidi virum ab sui dominatus apice deiecisse. Puduit equidem, et quanvis alias

viris invida fortibus,

tibi tamen ausisque tuis se propiciam exhibuit et secundam. Quid autem tunc gloriosus tuus ille populus, qui sub pondere miserrime servitutis infelicitatem tuam longe magis quam impositum sibi iugum flebat, fecit? Deseruitne verum dominum et in tante rei mole suis immunem auxiliis dereliquit? Non certe; sed substantias atque vitas suas manifestis obiciendo periculis malens cuncta perdere et pro vero domino mori quam sub tyranno vivere et, quicquid fortuna tradiderat, conservare; unanimiter arma sumpsit et tecum tyranni potentiam conculcavit non contenti, quod dicto se obedientes redderent, nisi et tue salutis etiam se pugiles exhiberent. In qua re manifestissime patuit, quantum a domesticis extranea differant a consuetis nova, ab immani crudelitate clementia et a naturalibus violenta. Patuit dilectio; et expertus es taliter populi tui fidem, quod amodo non est, cur te oporteat dubitare, patuit enim amor populi tui; sed clarissima virtus tua, que in adversis evidentius apparere solet, emicuit et inextimabilem reddidit ex hac tua concussione splendorem. Parce michi, si vera loquar; nec indigneris de te audiens, quod aliquando de viris gloriosissimis dictum est et litterarum traditum monumentis. Nunquam de te tante virtutis signa dederas; nullus te tanti consilii, tam alti animi aut tam magni cordis tanteque fortitudinis reputavit, ut Dei providentia sine dubio factum sit, quod tam arduus casus accideret, quo latentem illam virtutem tuam posses ostendere. Nec enim aliter poteras, quante fores magnitudinis edocere. Maxima quidem virtus in minimis apparere non potest, Hectorem etenim et Achillem Troiani belli celebritas claros fecit; innumerabilis Xerxis exercitus et Marathonia pugna Milthiadem; Camillum Galli; Manlium capitolina defensio; Scipiones Carthago; Cymbri Marium; Pompeium Mithridates atque pyrate; Syllam felicitas superatique Cinna cum Mario; Thessalia Cesarem; et cuncti, quos claros esse videmus, non parvis, sed rebus arduis ac maximis splenduerunt. Te autem tua Padua, quam dominus, quecunque fuerit illa necessitas, amisisti quamque de potentissimi raptoris manu privatus eripiens nunc possides, celebrabit.

Hec igitur in te diligo, in te admiror: nunc accipe, quid formidem. Audio te nimis manu promptum; audio, quod in re militari, cum consilio polleas, viribus prestas et cunctis tam ducibus quam militibus in utriuslibet officiis antecellis: rarissjmum quidem decus. Nam, quod inquit Crispus de Iugurtba, de te consensu omnium dici potest. Ac sane dixit ille: «Quod difficillimum in primis est, et in prelio strenuus erat et bonus consilio, quorum alterum ex providentia timorem, alterum ex audacia temeritatem afferre plerumque solet.» Gloriosum itaque nomen tuum non tam fortuna quam virtutis tum opinione, tum testimonio circunfertur. Sed cave, precor; et inter imperatoris et militis officia distinguas, oro. Tu longe melius nosti, que sint ducis partes: delectum militum facere, iuramentis cunctos astringere, locum castris, obsidioni pugneque deligere, acies instruere, signum congressus dare signumque receptui; dum pugnatur, colligere sparsos, corripere fugientes, hortari cunctos, insidias struere, hostes circunvenire. Nimis de maiestatis sue gloria minuit imperator, qui militis officium occupat. Eius est enim arma ferre, polire, servare; ad ipsum pertinet obedire alacriter, ferire fortiter, defendere signa, non vitare mortem, non frangi labore, munire castra, tenere, cum pugnat, locum, servare, cum proficiscitur, ordinem, non cedere pugnando, non parcere sanguini, non horrere pericula, succurrere fessis, protegere saucios. Hec et alia, que militum fortitudo atque professio debet, est imperatoris exigere, non prestare, nisi forte summa necessitas exigat. Legimus Africanum superiorem cum militie tirocinium sub patre secus Ticinum contra penum Hannibalem ageret, consulem, genitorem quidem suum, graviter saucium armis exhibentem gemine pietatis officium protexisse; ac idem, cum pretor Hispanias vicit caputque belli Carthaginem cum Hannibale consul domuit, nec alienum effudisse nec proprium sparsisse sanguinem, quod nunc meminerim, invenitur. Et fortissimus ducum Marius provocanti ipsum Theutoni ad singulare certamen respondisse fertur se, si mori voluisset, multotiens suspendio potuisse et sapientem non querere pugnam, sed potius cogitare victoriam. Ecce virum glorie cupidissimum et romanum discernentem, quid inter ducis et militis officium interesset, et reputantem sepius ducem sine exercitu salvum evasisse quam exercitum sine duce, vides declinavisse singularem congressum, quem nullum ferme militum legimus recusasse. Ut eius exemplo discas, que sunt militis spernere queve imperatoris maiestati conveniunt adimplere. Quod si te parum movet ob sanguinis ignobilitatem Marius, audi de gente Cornelia Scipionem, non quemlibet, sed illum, qui virtutibus suis Africani cognomen adeptus est. Hic enim, cum a quodam, quod parum pugnax foret, argueretur, ignavie crimen lepida responsione submovit. Inquit etenim: «Recolo matrem me imperatorem peperisse, non militem.» Ut, quod tu nimia ductus audacia tibi glorie ducis, dux ille ducum etiam Hannibalis confessione, Scipio, floccipenderit. Nec te moveat, quod Alexandrum Magnum legamus et imperatoris et militis implevisse munera; sed memento, quod a principe rei militaris expertissimo laudatus sit solum, quod parva manu contra maximos exercitus steterit atque vicerit et quod in extremas mundi partes pervenerit pugnans ultra spem existimationemque mentium humanarum. Nam, quod manu promptus et pugnacissimus fuerit, cum etiam gregarii militis laus sit, glorie illi principi non adscripsit tantus iudex ac testis, quantus Hannibal cum Scipione conferens fuit. Nam Catilinam, pessime factionis principem, tibi imitandum proponas, nolo, de quo Sallustius scriptum reliquit: «Interea Catilina cum expeditis in prima acie versari, laborantibus succurrere, integros pro sauciis accersere, omnia providere; et post hec imperatoris officia, quod militis est, subdit: multum ipse pugnare, sepe hostem ferire; strenui militis et boni imperatoris officia simul exequebatur.» Alia quidem ratio est eius, quod fieri debeat, et alia eius, quod ille faciebat: pugnabat enim desperatione plenus, «postquam» – ut ille ait – «videt montibus atque copiis hostium sese clausum, in urbe res adversas, neque fuge neque presidii ullam spem, optimum factu ratus in tali re fortunam belli tentare.» Promittebat enim sibi cuncta, si vinceret et desperabat omnia, si vis hostium prevaleret. Nam nec ego velim te penitus non pugnare, sed tunc te manum conferre iubeo, cum de summa rerum agetur; cum cuncta – sicut optimum ducem decet – provideris; cum necessitas tulerit; cum alieni magno periculo videris occurrendum. Audi Cratherum Alexandrum suum admonentem: «Quantalibet», inquit ille, «vis omnium gentium in nos conspiret, impleat armis virisque totum orbem, classibus maria consternat, inusitatas beluas inducat, tu nos prestabis invictos.» Et subdit: «Sed quis deorum hoc Macedonie columen ac sidus diuturnum fore polliceri potest, cum tam avide periculis offeras corpus, oblitus tot civium animas trahere te in casum?» Et post plura: «Quocunque iusseris ibimus. Obscura pericula et ignobiles pugnas nobis deposcimus. Temet ipsum ad ea serva, que magnitudinem tuam capiunt. Cito gloria obsolescit in sordidis hostibus.» Hec ille. Videsne, qua regula limitetur pugna ducis et ubi conveniat imperatorem manus inicere? Et quid? Putasne, si quotidie pugnas conseres, non aliquando fortunam invenire tuam? Tragicum est:

Iniqua raro maximis virtutibus

Fortuna parcit: nemo se tuto diu

Periculis offerre tam crebris potest.

Quem sepe transit casus, aliquando invenit.

Patior et laudo, quod cum Paduam repetisti nullum recusasti periculum: ante omnes aquarum impetum, fossarum profunditatem et murorum altitudinem superasti; triplices illi muri ternaque cesserunt pariter menia audacie et fortune tue. Illic fateor audendum fuisse: de summa quidem victorie tractabatur. Ostendisti te civibus tuis, ostendisti te simul et hostibus. Tuos in spem erexit mirabilis illa virtus tua hostibusque cum stupore terrorem incussit. Favit Deus tuaque felicitavit incepta, quia petebas maxima, persequebaris et iusta. Noli tentare Deum in parvis nec in minimis experiri fortunam; sed id permitto te audere pro magnis. «Nam» – ut Curtianus Cratherus inquit – «ubi paria sunt periculum atque premium, et secundis rebus amplior fructus est et adversis solatium maius.» Cogita maximi fore momenti caput tuum. Qualis et quanta victoria foret hosti tuo, si te, quocunque modo contingat occumbere! Parvulus et in extreme infantie terminis eram, quando Florentini cum Venetis contra dominum Mastinum bellum illud gerebant, ex quo maioribus tuis partum imperium Patavine civitatis est. Dux inclytus Petrus Rubens apud Montemsilicis dimicans ignobili manu lancea percussus interiit: que mors tanto merore confecit cunctos tantumque terrorem et consternationem incussit, quod, nisi tunc fuisset gloriosa illa militia, multis ducibus opulenta et quod iam ferme bellum confectum erat, cessissent omnia retro et versis fatis hostis ab anxia et difficili defensione conversus ultro bellum victoribus intulisset.

Te itaque – ut aliquando concludam –, in quo totius belli columen et fortuna reclinat quique, si pereas – ut aspicis – successorem non relinquis, deprecor et exoro, quatenus parcas tibi, parcas patrie, parcas filiis tuis, parcas utilitati publice salutique sociorum; et te contra hostem et incolumitati cunctorum frenata tue virtutis audacia, donec Deus dederit, serva, noli fatum occupare tuum, noli periculo, imo ruina nostra fortis esse; sed, tanquam magister navis, quietus clavum rege. At ceteri laborantes multo cum sudore tibi pareant et proram, quo clavum flectes, appellant. Nec velis ducis officium pro militari decore linquere aut ea, cum se simul impediant, permiscere. Satis etenim, imo superque satis, quantum ad gloriam attinet, docuisti te mortis omnisque periculi contemptorem, te fore consilio bonum et manu promptum et ad omnia, que Martis sunt, quisquis casus immineat, expeditum. Nunc adhibendum prudentie temperamentum et cautionis modus, ut, que gessisti, consilio non impetu gessisse cunctos admoneas et declares.

Parce servo tuo, si longior fui vel gravior, quam oporteat: ex abundantia quidem cordis os loquitur. Vale et me, si placet, inter servulos tuos vel ultimos computato.

Florentie, tertio kalendas decembris.

4.

Insigni viro Bernardo de Moglio.

[1390]

POTUERUNT me delectare multe littere tue, fili karissime, si forem ille glorie cupidus Themistocles, qui interroganti cuipiam, cuius vocem esset libenter auditurus, respondisse fertur: «Eius, qui suas artes optime caneret.» Nunc autem, cum has laudationum blandicias et commendationum lenocinia illis relinquam, qui multa de se iactare solent et gaudere, cum audiunt se laudari, cupientes tales reputari, quales se sciunt omnino non esse et plerumque, quales etiam nollent; de numero quorum est apud Terentium in Eunucho Thraso, miles – ut dicitur – gloriosus; meas laudes audire nedum non appeto, sed recuso. Nam si vere sunt laudes et iustis atque subsistentibus ex causis continuate, non meis, sed aliorum auribus ingeri puto, cum apud laudatum assentationis vitio carere non possit expressa laudatio. Sin autem false sint, quis nescit ipsas derisiones esse, non laudes? Facessas igitur posthac a laudibus meis, oro, ne me, si vere sint, infles; si vero false, infatues aut in ruborem cogas. Nam tametsi possint debeantque laudati veris commendationibus taliter affici, quod se disponant, ut semper eadem et maiore possint celebritate laudari et non, quod apud alios in se commendatum videant, aliqua vite turpitudine contaminent; aut, si false sint, taliter corrigi, quod possint de eis sine mendacio predicari; nichilominus tamen, quantum ad laudatum attinet, irrisionis et assentationis scrupulo non carebit etiam rara vel effusa laudatio. Tu enim me tanti facis, quanti scio penitus me non esse. Laudas bucolicum carmen meum, quod non vidisti; petis a me mirabilia, que non feci; vis, quod credam, quicquid a me defluxerit, magnum esse, ego autem fateor me iuvenem poeticisque calentem studiis multa fecisse, quibus ingenium meum experirer, e quibus multa spongie multaque focis incubuerunt. Remansit tamen bucolicum carmen, quod scio deletum iri, nisi forsan alterius operis navicula devehatur. Nam, nisi Georgicis et Eneide fulcita fuissent Maronis Bucolica, crede michi, per semet tanto tempore non vixissent. Unde, si non dabìtur ocium, quod omnino non puto me forte aliquid facere, quod dignum sit transire in posteros, una cum ceteris obruetur illud, quod tunc stilo pastoris sum amplexus. Materiam autem de viris illustribus a Plinio quondam et etate nostra per Petrarcam atque Boccacium et priscis temporibus per quamplures solemniter expeditam nunquam attigi nolens in alienos fines manum inicere nec id profiteri, quod supra vires meas esse cognosco. Scripsi autem respondendo magistro Antonio de Baruffaldis de Faventia tractatum pro ingenii modulo curiosum, in quo quidem explicui questionem de verecundia, si virtus debeat an vitium reputari.

Et ut ad scripta per te veniam – commovit me optimi viri magistri Iacobi de Therisiis insperata migratio; non, quod offuscatus sit – ut scribis – angelicus ille intellectus et exutus corpore vires suas amplius non exerceat; scio quidem, quod corporis nostri, quod corrumpitur, sarcina, aggravat, dum vivimus, animam, que post fatum libera plenius intelligit et fontem rerum omnium Deum elevata per gratiam non fallacium sensuum ambagibus, sed, sicut est, videt et in ipso iuxta mensuram meritorum et gratie, quicquid desiderat, intuetur. Non igitur offuscatus est aut suas potentias non exercet ille spiritus, sed in summam claritudinem assumptus deposito, non exuto corpore, quod continebat, informans non sentit illam repugnantium membrorum legem, quam patiebatur in vita, desiderans tamen reassumptione corporis perfici, in quo possit reformationis illius statum et officium experiri.

Non illud itaque me commovit, quod certus sum omnino non esse, quantum ad alias omnes anime potentias et virtutes; sed plane commotus sum secundum carnis fragilitatem et tenerum illud, quod pectoribus nostris inesse sentimus cuiusque subitos motus vix aliqua prevenire possumus ratione. Mox tamen ad me reversus consolatus sum memetipsum considerans atque sperans, qua debeat esse susceptus in gloria quantaque cura diligentia, quod meriti sui caput est, velut agnus obediens secutus sit suum gloriosissimum archimandritam. In vera quidem paupertate obediendo residens inclyte patrie sue deliciis et amenitate relicta saxum asperrimum Alvernie suscepit nostris finibus incolendum, et in monte, quo magister suus, alter post Christum paupertatis doctor et sponsus, dominice passionis simulacrum et mirabiles quinque vulnerum cicatrices accepit, quasi de quadam mundi specula corpus in sanctissimo illo loco relinquens, animam sommo reddidit creatori. Ut, quanvis sue presentie solatio careamus, debeamus tamen in certissima spe sue glorie nedum consolari, sed exultare: quod quidem ut facias, obsecro. Ego etenim iam feci certissime tenens, postquam summa et infinita Dei bonitas atque sapientia sic voluit, hoc et sapientissime proculdubio factum esse et longe melius etiam quam id, quod ceci et ignorantes non secundum Dei consilium, sed iuxta carnis desiderium optabamus.

Ad id autem, quod altius exordiens conquestus es quodque formidas, breviloquio respondebo. Principio quidem scio me tibi debitorem singulis annis, ut scribam. Fateor me taciturnitate non debita tempore, quo conquereris, siluisse. Sed, si vel una die fores occupationum mearum testis, videres crebras ad dominos vocationes, agendarum multitudinem rerum molem expediendarum et instantiam domique familiam, profecto, si semper forem tecum et cum aliis tacitus nec mirareris nec in animum tuum induceres, ut tibi foret vel aliis indignandum, si talium promissionum non essem usquequaque fidelissimus adimpletor. Nam cum – ut inquit Seneca – michi quedam tempora eripiantur, quedam subducantur, quedam effluant, nec vim repellere nec cavere furta valeo. Forte possem effluentem negligentiam prohibere; sed inter tot labores fessus et nauseans, si temporis effluxus negligo, non mireris. Cui rei etiam etas ipsa non iam vergens, sed intrans in senium; mensis etenim februarius, alter a proximo mense, annum meum sexagesimum inchoabit; auxilium affert meque reddit ad talia segniorem. Et nisi, quod casu quodam evenit, ut ultima epistola tua post menses rediret in manus, et nunc etiam sine responsionis antidoro remansisses non neglectus omnino nec spretus, sed inter occupationum mearum strepitus latitans et, licet voces efferens, inauditus.

Alias responsionem inceperam, et effluxit; et meditabar nescio, quas questiunculas tuas absolvere, nec vacavit; et aliquotiens requisitas nec repperi cartulis nec in memoriam revocavi;utrobique siquidem exciderunt. Sed, si satis aliunde clarus non es, potes, si tu recordaris, scribere: quod enim scivero, nec tibi nec aliis invidebo. Nec putes, de quo iam alias suspicatus es, quod ita de facili subtraham benivolentiam meam; nec me credulas aures exhibere maledictis credas. Laudantibus alios apud me patule sunt aures; detractoribus oppilate. Nam – ut de me sileam – qui semper laudatores meos, qui me audientem laudarent, suspectos habui et contemptos, si quos videant aliorum et ipsorum quidem absentium laudatores, semper amavi mecum reputans, si vera loquantur, ipsos debitum exbibere virtuti premium; sin autem falsa, cum ament, venia dignos; si lucrentur aut irrideant, expellendos. Oblocutores autem et occultos dictorum factorumque relatores adeo molestos semper habui, ut nunquam eis aut auditum dederim aut fidem. Nam, si de amico conferant, ut amicicie insidiatores abhorreo; si de ignoto et, cum quo nichil habuerim illuc usque commertii, preoccupatores future iudico dilectionis; si de inimico, ut succensores abominor odiorum. Denique nullum hominum genus malignius reputo quam hos relatores, quos certus sum, quicquid mecum de aliis blaterent, aliis de me suggerere turpiora. Longe minus displicent, qui palam mordent et aperta procacitate diffamant; nam, tametsi contra societatem mortalium facere videantur, caveri tamen possunt; et si de inimico dixerunt, minus habent fidei, si de illo, quem diligere debeant, reputantur ingrati; tandem, quo magis publice detrahunt, minus ledunt. Illi vero, qui latenter obrepunt, provideri non possunt et sub amicicie vultu venenatos aculeos altius figunt. Hos, velut pestiferum hominum genus, semper repuli, semper fugi et exterminandos ab omni conversatione mortalium iudicavi. Summe profecto michi semper placuit illa Platonis seu moderatio seu potius sapientia atque benignitas sive in amore constantia, qua suis auribus instillanti, quod suus, quem diligebat, discipulus Xenocrates de ipso fuisset turpiter oblocutus, constantissime negavit verum esse instantique pertinacius adiecit non esse verisimile, quod, qui a se tam impense diligatur, versa vice non amet. Et, ut omnem indicis molestiam submoveret, conclusit nunquam Xenocratem illa dicturum, nisi sic dici crederet expedire. Quantum autem ad suspitionem tuam attinet, scito nullum unquam michi de te nisi bona vel amicabilia retulisse nec in futurum me relationibus insidiosis dilectionis vincula soluturum.

De invitatione filiorum meorum, ut aerem fugiant pestilentem, tibi gratias ago. Et quia vides, in hoc fugiendi remedio quid sentiam, me ulterius non extendo. Vale, dilectissime fili.

Florentie, septimo idus decembris.

5.

Eloquenti viro ser Benivieni

cancellario esculano

[1390]

VIR insignis, frater optime, amice karissime. Non decuit, cum tantus vir hinc exeat Esculum accessurus ad officium potestarie vestri communis, quantum – ut spero – miraberis et etatem iudicabis matura sapientia prevenisse, egregium et eximie virtutis militem dominum Philippum de Magalottis; ipsum istuc sine litterarum, quas ad te dirigerem, viatico proficisci. Nam, quanvis noverim solemne tibi et quasi religiosum esse, ut in omnibus vel leve virtutis vestigium soleas venerari, nichilominus tamen non parum adiciet – sicut spero – recommendatio mea, quam expertus sum etiam non merentibus profuisse. Verum, quia et hominis aspectus non sine quadam auctoritate gratus et id, quod hominem detegit, oratio et omnium certissimum experientia, qualis sit tibi notum, faciet, suis supersedebo laudibus. Quid enim commendem, quem mox visurus es, et tu ipse – ni fallor – non absque mirationis excessu sine dubio laudaturus? Facessam igitur a laudibus suis id tibi et Esculano populo derelinquens. Unum tamen non omiserim, quod videbis cordatissimum virum, oculatum, vegetum, bonum et, in quo vere iusticie lumen potueris intueri. Michi vero – omittamus, quod suus et omnium civium servus sum – peculiari quadam affectione et ex suis virtutibus orta carissimum et dilectum. Ex quo, si me diligis, ipsum diligas oro suisque honoribus faveas. Vale.

Florentie, tertio idus decembris.

6.

Bernardo de Moglio

[1390]

CONQUERERIS, dilectissime fili, quod tempus perdas, nec videris posse pati, quod extra, imo supra vulgum non emergas. Et quasi desperans subdis: «Sed huius seculi execrata consuetudo vetat et prohibet, que homines nonnisi nummatos extollit, pauperes ubique fugando.» Conquestio siquidem iustissima. Quid enim flendum est, cum tempus nobis non sit solum ad vite lapsum, sed ad virtutis, que nos supra nos erigit, incrementum, dum per singula momenta morimur, cum vita simul istud tempus amittere, quo, licet natura desinamus, bonitate perficimur? Flent omnes, quod vita labitur; nulli sentiunt, quantum perfectionis per negligentiam amittant. Sentimus vite nostre defluxum, quia coniunctus est corpori; virtutis autem defectum ignoramus, cui solummodo cum anima contubernium est. Optanda vita igitur, quoniam negari non potest ipsam bonum esse et ideo postponenda, si desinat esse bona. Bona quidem vita non est, si vitiis sit infecta: est tamen bonum, quoniam aliquid ens est, sed morum turpitudine perdit, quod bona sit; ut miro verborum conflictu, cum malorum vita mala sit, eam fateri oporteat nichilominus esse bonum: neque enim potest malum esse, nisi in bono sit. Est namque malum privatio boni, que omnino esse non potest, nisi sit in aliquo, quod subsistat. Dolendum est igitur non, quod fugiat nobis vita, que bonum nature mortalis est, sed quod in hoc temporis lapsu bonitatis ex virtute perfectio desit, quod est nostre negligentie atque culpe; et quod simul vita tibi – quod naturalis necessitatis est – effluat et in virtutis perfectionem nullatenus adolescas. Et quia hoc dolendum est, rectum esse sequitur, ut appetas in virtute proficere; in virtute quidem non, qua magis scientes efficimur, sed, qua meliores secundum virtutis habitum ordinamur. Hec autem virtus non inter divitias, non inter vanos dignitatum honores, sed inter bone mentis effectus, qui nec inhonoratis nec pauperibus deficiunt, invenitur. Hoc nitaris et queras; ad hanc totis viribus totaque mente suspira. Nec putes supra vulgus extolli seu vulgarium aciem egredi solum, quod scias. Bona et admirabilis est scientia, si tamen ad virtutis exitum dirigatur; alias verissimum est illud Sapientis: «Qui addit scientiam, addit et laborem.» Nec solum liberales scientie dicte sunt, quod circa ipsas liberi non servilis condicionis homines versarentur, sed, quia mortales animos liberant, ut ferantur expeditius in virtutem. Ut laborandum sit circa scientiam non, ut sciamus, licet hic appetitus naturaliter nobis insit, sed, ut ad fieri bonos idonee preparemur. Nec cupias divitias, ut eveharis, nec honores, ut extra vulgi sentinam connumereris. Desidera virtutem et ipsam quere; nam hec adicientur tibi. Hec hactenus.

Commendationes amicorum tuorum leta mente suscepi et ipsis, quoad facultas dabitur et patietur honestas, me propicium et favorabilem exhibebo. Dulce quidem michi semper fuit non amicis solum obsequi, sed omnibus, quos scirem ipsis amicicia esse coniunctos. Non enim ad mensuram sic amandum est, ut solum amicorum personas exclusis aliis complectamur; sed cum redundantia, quod amicos integros, hoc est: cum illis, quos unum vera caritas cum ipsis fecit ipsorumque filios et genus omne simul et equaliter complectamur. Ut certus esse possis, me illis fauturum et omnibus, quos tibi sensero benivolos et amicos. Et hec satis. Nunc ad quesita tua veniam.

Et primo noscito Thrasonem a Terentio in fabula, quam Eunuchum vocant, introduci pro milite glorioso, idest: gloriabundo, quod clarissimum esse potest eiusdem auctoris vel mediocriter studioso.

Quod pro «nondum» nundum scribendum sit, non credo. Cum enim stent compositorum significata, horum scilicet adverbiorum, que sunt non et dum, nullaque sit in illa compositione cacephaton, cur mutari conveniat o in u rationem aliquam non agnosco. Quod si forsitan in aliquibus antiquis codicibus reperiatur illa dictio scripta per u, potest hoc contigisse, quoniam Umbri et Tusci carebant o et ideo eius loco u scribere soliti sunt.

Supinum autem et preteritum huius verbi contemno assumit proculdubio p, sicuti et suum simplex. Nam iuxta Prisciani regulam temno convertit – no in – psi et ob id admittit preteritum contempsi. Supinum etiam temptum facit, sicut et omnia in -psi per preterita exeuntia. Ratio autem, quam queris, esse potest ultra analogiam, de qua dictum est, quoniam, si tentum diceretur, non a temno, sed a teneo videretur esse deflexum. Et si diceres: «Scribam per m et t, ut dicamus temtum.», obstat in primis euphonia, quoniam sonore non potest enunciari in eadem syllaba m et t; obstat et ratio componendarum consonantium, que hoc alio modo non permittit.

De nedum autem vellem aliquem grammaticorum interrogares. Est equidem dictio valde communis: habet enim rationem adverbii discretivi cum negatione. Significat enim nedum hoc, quod est non solum, ut negandi et discretivi adverbium videatur. Negat enim actus solitudinem vel subiecti, ut: nedum pugnat Hector, sed vincit; vel: nedum pugnat Hector, sed Achilles. Verum, quia exigit duas orationes vel duo subiecta, naturam habet coniunctionis adversative, cui est coniungere aliqua duo, que videantur opponi, sicut enim dicimus: «Quanvis Sortes studeat, tamen non addiscit.»; ita pronunciamus: «Nedum studet Sortes, sed addiscit.» Potest et habere rationem diminutive, ut: «Daret pater michi nedum denarium, sed talentum.» Si consideres igitur, ut negat utque separat actum ab actu, adverbium est; si, ut copulat, fit coniunctio adversativa et aliquotiens diminutiva. Nec mirum. Cum enim dicimus: «Bonum est amare Deum», hec dictio amare in eo, quod regit hunc accusativum Deum, proculdubio verbum est; in eo, quod supponitur huic verbo est, habet nominis rationem. De hoc tamen – ut dixi – consulas aliquem grammaticorum, qui te possit promptius et perfectius edocere. Vale felix semperque habeas in ore Virgilianum illud:

quo fata trahunt retrahuntque, sequamur;

Quicquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.

Florentie, decimo octavo kalendas ianuarias.

7.

Colutius Petri de Salutatis

P. P. Vergerio s. d.

[1391?]

HABEREM tecum, frater karissime, multa dicere et pluries epistolis tuis debita vicissitudine respondere. Sed tu ipse michi occupationum mearum testis, iudex et arbiter mearum excusationum esto. Inter alia autem petis, ut tibi bene vivendi regulam tradam. Nescio autem, si, quod ad gloriam Socrates expeditissimum voluit, satis sit: ut adnitaris scilicet «talis esse, qualis videri cupias». Et forte tibi – ut cunctis bene cupientibus – abunde fuerit, sed non pariter omnibus. Nam Venere et Marte deprehensis

aliquis de diis non tristibus optat

Sic fieri turpis.

Sunt enim, qui nedum non obtegant, sed expandant quasi gloriosissimum aliquid turpitudines suas; unde illud satis credas te, si te perfectum religionis christiane cultorem exhibeas, et rectissime vite methodum et finem, in quem cuncta dirigas, invenisse. Vale, alias forte plura.

Florentie, .XI, martii 1391.

8.

Bernardo de Moglio

[1391]

FILI karissime. Recepi litteras tuas, que michi solatio fuere atque consolationi videnti, quam egregie quantaque cum maturitate stilus emergat tuus. Sed de hoc alias: nunc autem questiunculas tuas absolvam. In qua tamen re prefari volo me grandem natu Dei digito et ingenio, quod michi dederat, duce, in hec studia et harum rerum vestigationem intrasse rudem, sine magistro et ferme sine principio; nec tamen adhuc, licet diutius laboraverim, errores puericia conceptos et adolescentia connutritos triginta quinque annorum cura potuisse diligentiaque purgare.

Quantum tamen ad id, quod petis, attinet, eternus scribi debet – ut arbitror – per unicum t. Descendit enim atque deducitur ab etas, quod vocabulum diphtongum ae in prima syllaba et t purum habet in altera. Scio autem – ut ad alia progrediar –, quod hec dictio littera sive a litura dicta sit sive a legendo et iter, quasi legitera, per unicum t secundum originem scribi debet, et ita multos peritissimos observare. Verum, quia, si consideretur derivatio, prima deberet illius nominis syllaba breviari, et ipsam cuncti poete producunt, ad notandam mutationem temporis non irrationabiliter scribitur per duplex t; sicut refert Augustinus fecisse Virgilium in hac dictione reliquias, cui ob temporis mutationem addidit unum l. Et quod per duplex t scribi debeat, testatur Alexander in Doctrinali, et sic habet antiquissimus stilus Romane curie. Condicio autem per simplex c subiectionem significat seu qualitatem, cui res aliqua sit annexa. Derivatur enim a dicio, quod est potestas, quod vocabulum descendit a dico, dicas, id est: copulo, consecto et subicio. Hinc dicimus: condicionem temporum et bonam vel malam hominis condicionem; hinc dicitur, quis condicione servus aut liber et huiusmodi. Est condicio etiam lex, pactum; ut: hac condicione, idest: hac lege vel pacto. Est et conditio per unum t a condo, condis; immediatius autem ab hoc genitivo conditi addita o, conditio. Hoc autem idem est, quod factura; et sic creatura dicitur Dei conditio, idest: factura. Est et condictio per ct, idest: simul dictio, et proprie dicta testium condictiones dicuntur, aut ordinate ex simul dictis posture. Secundum varias igitur derivationes et significationes diversificatur huius vocabuli litteratura. De hoc autem nomine cuncta, si a coeo – ut quidam volunt – inflectatur, sine c scribi potest; si autem dixerimus cuncta quasi coniuncta – quod michi non minus placet – per ct scribendum arbitror et sic utor. Obscurus autem per b scribendum credo, licet videantur sequi plures consonantes. Idem enim dubitari posset in abstineo, abscondo et similibus, ut obscenus, in quo etiam euphonie gratia interponitur s. De reperio autem, quia compositum est a pario integra prepositione manente et, quia simplex geminat primam syllabam et non compositum, geminatur in preterito p, sicut vult Priscianus. Aperio autem, non ab a, sed ab ad compositum est. Et, quia integra prepositio non remanet, abicitur enim d, non duplicatur p. Nam quod ab a non sit compositum, patet, quia primam brevem habet, quam sine dubio ab a compositum produceret. Sed ablata d servat a tempus suum, et ideo breviatur. Utrum autem hoc nomen lactis masculini vel feminini generis sit, Alexandrum et Uguccionem consule et invenies feminini. In eo autem, quod optimus pater tuus dixit lactes esse reticulum album circa intestina, de significatione cum reliquis sentit, sed scribens hi lactes ab aliorum auctoritate discedit. De illa autem dictione unica, quam miraris construi reluctantibus grammaticorum regulis cum hoc substantivo spiritus, possem, si vellem, cum spiritus supponat ibi pro anima, figuratam asserere constructionem, ut «Preneste sub ipsa»; verum textus meus habet: in vita.

In prima autem epistola, que est ad bone memorie magistrum Iacobum, nil prorsus deficit, et, si quod est ibi spacium, error fuit.

Significationem autem illorum verborum, que Horatius in libro Sermonum unico versiculo posuit:

Ambubaiarum collegia, pharmacopole,

– ni fallor – expediam. Ab ambio et Baie, qui locus amenus et balneis plenus prope Neapolim erat, ubi Romani lavationibus et deliciis indulgebant, ambubaie, -arum dicte sunt muliercule baias ambientes et, que ibidem gule aut luxurie gratia degebant, quasi baias ambientes. Pharmacopole vero unguentarii sunt, a pharmacon grece, latine medicamentum sive Syrorum lingua unguentum et pole, quod est vendere vel laborare, quasi factores seu venditores unguentorum vel medicamentorum. Habes pro nunc satis. Alia vero tecum seriosius explicabo. Vale.

Florentie, septimo idus iunii .MCCCLXXXXI.

9.

<Ludovico et Lippo de Alidosiis.>

[1391]

LUGUBRES litteras vestras, magnifici domini mei filiique karissimi, litteras, inquam, lugubres et funestas tristis accepi, tristior legi et tristissimus intellexi. Quid enim michi poterat luctuosius exhiberi quam annunciatio deflendissimi interitus domini Beltrandi de Alidosiis, gloriosissimi patris vestri? In hac quidem acerbissima migratione non sibi, qui consumavit cursum suum et in dispositione bone spei plena – sicut testantur scriptiones vestre – decessit, dolendum puto, sed vobis, sed multis aliis, sed michi precipue lugendum arbitror et dolendum, quos ille properata morte, sine spe sui ac sine consilio dereliquìt. Flete igitur, domini mei, qui tantum et talem patrem, prudentie speculum, consilii lumen, humanitatis fontem et munificentie, que etatis nostre temporibus exulat, unicum specimen et exemplum, amisistis; fleat populus Imolensis, qui tantum et talem perdidit dominum et pastorem; fleant amici, qui tantum et tale presidium amiserunt; fleam ego fleatque mea destituta familia, qui singulare perdidimus columen et levamen. Nolo singula prosequi, ne iam in splendore et igne quodam vestre prudentie decoctas et siccatas lacrimas renovem vosque in statum tanti meroris revocem et reponam. Nam – ut Mantuanus inquit –

quo fata trahunt retrahuntque, sequamur;

Quicquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est;

et omnem de vestris incommodis tristiciam deponentes, sit vobis dulcis paterna memoria. Proponite vobis eum vite et gerendorum exemplum: habuistis equidem domi, ex quo virtutem verosque labores discere valeatis. Habetote semper ipsum ante oculos; ipse sit in domesticis, in civilibus et externis officiis vobis dux, doctor et regula. Si post eius vestigia pergitis, si tales vos omnibus, qualem se exhibuit, prebeatis, propiciabitis vobis dominos, conciliabitis amicos, conservabitis cives, augebitis vel saltem firmum vobis facietis imperium et perpetuam vobis gloriam acquiretis. Si erraveritis, nullus erit excusationi locus, qui talem ducem possitis, imo, quia filii sui estis, debeatis in omnibus imitari. Sit inter vos concordia, qualem inter ipsum et germanum eius potestis partim intuito, sed plene domesticorum testimoniis recordari. Colite dominos et maiores, quos ipsum vidistis, dum viveret, honorare; facile transeunt in posteros amicicie dominorum, quos, qui successerint, non recusant. Spes etenim utilitatis cuncta conciliat et in honestate principii leviter solent amicicie confirmari, me autem servum vestrum – sicut vobis placet – accipite velitisque – sicut offertis et sicuti desidero – paterne benivolentie gratiam erga meam fidem, que magna est, licet per alia servus sim, continuatis affectibus conservare. Valete.

Florentie, .XX. novembris .XV. indictione .MCCCLXXXXI.

10.

Magnifico militi domino

Michaeli de Rabacta

[1392?]

MAGNIFICENTISSIME miles et honorabilis maior mi. Reminisci debes me tibi preces per alias litteras porrexisse, quatenus in favorem nobilis viri Francisci Amaretti de Manellis, qui michi singularis dilectionis vinculo vinctus est quique ad clericatum anhelat, apud excellentissimum communem dominum Patavinum intercedere dignareris. Super qua quidem re, si bene commemini, gratiosissimum tuum habui responsum. Nunc autem pergit ad te nepos tuus, Antonius meus, quem spero circa hoc negocium institurum. Velis igitur in hoc ostendere, quanti me facias quantumque me diligas quidque de te tum ego, tum amici mei sperare possint; quanquam in promovendo viro nobili atque merito, si bene te novi, qui nobilitatem generis atque virtutem, sine qua nobilitas, que ex sanguine trahitur, inane nomen est, magni facis, non debeas precibus indigere. Hoc unum scito: te non facile reperire posse ,ubi tam recte beneficium loces et de quo maiorem glorie fructum adepturus sis. Fac igitur, ut et amico morem geras et tue virtutis – sicut tue congruit dignitati – recorderis. Gaudebis equidem – ut arbitror – occasionem tibi prebitam tum officio amicicie, tum virtutis. Vale.

Florentie, die decimosexto ianuarii.

11.

Reverendissimo in Christo patri et domino, domino * * castellano

Inposte Lini Coluccii Salutati epistola incipit

[1392?]

AUDIO te, vir etate nostra singularis, virtutis et virtuose diligentie specimen, reverendissime in Christo pater et domine, et, si me non dedigneris in servum, michi domine cunctis honorum delationibus excolende, quod inter alia, quibus virtuosissime delectaris, est copia cumulatioque librorum. In qua re tanto studio tantaque cura vacasti, ut iam sic omnibus persuasum frustra librum queri, quem apud te non contigerit reperiri. Sed inter alios te precipue dilexisse semper hystoricos, quibus rerum gestarum memoriam studium fuit posteris tradere, ut regum, nationum et illustrium virorum exemplis per imitationem possent maiorum virtute vel excedere vel equare. Nec puto, quod unquam tibi in mentem ascenderit talis occupationis vel studii penitere, quoniam rerum gestarum scientia monet principes, docet populos et instruit singulos, quid domi quidque foris, quid secum, quid cum familia, quid cum civibus et amicis quidque privatim vel publice sit agendum. Hec etenim scientia, quocunque te verteris, presto est; res quidem prosperas moderatur, consolatur in adversis, firmat amicicias, confabulationibus tum prebet copiam, tum ornatum. Hec est consiliorum dux atque doctrina; fugiendorum periculorum regula et bene gerendarum rerum certissimum documentum. Hinc Frontinus rei militaris scientiam non contentus preceptis et regulis tradidisse, infinitis exemplis, que strategemata vocant, ante oculos posuit et veluti ratione validissima confirmavit. Et quis Socrates, quem primum apud Grecos legimus vivendi regulam docuisse; que morum altrices Athene; quis Areopagus; que rigida stoicorum et nunquam reperienda perfectio; que humanitas et ad mediocritatem peripateticorum limata traditio; que philosophorum disputationes et – ut nostros attingam –, que Ciceronis Seneceque precepta melius aut edecumatius docent, quid sit bonestum, quid turpe, quid utile, quid non, quam ipse, si cum diligentia discutiantur, hystorie?

Vis iusticie formulam? Occurrent tibi Brutus atque Torquatus rigidis fascibus, imo securibus in filios patriam et rei militaris disciplinam acerrime vindicantes; occurret et Ulpius tuus, qui signa statuit iussitque classica conticere, donec lacrimantis vidue causam cognitione previa iudicaret. Queris veram fortitudinem? Occurret Cocles, qui solus, dum pons post ipsum solvitur, Porsennam et eius exercitum et ausus est et potuit, dum pro salute patrie dimicat, substinere; occurret Lucius Sicinius Dentatus, quem legimus octies ad singulare certamen appellatum alacriter fuisse congressum et rediisse victorem; occurret et Sergius, qui manu sinistra – nam primo stipendio dexteram amiserat – quater una die simili provocatione certavit et vicit; occurrent et infiniti, quos longissimum est referre, tam Romani quam externi, qui virtutis huius genere claruerunt. Inter quos non in postremis erit Eleazarus Iatapatites, qui cuspidem arietis romani patrie muros labefactantem iactu lapidis fregit et in oculis hostium caput illud ferreum vaste magnitudinis rapuit; et demum quinque confossus telis se cum ingenti lapide super illam machinam iaciens et animam felix ante patriam cadens reddidit et menia civitatis ab illius concussionis strage defendit. Si pudiciciam velis, erit obviam maximo cum splendore Lucretia; maxima vero cum admiratione Tusca de gente Spurinna, qui non solum in se sanctimoniam castitatis servavit, sed, ne pulcritudine vultus proclivium in libidinem feminarum animos irritaret, decus illud forme vulneribus exarata facie cicatricibus corruptum exhibuit et deforme. Occurret perpetue virginitatis ornata laudibus inter Amazonas Orithya; occurret etiam – ut Hippolytum et fabulas dimittamus – clarissimum exemplum continentie coniugalis, Ptholomeorum genus, pene vir, memoria tradenda, Zenobia, quam vicisse celebre fuit Aureliano tropheum. Sed quid per cuncta trahor? Nil cogitari potest vitii nichilque laudari virtutis, quod hystoriarum non probetur exemplis. Quid dicam fortunas hominum et invictas fatorum leges, renovationes gentium vertiginesque regnorum, in quibus reperies Assirios, Medas, Persas, Grecos atque Romanos statuentes et amittentes imperia? Et obvii tibi fient Macedonum rex Phylippus adeo fatis addictus obnoxiusque quadrige, quod in Pausanie gladio, cui tale signum erat insculptum, sit traditum occidisse. Invenies etiam – ut Cyrum inter canes et Iliadas apud lupam tutos et nutritos pertranseam – tue gentis admirabilem Abidona, qui Gargoris, antiquissimi hispani regis, nepos ex filia stupro genitus, ut periret in solitudine silvarum expositus, non laceratus a feris, sed lactatus est; nec arctissimo transita pessundatus armentis, nec fame laborantibus tum canibus, tum et porcibus exhibitus feralem invenisse dicitur lanienam, sed necessarium alimentum; demumque in ultimum oceanum proiectus, undarum mediis fluctibus, quasi materno sinu complexibusque receptus, incolumis in litore estu refluente dimissus est, ubi cerve pietate servatus et altus, cervis comes factus non minori pernicitate quam cervi convexa montium et concava vallium discurrebat; demumque laqueo captus avoque presentatus, postquam etatis coniectura formeque recordatione et notis, que recens orto impresse fuerunt, vere nepos recognitus est, victa severitate regis et avi reservatus ad regnum est, quod ipse legibus stabilitum, ferinum commutans gentis victum agriculture diligentia et inventis frugibus exornavit.

Hec et alia, que longius ac laboriosius est referre quam subtilius, hystorie docent, ut non sit aliquis virtutis splendor seu deformitas vitiorum, nulla gerendorum varietas, nulla cautio nullaque deceptio, nulla denique consilia, que non possint ex hystoriis elici et exemplis illustribus confirmari. Ut sine contentione fatendum sit concionatoris illud, non solum in naturalibus aut Dei providentia, sed etiam in rebus gestis: «Nichil sub sole novum, nec valet quisquam dicere: hoc recens est.»; et quantum et quale est ex hystoriarum noticia dare presentibus ordinem et coniecturam sumere de futuris. Speculentur alii, et per anxias ac inexplicabiles rationes illa probent, si probabilia sunt tamen, que nec capi possunt intellectu nec contra subtilioris ingenii vim et reluctantiam tolerari; que, postquam scita fuerint, nec meliorem hominem moribus faciant nec ad usum humane vite prudentiorem. Ego tecum et cum aliis rerum huiuscemodi studiosis discam, que preterita sunt, ut illa non solum sciam, sed ipsis utar meditando, consulendo, scribendo.

Video siquidem – ut ultimum hoc discutiam – nichil ornatius, nichil floridius nichilque suavius in dicendo nichilque, quod magis moveat vel delectet quam id, quod hystoricum aspergatur. Sint, que scribuntur, subtilia, sint ex moralibus documentis, sint etiam ex fidei preceptis instituentia vitam nostram, generant tamen aliquando fastidium mentibusque legentium tedium ingerunt; ut nulla sit tam vehemens applicatio mentis, que non quasi defatigata retundatur atque torpescat. Et quam dulce quamque iocundum est videre maiorum exemplis salubria monita confirmari vel inter rerum gestarum monimenta colligi, que sequi debeas taliterque sectanda narrari, quod inter legendum nausea non succrescat? Tolle de Sacris Litteris, quod hystoricum est: erunt profecto reliquie res sanctissime, res mirande; sed, quantum ad delectationem pertinet, taliter insuaves, quod non longe poterunt te iuvare. Denique, cum pulcerrima scientiarum sit rethorica, prout hec ad tribunalia iudicum, curie septa vel concionum pulpita – sicuti communiter accipitur – coartatur, quid est ista scientia nisi quedam rerum gestarum aut gerendarum conflictatio atque pugna? Nam, si recte velimus inspicere, quid in laudationem vituperationemve deducitur, nisi quod dici possit cum virtute factum vel cum vitio perpetratum? Quid etiam in iudicio petitur, nisi pena vel premium, quod pro rei geste merito dispensetur? Quid demum persuadendo consulimus, nisi quod fieri vel non fieri debere pro utilitate privata vel publica cogitamus? Nec extra rem est, quod, cum omnium artium scientiarumque doctrina sit non solum abdita, sed obstrusa, ut non facile possit ab omni ingenio percipi, nullus ferme tam obtusi tamque caligantis intellectus sit, qui capere non possit hystorias, quem talium rerum narratio non delectet, qui non possit ex ipsis elicere documentum fugiendi vitium aut imitande virtutis exemplum. Non igitur peniteat te, vir clarissime, specialiter operam dedisse scientie rerum gestarum, que, nisi nacta fuerit ingenia nimis inepta ad omnes vite partes, illa suggerit, que nullo modo possint aliunde percipi vel haberi, nec aliquid subtrahit, quod ab artibus aliis ministretur, queve sic pertinet ad hominum vitam, ut per alias non possit melius institui vel ad honestatis frugem perfectius revocari.

In quibus quidem, cum tanta sit utilitas, tanta voluptas tantaque doctrina, quam inexcusabile damnum est quamque deflebile, quod omnis ferme Latinorum hystoria taliter sit amissa, quod vix tot hystoriarum cartulas habeamus, quot hystoricorum nomina recensentur? Nec id etati nostre vitio deputem; altius concepta est ista iactura. Sex enim seculis et ultra litterarum studia taliter iacuerunt, quod extincti sunt libri, sed singulariter perierunt hystorie; de quo quidem mecum nequeo consolari, ubinam sunt annales Ennii, Quadrigarii, Gnei Gellii, Q. Claudii, L. Pisonis aut Fabii? Quo evanuerunt Iulius Higinus, Ephorus, Tubero, Valerius Antias, Sylla, Sempronius Asellio, Sabinus Masurius, Oppius et Sisenna? Ubi Cornelius Nepos, ubi Tacitus, ubi Tranquillus? Et – ut recentiores attingam – ubinam Trebellius Pollio, Flavius Vopiscus, Syracusius, Iulius Capitolinus, Elius Lampridius, Vulgatius Gallicanus, Helius Spartianus, Dexippus, Cordus? Ubi sunt et alii infiniti, quos ambitiosius foret enumerare, quam deceat? Quid aliud possumus respondere, nisi quod indignis laboraverint et ingratis; nisi quod una cum rebus gestis, quas tractaverunt, sint deleti; nisi quod maiores nostri videantur ipsos nobis, sive fuerit ipsorum incuria sive malignitas, invidisse? Scio tamen, quod ex istis forsan potuerit aliquis venisse in manus tuas aut, ubi reperiri valeant, explorasse, qui super alios nostri temporis fueris rerum huiuscemodi curiosissimus inquisitor.

Quare – ut aliquando concludam – per infinitas virtutes tuas, per studia tua, per quicquid in te reperiri queat humanitatis, benignitatis et gratie, dignationem tuam suppliciter deprecor et exoro, quatenus me digneris per tuas gratiosissimas litteras informare, quot et qui antiquorum hystorici venerint in manus tuas, ubi sint et an apud te remanserint in latino. Nec peto communes istos, quos habemus, Eusebium, Cassiodorum, Iosephum, Egisippum, Hystorias scolasticas, Bedam, Orosium, Iustinum, Eutropium, Paulum diaconum, tres Titi Livii decades, Sallustium Catilinarium et Iugurthinum; non Anneum Senecam, qui Florus inscribitur, non abbreviationem Titi Livii; non modernorum nugas, Specula videlicet hystorialia, Satiram Paulini, Martini Cronicas et, si qua alia nostris his duobus edita seculis fuerit unquam tibi cura videndi. Non etiam Suetonium De duodecim Cesaribus; non hystoricos illos, qui incipientes ab Adriano usque in Numerianum omnes Cesares Augustos atque tyrannos stilo non incongruo descripserunt; Spartianus, Capitolinus, Gallicanus, Lampridius, Trebellius et Vopiscus; non Commentarios C. Cesaris de bello gallico, quos multi non mediocriter errantes – ut arbitror – Iulio Celso tribuunt; non etiam communes illos De bello civili; sed, si quos alios videris aut habes. Et presertim, si de Tito Livio plus alicubi esse scias quam .XXX. libros; si Trogum Pompeium vidisti vel habes aut unquam, ubi sit, percepisti; et an totum reppereris Q. Curtium De gestis Alexandri Macedonis; nimis equidem diminutum habemus. De hystoriis etiam Sallustii; sique unquam bella civilia, que Suetonius scripsisse creditur, vel hystorias Claudii Cesaris inspexisti. Sed in Livio magis et cordialius ferves.

Ceterum scio, quod de greco in grecum vulgare et de hoc in aragonicum Plutarchum De hystoria .XXXXVIII. ducum et virorum illustrium interpretari feceris; habeo quidem rubricarum maximam partem. Cupio, si fieri potest, hunc librum videre; forte quidem transferam in latinum. Ego autem habeo translationem Odyssee Homeri in latino, quem librum audio te quesisse. Si iusseris, mittam hunc tibi et, quicquid me habere senseris, quod tibi placeat, plus quam libenter. Et, si tibi placet, velim, quod hoc sit inter nos noticie principium, amicicie vinculum et officiorum mutua vicissitudine fundamentum. Vale felix, domine mi; et parce, si nimis audax tibi visus fuero sique te plus, quam deceat, oneravi. In votis quidem honestis non est turpe transire modum nec invenit facile voluntas coniuncta virtuti frenum. Iterum vale.

Florentie, kalend. februarii.

12.

Ser Donato de Casentino

[1392?]

NESCIO, quid dicam, gemine mi; nescio, quid ex huius sterilis soli – sicut tua dilectio novit – inopia munificentie tue rependam. Tanta quidem me piscium copia locupletasti, quod michi visus sis non exiguum homini munus – ut scribis –, non amico – sicut solet – exenium, sed unius exercitus commeatum destinasse. Sunt – nec pudet – Tuscorum mores temperatione dispensationis constricti; et sicut mensis modum, ita noverunt adhibere largitionibus temperamentum. Tu autem Tuscus Tuscum donans non private munificentie mensuram, sed domini cuiusvis magnificentiam excessisti. Nec michi bene constat, acturus ne sim gratias, an hanc tuam enormitatem reprehensurus. Transcendisti modum, mi Donate, ut amodo donans, non donatus merito debeas appellari. Sed fare, precor; quid sibi voluit tantum in hac tua largitate profluvium? An putas amiciciam muneribus parari vel paratam foveri, quo consistat? Falleris, mi Donate: non est amicicia res venalis, non preciosa, sed impreciosa potius est vera dilectio. «Quem michi dabis, qui <...> precium tempori ponat?», inquit Anneus. Sed quot annorum chiliades cum unius diei amicicia comparabis? Inappreciabilis res est, que vel exceditur vel excedit, si ceteris comparetur. Amicicia nullius rei mensura est nullaque re penitus mensuratur: Quicquid sibi comparaveris, vile est. Non igitur putes hoc tam excellens bonum posse donis et pecunia possideri: virtus sola est principiorum amicicie conciliatrix, virtus sola conservat et tuetur inceptam, cuius opinio, si forsan dilectionem inchoaverit, cum non subsit, mox, ubi compertus error fuerit, desinit diligi, quod inconsulte cepit amari. Tantaque vis caritatis et amicicie est tantumque sibi cum virtute commertium, quod, si ipsam sustuleris, virtus extinguatur et, si virtutem auferas, nequeat amicicia subsistere. Gratitudinis tamen officio munera tua prosequor impendio gratiarum, longeque cumulatius id fecissem, si non – ut multorum mos est – uno convivio receptum hospitem in perpetuum exclusisses. Vale, gemine mi.

Florentie, decimoquinto februarii.

13.

Eloquenti viro ser Antonio de Cortona

lucano cancellario

[1392?]

EXIGIS a me, vir eloquentissime, frater optime, quod de tuo edecumatissimo carmine et inversis – ne dicam: perversis – versibus ser Viti de Montecatino feram, quodam quasi modo, sententiam. In qua quidem re primum cogitare cepi, an honestum foret super aliquorum controversia una solum parte requirente, cum altera non consentiat, iudicare. Scimus etenim inter alia Claudio imperatori ad suggillationem impositum, quod aliquando una et aliquando nulla parte audita iudicium dederit; et – ut argutissime dixit apud Tragicum Creonti Medea –

Qui statuit aliquid parte inaudita altera,

Equum licet statuat, haud equus fuit.

Ratio igitur iubet, ut taceam, sed amicicie tue postulatio cogit, ut dicam; ut, si fuerit de hac re tibi cum illo contentio et ego forem iudex electus, urbanissimum esset Mantuani nostri versiculo respondere:

Non nostrum inter vos tantas componere lites.

Et utinam liceret salva veritate subiungere:

Et vitula tu dignus et hic. Et quisquis amores

Aut metuit dulces aut experietur amaros.

Sed nulla prorsus inter vos comparatio; et nimis ignare sibi blandiretur ille ser Vitus, si sua metra velit cum tuis versibus comparare. Nam

Lenta salix quantum pallenti cedit olive,

Puniceis quantum cedit saliunca rosetis,

Iudicio nostro, tantum tibi cedit Amyntas.

Loquitur enim in illis suis versibus incipientium more ruditer, et metrorum complendorum gratia eo plerumque deducitur, ut incomposite et impertinenter – ne dicam: pueriliter – eloquatur. Qui, si memor foret Daretis et Entelli, non presumpsisset iuvenis iam canescentem in arte poetica provocare.Nonne legit Catilinaria pugna, que in agro Pistoriensi commissa fuit, veteranos pristine virtutis memores victoriam tradidisse Romanis? Profecto quidam compatriota suus, professione scriba, vir quidem iocundissimus et argutus, Iohannes ser Lemmi, singularissimus frater meus, dicere solitus est Deum iuxta cuiuslibet vota sapientiam dispensasse. Ferme quidem nullus est, qui suam cum alterius sapientia commutaret; adeo quilibet apud semetipsum sapiens est, adeo sibi quisque placet, cum deliberat. Vix etenim, cum adversum effectum aspicit, suum recognoscit errorem; ut multos viderim etiam post consiliorum suorum infelices eventus in eadem perseverare sententia nec per experientiam sue prudentie penitere. Omnium propemodum hic error est in illa prudentia, quam vulgo dicimus naturalem. In habitibus autem scientificis illi, qui iam didicisse sibi persuaserunt, presertim si nesciant, nemini deferunt et se dignos putant, qui cunctis merito preponantur, et in pastorali simplicitate dicunt:

Canto, que solitus, si quando armenta trahebat,

Amphion Dirceus in Acteo Aracyntho.

Sed credat michi Vitus, comprovincialis meus, si tibi carmine volet equari, quanvis

Speret idem, sudet multum frustraquc laboret

Ausus idem: tantum series iuncturaque pollet:

Tantum de medio sumptis accedit honoris.

O, quanto melius acceptis versibus tuis ad te cucurrisset illius poematis admirator et non insudasset fieri tam elegantis carminis emulator aut victor! Sed – ut arbitror – in simplicitate sua

Musarum et Apollinis ede relicta

Ipse facit versus atque uni cedit Homero

Propter mille annos

– ut Aquinas ait. Video – nec me latere potest – ei laboriosum esse componere versus, nec adhuc divitem suppetere sibi venam, ut inveniat iocunde, dicat eleganter, coniungat dulciter vel sciat graviter exornare. Et, quia non parve perfectionis est, si cui placuerit, qui bonus est; unde et Quintilianus inquit de Tullio : «Ille se profecisse sciat, cui Cicero valde placebit.»; si tu sibi non places, certissime teneat se nichil toto suo studio quesivisse: moneoque, si monitoris eget aut me profectus sui consultorem sequi voluerit, ut te colat, te sibi prosa metroque proponat et eligat, quem sequatur. Nec pudeat se profiteri discipulum, ut aliquando dicere valeat se magistrum. Hoc si fecerit, si noluerit altius de se sentire, quam deceat, puto, quod poterit in virum perfectum evadere; qui, si properantius, quam oporteat, volare voluerit, facile deficientibus alis in ruine precipitium declinabit. Que autem de multis in versibus suis notavi, cedula, quam mitto cum presentibus, admonebit. Vale felix.

Florentie, decimonono februarii.

14.

Ser Antonio de Cortona

[1392?]

VELLEM, vir egregie, frater et amice karissime, talis fore, potius autem esse, quod tibi et reliquis tum doctrina prodesse possem, tum exemplo. Tunc enim aliquem et studiorum et vite fructum michimet percepisse viderer, cum alicui vel aliquibus me usui fore deprehenderem cumque aliquid possem in hac mortalium societate monstrare, quod ex me diceretur, saltem instrumentaliter vel causaliter, si alicuius tamen boni homo causa dici debeat, processisse. Nam ipsa nobis Divinitate monstrante in vera religione perdidici, cum cetera propter homines facta sint, solos homines hominum gratia procreatos; dicente cunctarum rerum opifice: «Non est bonum hominem esse solum» et, quod non sit inventum «adiutorium simile sibi.» Sed in me ipso cognosco non solum me non posse docere, adeo tenui minerva – sicut aiunt – ago; sed vix sufficere, ut addiscam. Si quid tamen aut tibi aut aliis vel hactenus profui vel in posterum profuturus sum, per me, non a me factum esse sentio et illi, qui per creaturas suas invisibiliter agit, attribuas volo. Nam – ut inquit Doctor gentium – «non qui plantat et rigat, est aliquid, sed, qui incrementum dat, Deus.» Nec tamen admireris, si te laudibus extuli iussique ser Vitum nostrum, quod te colat teque sibi prosa metroque proponat et eligat, quem sequatur. Non enim volo, quod tui imitator sit, tanquam te putet opificem, sed tanquam opificis instrumentum, et conetur se talem reddere, quod inconspicabilis rerum auctor per ipsum dignetur non aliter agere, quam per te agat. Hec hactenus.

Nunc autem de tua dubitatione circa verbum hoc nutrio teneas, quod, licet – ut aliqui voluerunt – hoc verbum a nuo et ab eius presertim supino dici possit non irrationabiliter inclinatum, primam tamen valeat habere communem. Quanvis enim dicatur nutrio, quasi nutu erudio, quia tamen hec inclinatio multum remota est, et non improprie dicitur terram plantulas, que nutum non habeat, enutrire; cessare potest ratio, quam allegas; cumque potius consideranda sit principalis origo quam secundaria, et illa syllaba nu in nuo, preter quam in supino naturaliter brevietur, dici potest esse communis. Et, si negetur illa derivatio, que potius videtur esse ad placitum inventa quam aliqua ratione detorta, imo longe magis etymologia quam compositio vel derivatio dici debeat, secundum regulam relinquitur inter breves. Unde Claudianus – sicut alias scripsi –:

Sepe nutrit ducitque manu refovetque leonem.

Nec tibi sit auctoritatis parve Claudianus, quem et ingenio et stili elegantia potes non ultimum etiam inter poetarum principes numerare – ut non incongrue de ipso Sidonius scripserit –:

Qui ferruginei thoros mariti,

Et musa canit inferos superna.

Ad id autem, quod ultimo loco petis, videlicet quod gravius peccatum sit, an laudare malum, quod est adulantium, an damnare bonum, quod est proprium invidorum, fateor me imparem, ut absolvam. Sed cum Propheta inquiens: «Ve, qui dicitis malum bonum et bonum malum ponentes tenebras lucem et lucem tenebras, ponentes amarum in dulce et dulce in amarum !»; videatur ipsos, –sicut aspicis – adequare, puto satis probabiliter dici posse, quod hec vitia ceteris circunstantiis paribus sint equalia. Possunt, qui talia faciunt, differre proposito, potest etiam bonum, cui detrahitur, maius esse malo, quod commendatur; et e converso possunt hinc et inde dispares effectus sequi; sed, si cuncta sint paria, credo, quod istarum maliciarum gravitas sit equalis.

An autem irasci possimus absque peccato, quod secundum tuum quesitum fuit, nemini dubium debet esse, quod sic. Nam, qui rationabiliter commovetur ad iram, secundum viam iusticie et ex iusticie zelo desiderando vindictam, omnino non peccat; et qui in fervore iniurie commovetur, sed secum recogitans illi motui non consentit, etiam mortali crimine non tenetur. Unde et scriptum est, postquam dixit Apostolus: «Irascimini, et nolite peccare: non occidat sol super iracundiam vestram.» Ut, sive velis intelligere de sole iusticie, quod non occumbat, dum irascimur, iuxta primum exemplum propositum habeamus; sive de visibili sole sumere placeat, moniti simus in illis primis motibus diutius non perstare. Concordare autem Aristotelem cum Cicerone et Seneca, imo peripatheticos cum stoicis magis operosum est omnino, quam credas. Scio Ciceronem et Senecam iuxta stoicorum dogma, qui volebant iram et alias passiones esse inordinatos contra rationem affectus, hanc passionem, que tum ira, tum iracundia dicitur, detestari; nec ignoro principem philosophorum Aristotelem dicere: Illum, «qui in quibus, quando et qualiter ac quanto tempore et quibus oportet, irascitur,» commendari; dicitur etenim mansuetus. Et subdit: «Non irasci enim, in quibus oportet, insipientis videtur esse.»; quem quidem omnes peripathetici secuti sunt. Verum illi de iam perfectis virtutibus et animi iam purgati – sicut ex doctrina Possidonii, quam refert Macrobius, facile colligere potes – et loquentes et disputantes nullam admittebant in regione regnoque virtutum secundum suam sententiam passionem. Est enim istarum virtutum non pugnare cum passionibus, sed, quasi iam devictis, illas quodammodo non sentire. Que quidem perfectio nescio, si potuit alicui mortali homini preter Salvatorem nostrum aliquando contingere. Ex quo peripathetici magis communia et, que reperiri valeant, proponentes pugnam admittebant saltem ex primis motibus inter passiones atque virtutes; ut quovis appetitus sensitivus contra rationis imperium naturaliter moveretur dirigente tamen voluntate, que non nisi rationalis est, habituque virtutis obedienter acquiesceret rationi. Ex quibus fundamentis huiusmodi controversiam in auctoribus harum sectarum contingit sepenumero reperiri; unde dicere possumus secundum communem mortalium condicionem et cursum hos locutos; illos autem ad rei veritatem propius accessisse. Hec satis.

Nunc autem vidi tuos versus et placent: sed corrigas verecundiam. Nam secunda longa est iuxta illud Horatii:

Et frugi castusque verecundusque coibat.

Unde et in nullo nobili auctore invenies hoc nomen verecundiam, sed pudorem aut ruborem et alia huiusmodi vel principalia vel detorta. Scio tamen Maximianum usum fuisse verecundia in eadem quantitate temporum, qua tu facis; quod tum propter accentum, tum ex necessitate carminis, cum aliter recipi non possit in versu, dicemus ipsum ex poetica licentia, non ex ignorantia fecisse: quod tamen non est in paucis versiculis nec cuilibet presumendum, presertim cum et syllabe natura et electorum poetarum usus nunquam huic licentie suffragetur. Nescio, si ser Vitus noster hoc reprehendit aut vidit; credo tamen, quod splendore carminis debilitatis obtutibus hoc omnino non perpendit; aut ex ipsa confusione verecundie facile passum esse, ut ei vocabulum sue commotionis et tristicie notativum correpta secunda syllaba, quanvis longari debeat, laberetur.

Hec habes pro nunc de tuorum quesitorum tumultuaria scriptione responsum, que tamen latioris indaginis requirerent et temporis quietioris examen. Si quid autem ad oppositum moveat, intimato: libenter etenim ex te, quid sit rectius, sentiendum ediscam. Vale felix una cum ser Guidone meo, quem plurima salute vice mea affici volo; et doctorem egregium, dominum Iohannem de Maulinis, rogo, salutes. Vir quidem est ultra legalis scientie fastigium propter alia etiam humanitatis studia colendus, quem in aliquibus collocutionibus repperi non pauca sentire.

Florentie, secundo idus martii.

15.

Spectabili et generoso viro Iohanni

Stelle Ianuensi

[1392]

EGREGIE vir filique karissime. Recepi gratissimum michi munus, clarissima scilicet carmina, que pro commendatione pacis et caduceatorum edideras: que quidem adeo placuerunt tantamque michi spem de te tuaque gloria contulerunt, quod sopitum iandiu ad hec studia pectus atque gelatum tuba tui carminis experrectum pierii caloris affectibus succenderunt. Nec potui sexagenarius contineri, quin ad iuvenilia studia rediens et ego cantarem, licet raucus et istorum insolens studiorum. Volui quidem senex surgentem laudare poetam, ut te ipsum examines et gaudeas te talem esse, qualem mea carmina formaverunt. Aut si forsitan amoris et dilectionis affectu; rapior enim ad amiciciam studiosorum; animo forte effusiore, quam deceret, plura dixerim, quam in te sint; facile quidem falluntur amantes; efficias, ne videar aliquando mentitus. Laudes equidem, si vere fuerint, virtutis sunt premium; si vero vel opinione non vera vel commendandi studio modum excesserint, admonent laudatum talem esse debere simulque calcar adiciunt, ut ipse sese ad meliora componat. Unum scio, quod aut maior es, quam cecini, aut, si temet non deseras, maior fies. Non solent inania senum fore presagia, maxime, que duce Parnaso enunciata fuerint: aut est, quod de te diximus, aut erit. Quod si non successerit, tu tibi tue imperfectionis eris causa. Tale quidem auspicium michi hec, que vidi, carmina tua dederunt, quod nichil ambigendum sit, quin totius Parnasi fontibus proluaris. Clara sunt et ultra tue etatis maturitatem plena ponderis atque suci congruentibus concepta vocabulis inventioneque mascula et iucunda. Suscipe autem et tu versiculos meos, quos optimo viro Petro Bargaglie communices, oro. Ulterius autem inconsulte non pandas et, sicubi pro dactylo videris anapestum preter modernorum morem, cum patientia supportato. Ceterum amplector te libens non in benivolum, non in dilectum solum, sed in amicum. Sic enim iubet virtus, sicque benignitas petit tua, quibus nefas esset pulsantibus non aperire. Vale et cura, ut perdoctus evadas.

Florentie, duodecimo kal. maii.

16.

Bartholomeo della Mella secretario

marchionis Estensis

[1392]

NON potui, vir egregie, contineri audito a reverendo patre et domino meo, domino Simone episcopo Comaclensi, quam gratanter mearum scriptionum intuitu te sibi obtuleris quantoque favore sua negocia prosequaris, quin ingenti gaudio delibutus essem. Sed, in quo maxima solidaque virtus apparet tua, maiore me tum leticia commovit, tum admiratione, quod Andree Perondoli tanta cum benignitate cepisti tuum presidium exhibere. Pessimo quidem exemplo corruptis moribus introductum est, ut miseris licet multi compatiantur, ferme nulli subveniant. Felicium namque recommendationes efficacissime sunt; simul enim recommendationum succurrit auctoritas et recommendatorum status, cum nullis male videatur beneficium facere, quod utiliter collocarint. In miserorum autem cultu, sicut non speratur utilitas, sic virtutis splendor verius et corruscantius micat. Magni igitur facio, quod meo dignatus fueris intuitu de tui status altitudine prefati patris et domini mei negocia faventer aspicere; sed maximum, crede michi, visum est michique fuit sine mensura gratissimum, quod Andree nostri misertus fueris et quod infelicitatis sue, si tamen bonis infelix aliquid esse potest, sis primus et efficacissimus sublevator. Tu nosti viri merita et considerare potes, quam michi sit carus, licet invisus; tu vides, quam gloriosum tibi futurum sit, tam virtuose cepta nec tedio longitudinis nec labore difficultatis deserere. Non crediderim, si centum annis tibi vita comes sit, tibi posse casum occurrere, in quo possis tanta cum laude versari. Siquidem, si fueris Andree propicius, si humanissimam causam suam usque in finem cum constantia prosequaris et divine preceptionis observator et obsequiosus amici tui cultor eris, simulque optimi viri infelici tati subveneris et tibi coronam ingentis glorie comparabis. Quid enim gloriosius quam subvenire prostratis, quam amicum exaudire honesta petentem et iuxta legis divine mandatum de amaritudine tribulationum clamantibus non deesse? Omnia propter hominem creata sunt et ob id post omnia factus est homo – sicut inter poetice tube sonitum clamavit Veritas, qui

dominari in cetera posset;

sed homo propter hominem multiplicatus est, cum vidisset Deus non esse bonum hominem solum esse nec inventum fuerit adiutorium simile sibi. Qui relinquunt igitur miseros, cum prodesse possint, naturam violant, Deum offendunt seque indignos efficiunt, quibus aliquando quis debeat misereri. Eia igitur, vir optime fraterque carissime, prosequere, quod cepisti, labora, donec tam laudabiliter incepta perficias. Poeticum est:

labor omnia vincit

Improbus.

Aliquando, crede michi, perficies, ni desistas. Michi vero nichil carius nichilque iocundius posses efficere. Vale, et geminum meum non sine maxime perfectionis laude nominandum, magistrum Donatum, et foveas et salutes.

Florentie, manu propria, decimotertio kalendas iulii.

17.

Insigni viro Bernardo de Moglio

[1392?]

HABEO tecum, dilectissime fili, priusquam ad quesitum tuum accedam, pauca discutere, ne quod initio tuarum litterarum conaris et efficis, omnino transeat intentatum. Scribis, cum me nunquam videris totusque, nescio qua de me fama, meus effectus sis, te nescire, unde dilectio tanta processerit nec ex quo fonte habuerit exordium. Ego vero dare tibi – ni fallor – aperiam, unde amor iste tuus traxit originem. Ab opinione siquidem mendacis fame loquacitate concepta; et quia forsitan perpendisti, quod ego te diligam: etenim nichil humanius est quam diligere, qui nos amant. Nam – sicut perfectissime iubet christiana religio – etiam inimicos esse quadam caritatis redundantia diligendos, ita natura, que nos politicos et associabiles genuit, cum homo propter hominem sit creatus, latenter efficit, ut omnes, a quibus amemur vel presumamus amari, naturaliter diligamus. Et – ne vera dissimulem – ego te diligo; illa scilicet sanctissima caritate, qua parentem tuum optimum amavi, quem, cum in bononiensi lectione discipulus audivissem, admiratione scientie et bonitatis, que in ipso relucebant, honestissimi amoris ardore complexus sum. Qui quidem adeo tenaciter inhesit, quod in te iure hereditario translatus est; cui accesserunt et gratissima studia tua et dicendi tum copia, tum desiderium, tum facultas, quibus nature ipsius impulsu magis quam doctrina multarumque rerum scientia exundas, ferves et vales: quibus si diligens studium – ut potes – addideris, video te in virum clarissimum evasurum. Quod autem tu michi tantum tribuas, pro amoris tui, cuius non vera solent esse iudicia, tum passione, tum habitu facis. Hoc unum velim tibi persuadeas, quantum ad scientiam meam attinet, me scire quotidieque magis ac magis videre, quod nesciam. Nam de virtutibus, que qualitas mentis sint, qua recte vivimus, qua nemo male utitur et quam in nobis solus Deus operatur – ut inquit Aurelius – te scio verum iudicem esse non posse, si enim vere germaneque virtutis post Deum sola mentium nostrarum dispositio, sicut effectrix est, ita etiam et testis esse potest, cur sis virtutum mearum loquentibus credulus aut levis, imo levissimus predicator? Vides aliquem bene loqui actusque virtutum facete; qualiter novisti, qua mente, circa cuius intentionem virtus nascitur et versatur, agat? Si in sue ratiocinationis arcano debitum finem intendat; si ex caritate, que est Dei et proximi dilectio, faciat, non ob gloriam vel ad lucrum? Cave, fili carissime, ne de me, quem – ut inquis – nec vidisti nec nosti, vel de aliis tanta cum temeritate pronuncies, quod dicti tui nequeas reddere rationem. Legitimi iuris est testem interrogatum, quomodo sciat, que dixerit, nisi causam reddiderit congruentem fide penitus cariturum. Hec hactenus.

Nunc ad id, quod intendis ac quodque te sola fide tutum videtur non mediocriter perturbare, – sicut iubes – accedam. In qua quidem re, quoniam altissima materia est et cunctis doctoribus sic tractata, quod mentibus hominum non minus dubitationis incusserint quam excusserint, si sanctorum patrum vestigia secutus non plene satisfecero, me velim excusatum habeas. Dicam enim, quantum harum subtilitatum rudis legens ediscere potui et pro captu parvitatis mei ingenii meditari. Dicis enim, cum omnia velim – quod et divus Gregorius affirmat – ab infallibili Dei dispositione, prescientia, voluntate, predestinatione procedere, te non videre, quomodo possit cum hoc libertas arbitrii reperiri. Nam, si potest predestinatus ad vitam mala facere ita, ut mereatur iuste damnari, nescis videre, qualis sit illa predestinatio, que falli potest et preter ordinem iusticie commutari. Quod si dixerimus predestinatum ad vitam, licet mortaliter peccare possit atque damnari, natura tamen duce ea facturum, que sint ad vitam et eodem modo docente natura mala facturum, si predestinatus fuerit ad mortem; queris, cum, antequam nascamur, predestinatio sit et in lucem editi sint equaliter innocentes, cur Deus unum eligat et alterum reprobet; hoc absurdissimum reputando, ne videatur Deus, dum uni favet et alterum deprimat, non equus omnibus, sed quodammodo partialis. Ex his concludis precones tam novi quam veteris Instrumenti frustra clamasse: «Agite penitentiam et convertimini.» Hec dubitationum tuarum summa est. In qua quidem questione, primo tangam diversorum vocabulorum – eiusdem tamen rei – proprietatem; secundo quedam ad huius rei determinationem et noticiam presupponam; tertio, quid ex illis concludendum sit, brevi veraque colligam peroratione; demum obiectionibus tuis, quanto clarius potero, respondebo.

Et – ut breviter primum absolvam – est Dei scientia, que quidem rerum noticia est, immutabilis et eterna. Hec equidem simplex et una est; ante rerum autem existentiam prescientia dicitur, que tamen etiam future rei scientia est. Non enim mutatur in Deo scientia, licet res scita diversitate temporum varietur. Novit namque Deus, que sunt, que fuerunt, que mox ventura trahuntur. Vocabulis differre possunt ista, non rebus. Una quippe dies, si proxime futura sit, cras dicitur; si presentialiter agitur, non iam cras, sed hodie nuncupatur; si autem immediate preteriit, heri, non hodie dici solet. Et si ab immediata trium harum differentiarum continuatione discedatur, infinitorum potest numerorum differentia designari; et tamen unica dies erit. Sunt ergo prescientia et predestinatio nec non et previdentia futurorum; et horum omnium apud Deum, quibuscunque temporibus varientur, scientia est. Hinc veniunt denominationes, ut aliquos predestinatos, aliquos dicamus esse prescitos. Que vocabula, licet latius pateant significatione proprietateque vocabuli, appropriatione tamen consuetudinis aliter a Divinarum Scripturarum tractatoribus usurpantur. Predestinatos enim ordinatos dicunt ad gloriam; prescitos autem ad penam eternam. De quibus, quanquam Veritas dixerit: «Nescio vos», presciti tamen esse dicuntur; nam licet ignorati sint acceptione glorie, presciti sunt tamen ordinatione iusticie. Est autem predestinatio de hominibus salvandis electio preparatioque bonorum, quibus hic predestinati liberantur et in futurum coronandi fient. Predestinavit enim – ut inquit Apostolus –, quos prescivit fieri conformes imagini filii sui: et de preparatione bonorum inquit Veritas: «Venite benedicti patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi.» Quod tamen, ne videatur predestinatio ex tempore sicut mundi constitutio, intelligas non de condicione, qua mundus in sua natura factus est, sed de constitutione, que erat in mente divina; de qua summus theologus inquit: «Quod factum est, in ipso vita erat.» Est ergo predestinatio futurorum, sed salvandorum; prescientia vero et previdentia, communiter, tam honorum quam malorum providentia gubernandorum; que, quasi procul videntia, quandoque pro prescientia sumi potest. Sumitur et aliquaudo pro dispositione, qua et bona complectuntur et mala. Nam, licet Deus mala non faciat nec ipsa presciat approbando, disponit illa tamen et ordinat, etsi non aliter, ad iusticie bonum. Sapientia vero atque scientia bonorum similiter et malorum est, preteritorum, presentium et futurorum; et non solum eorum, que principium temporis habuerunt, sed etiam eternorum, que et vere sunt et immutabiliter sciuntur, sapiuntur atque noscuntur ab illo, cuius sapientia infinita est quique soIus se ipsum et alia cuncta cognoscit. His itaque pro declaratione nominum prelibatis, quedam ad huius veritatis explicandam necessitatem et evidentiam presupponam.

Est igitur Deus prima causa non solum, sine qua aliquid fieri vel subsistere non potest, sed etiam causa efficiens cuncta, que fiunt. Nec tamen ex hoc dicendus est auctor effectorque malorum, que mala culpe sunt queve usitatiore vocabulo peccata dicimus: hec enim nulla prorsus entitas sunt, sed pura boni privatio nec fieri possunt hec mala nisi in natura bona nec habent proprie, cum nichil sint, causam efficientem, sed deficientem, prout quidam defectus quedamque deformitas, actus sunt; unde et peccata delicta dicuntur, quasi derelicta; eo, quod peccans aliquid derelinquat de ordine legis eterne, quo deformat actus pulcritudinem et rationem. Deinde – sicut sepius dictum est – Deus est prescius omnium futurorum, sive sinit entia sive deformitates entium, que, si concurrente nostra voluntate fiant, peccata sunt. Est et Dei prescientia non ex eo, quod prescita futura sint, sed potius illa futura sunt, quia prescita; quia enim prescita sunt, fiunt; non e converso, sed est prescientia cum approbatione beneplaciti, que rerum est nedum causa, sed necessitas. Nam – ut inquit Aurelius – Dei «voluntas rerum est necessitas»; et hec prescientia solummodo bonorum est: malorum enim culpe prescientia Dei causa non est, nisi sine qua non enim possunt esse, quin prescita fuerint. Previdet hec igitur Deus, tanquam non facturus, imo que omnino facturus non est; et licet ab alio fiant, previdet ipsa non approbans, sed disponens. Denique ab eadem eternitatis immensitate et sine principio, simul fluit infallibilis Dei prescientia et necessariorum necessitas et futura contingentia futurorum et libera nostre voluntatis electio: que omnia ab eterno, etsi non improprie nature subsistentia sunt, futura tamen fuerunt et in ipsius previdentie lumine et fuerunt et sunt. Erigamus nunc nos aliquantulum supra sensus et fateamur – ut est –, quod, licet omnia, que fiunt, ab ipsius providentie ordine infallibili atque certo procedant, attamen ab illa, que ab eterno futura erat, proprie necessitatis vel contingentie libertatisque natura penitus non discedunt, sed ita fiunt, ut ab eterno futura sunt et fuerunt. Quod si hanc necessitatis et libertatis et contingente mixtionem forte non vides, cum Severino distinguas : «Hec enim», inquit, «ad intuitum collata divinum, necessaria fiunt per condicionem divine notionis, per se vero considerata absoluta nature sue libertate non desinunt.» Nam – ut hoc exemplo clariore demonstrem – fac te esse alicuius principis iussione in carceribus alligatum; nonne tu ibidem detentus necessario manes? Manes equidem; nam urgente principis iussu discedere omnino non potes. Stante vero hac necessitate dic michi: nonne potes etiam libenter et libera voluntate manere? Potes, video: non igitur impedit, quecunque sit illa nccessitas, arbitrii libertatem. Simul enim potes voluntate libera et oportet inevitabili necessitate, sicut habet casus ille, quem posui, in vinculis ergastuloque manere.

Et – ut ad tuarum rationum solutionem veniam – potest predestinatus ad vitam peccare mortaliter et damnari, si hominem sine predestinationis condicione consideres in se ipso, supposito vero predestinationis casu atque coniuncto de necessitate salvabitur et omnino non poterit stante tali condicione damnari. Sed dices: «Si possibile ponatur in actu, nichil potest impossibile resultare. Detur igitur, quod iste, qui peccare potest, peccet atque damnetur.» Detur esto: sed si fiat, hic omnino predestinatus esse non poterit, sed prescitus; ut, si ponatur ipsa damnatio, impossibile sit predestinationem vel ex eternitate vel ex tempore processisse. Eadem ratio est, sed contrariis effectibus, prescitorum; nec tamen docente seu ducente natura peccabunt presciti, sed libera voluntate: nec, quia Deus peccaturos previderit, peccabunt: Dei enim previdentia entium causa est, non autem non entium, qualia sunt peccata; licet peccantibus, occultissima nobis iusticia, Deus non exhibeat gratiam suam. Nam quod Apostolus inquit: «Cuius vult, miseretur et, quem vult, indurat»; aliter non est intelligendum indurat, nisi quia non miseretur. Miseretur ergo dando gratiam, qua bona facimus; indurat autem, hoc est: non miseretur, non dando scilicet gratiam, qua deficiente libera voluntate mala facimus. Nec frustra predicatur nobis penitentia; scit enim Deus, quos surrecturos ab eterno previdit de peccatorum barathro per penitentiam; nec oramus frustra: preordinavit equidem Deus ante secula, que sit orantibus per tempora concessurus. Non etiam putandum est, quod iniuste Deus in utero Iacob elegerit reprobaveritque Esau. Alia est enim iusticia retribuentis Dei, alia potestas hominem facientis. De illa namque dictum est: nullum malum impunitum et nullum bonum irremuneratum. Adducet enim Deus in iudicium pro omni errato, sive bonum sive malum sit. De hac autem inquit Apostolus: «Nunquid dicit figmentum ei, qui se finxit: quid me fecisti sic? An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud in contumeliam?» Ut iniquum alicui videri non debeat, si fictor noster Deus ex gratia quibusdam miseretur, quam ad alios non extendit: presertim cum omnes ex massa corrupta peccato primi parentis nascamur ire vasa. Annexum quidem nascentibus est peccati stipendium, que mors est, ut nedum dici non possimus mereri gratiam, sed iuste nullam lamentari possimus et penam. Ante vero, quam nascamur, utpote cum non simus, capaces omnino non sumus nec meriti nec pene, quam ergo, mi Bernarde, iusticiam desideras? Cum ante, quam simus, nulla nobiscum esse possit, et mox, cum fuerimus in lucem editi, imo simul, cum nascimur, si consideretur natura corrupta, debeamus iure damnari? Nimis ergo sibi blanditur, qui misericordiam, cum damnabilis sit, requirit, ac invidus est, si Deus, quod iustissime sibi negat, per gratiam cuiuspiam misereatur. Etenim, si salvaret cunctos, licet hoc nulli posset ex merito contingere, sed solum ex gratia, nullis tamen innotesceret iusticie debitum et benignitas gratie; sique cunctos damnaret, licet iustissime factum esset, sicut omnino lateret gratia, item etiam iusticia non pateret. Varietas illa manifestat utrunque, cum gratia luceat in electis et peccati iusticia pateat in damnatis; quin etiam conducat ad honorum exercitium, dum mereri possumus, perversitas reproborum. Quis enim sine persecutoribus martyr esset? Que foret sine tentatore constantia, sine adversario lucta, sine impugnatore patientia?

Quod si queras divine voluntatis in odio vel dilectione rationem, considera tales affectus prorsus in Deo non esse; sed cum de ipso, qui prorsus ineffabilis est, loquimur, metaphoricis et translatis uti vocabulis et a rerum effectibus ipsum iratum dici diligere vel odire. Immutabilis est prorsus illa divina natura nec humanarum mentium motibus alteratur; ut optimam atque supremam eorum, que fiunt, causam esse cognoscas eternam Dei atque infallibilem voluntatenn, cuius rationem querere plus est velle sapere, quam oporteat sapere. Dic et tu michi: cum scribis, cur scindens cartam in duo equalia partem istam scripture deputas, hanc involucro, cum potuisses in illa, quam epistole custodiam ponis, eque bene scribere sicut in altera? Nescimus de nostris actibus plerumque reddere causam et nos scire volumus eligentis voluntatis in Deo, quam adhuc nemini revelaverit, rationem? O quanto melius est hac curiositate dimissa, cum Dei voluntas et infinita Dei sapientia ipsa sibi suimet causa sit, cum Apostolo dicere: «Altitudo divitiarum sapientie et scientie Dei: quam incomprehensibilia sunt iudicia eius et investigabiles vie eius!» Et, ut hanc difficultatem ostendat et ipsam Dei notet benignitatem in se liberam et, sive tribuat aliquid sive non tribuat, non esse mordendam, subdidit: «Quis enim cognovit sensum Domini? Aut quis consiliarius eius fuit aut quis prior dedit illi et retribuet ei?» Cumque, quicquid fit, ab hac altitudine sapientie fluat, pudeat humane condicionis ignorantiam contra ipsam quomodolibet murmurare, nec velit finita creatura infinitum illud querere, quod nec apprehendi potest sensu nec percipi quomodolibet intellectu. Cogitemus potius, quod hec Dei sapientia attingit a fine ad finem, hoc est: a causarum principio usque ad effectum, fortiter et disponit cuncta suaviter. Nam licet fortiter agat, ut nil sibi resistere possit, suaviter tamen concurrentes causas in sua natura et qualitate conservat; ut eius irrefragabili stante potentia et necessitate non desinant tamen voluntaria esse libera nec contingentia possint esse necessaria, nisi forte cum fiant. Ex quo sensu nuper cecini, cum de pace loquerer:

Hec eadem instituit, rerum ne discrepet ordo

Principis a nutu variisque eventibus erret

Fatorum seriem, quibus omnia tramite fixo

Sponte sua currant vel saltem invita trahantur.

Fata quidem causis, causas effectibus, illas

Nectunt his. Salva cum libertate voluntas

Elicit affectus, effectus imperat, una

Lege means, qua nulla tamen nequit esse voluntas

Libera vel prorsus iam desinit esse voluntas.

Ut licet ex illa, quicquid volumus facimusque,

Fixa lege fluat, nec sit mutabilis ordo,

Semper cuncta tamen cum libertate velimus,

Que volumus: summique hec est sapientia regis,

Fortiter attingens, cui nilque resistere possit.

Fiunt cuncta quidem, que vult et suaviter ille

Disponit propriam, nec causis invidet ullis,

Naturam placide, sed in omnibus omnia salvat.

Hec habui, que pro nunc ad ea, que postulas, responderem. In quibus si longior fui, ascribe materie; si te minus, quam appeteres, declaravi, tibi imputes, qui de re profundissima tam rudem enucleatorem elegisti. Facio exemplari tractatum De verecundia, quem – ut petis – mittam. Interim hec sensim et medullitus ruminato. Vale.

Florentie, decimo secundo kalend. iulii.

18.

Optimo viro ser Iuliano Zannerini

bononiensi cancellario

[1392?]

VIR insignis, frater et amice karissime. Recepi litteram tuam, quam cum mense ianuario dictaveris et maio miseris tanta dilatione decoctam atque digestam, cogitavi te multo magnoque consilio destinasse; et ob id profundioribus nixam radicibus ratus nolui repente nec temere respondere. Unde, si iam ad mensem distuli, non mireris et eo presertim, quia, cum ipsam pluries accurateque perlegerim, adhuc tamen non valui ad eius sensum intrinsecum penetrare et, nisi tuo subscripta nomine foret, crede michi, sine responsionis vicissitudine tacitus pertransissem. Nec tamen calamum arripiens novi, quid ad tue dubitationis ambiguum preparare debeam referendum. Nam, cum te asseras admirari – ut tuis utar verbis –, quod divinum opus, pulcerrimum et ad recuperationem nostram conditum, mundum omnia sapida, alacria et formosa omniaque grandia, alta, lata et penitus impossibilia cogitari atque inalterabili ordine et immaculata Deo obedientia continentem, tanquam causantem in nobis infinita peccatorum et vitiorum genera fuerim libello, quem de seculo et religione composui, detestatus, tres rationes subicere videris, quas – ut verum fatear – usque nunc nullatenus intellexi. Quid igitur faciam? Rescribam, si potero, ad ea, que superius a te conscripta predixi. De rationibus autem alias, si forsan intellexero, respondebo. Et – ut huius dubitationis scrupulum, si possim, excutiam – principio velim, teneas me mundum, prout Dei creatura est aliquave substantia, nullatenus damnavisse. Scio quidem in Sacris Litteris scriptum esse: «Vidit Deus cuncta, que fecerat, et erant valde bona.»; nec me fugit illa secularium philosophorum nedum communis, sed omnino vera sententia, que mutua acceptione consentit vicissim ens et bonum, quoquo verteris, predicari. Clarum enim est, cum omnia, que sunt in eo, quia sunt, bona proculdubio sint, cumque malum non sit nisi privati boni, semper in eo, quod aliquid et per consequens bonum est, malum posse et non alibi reperiri; nec in eo ponere aliquem rei subsistentis effectum, sed omnino defectum, cuius quidem prorsus nulla essentia est. Nec magis frustra coneris preter deformitatem et nomen aliquid in malo reperire quam in vacuo, quam in eo, quod hoc vocabulo: nichil solemus realiter designare. Quamobrem in operis nostri fronte, cum mundum multipliciter diffinivi, scriptum reperies ad hanc ferme sententiam: «Et, ne accusandi studio mundum, Dei creaturam, dimittam penitus illaudatum, sed parcendo sibi mitius secum agam: mundus est via mortalium.» &c. Quibus verbis satis expressum est mundum in eo, quod creatura Dei est, suis laudibus non carere. Sed tecum considera, quibus assumptionibus ibi mundum quave acceptione descripserim; ubique – ni fallor – invenies me de mundo non in eius naturali essentia, sed secundum varias nostrorum condiciones affectuum aut pro ipsa conversatione vel usu mortalium tractavisse. Nam et Veritas inquit: «Non misit Deus filium suum in mundum, ut iudicet mundum, sed ut salvetur in ipsum.» An hic Scriptura locuta est de celo, stellis et elementis, an non potius hominum genus non iudicandum, sed salvandum esse predixit? et idem Evangelista, cum ex sua persona dixit: «Nolite diligere mundum neque ea, que in mundo sunt.»; an de mundo in ea descriptione, quam ponis, forsitan intellexit? Patent clare cuncta, que dixi, ut nonnisi violata littera aut preter, imo contra id, quod non solum intendi, sed expressi, tua possit obiectio coaptari. Nec credo quicquam, cum mundum diffinivi, posuisse, quod non valeas intra divinarum Scripturarum oracula reperire. Aliud igitur est mundum, prout Dei creatura est, quo sensu tu loqueris; aliud, quod ego prosecutus sum, prout in ipso vel per ipsum Deum offendimus et ab eterne legis ordine deviamus. Ut, quicquid ille tue michi quidem inaccesse rationes velint, illo, non isto sensu forte possint – ut arbitror – militare. Mundum autem te velle ad recuperationem nostram conditum parumper admiror. Fateor mundum nostri gratia procreatum, non ut amissos recuperaret, sed ut recuperandis vitam transitoriam vel potius ipsius vite momentanee necessaria ministraret. Nulli quidem creature redemptionis nostre gloriam fuit conveniens exhiberi, ne forte nos contingeret aut plus vel saltem equaliter creature cuiuspiam, quam creatoris beneficiis obligari. Quod si – ut concludere videris – appetitus noster ad perfectum et integrum inhians et videns cuncta mundi, que omnia – ut asseris – expediunt, se privatim habere non posse, in Deum, qui solo palmo concludit omnia, libere se committit; nescio videre tamen, unde ratio tua concludat id, quod post paululum intulisti; videlicet mundum non esse causam illiciendi homines in peccata, sed potius cunctos ad gloriam sui opificis invitare; nisi forsitan dixeris te sitientem, cum aquam ab arenti peteres raponcello, non repertis undis, si Sapinam vel Renum adiveris, illum ad istos et non potius sitim et spem inveniendi potum, quem optaveras, impulisse; et nisi volens de quocunque dubio declarari, si videris hec forsan fieri non posse Bononie et decreveris ire Parisius, asserendum censeas patriam tuam te in transalpinarum Galliarum metropolim destinare. Oportet, ut aliquid proprie alicuius effectus dicatur causa, quod in eius productionem efficienter, non deficienter agendo vel saltem coagendo concurrat. Alias de necessitate concluderetur Deum esse causam peccatorum, que nunquam in aliquo actu nostro contingerent, nisi divini numinis cooperatio defuisset. Quod quidem quante impietatis sit quamque – non dicam – irreligiosum, sed omnino sacrilegum tibi reliquerim iudicandum. Desinas igitur admirari, si mundum volui properantibus in patriam, cum in contraria distrahat, fugiendum. Rex enim superne Hierusalem iudici, cui potestatem ipsemet dederat, inquit: «Regnum meum non est de hoc mundo.» Nec putes futuram gloriam, que revelabitur in nobis, vel mundi vel alicuius creature accessione compleri. Nam, cum illa beatitudo non sit nisi adeptio summi boni, qui Deus est, et increatum bonum, quod suapte natura a nullo prorsus dici potest in creationis ratione presupposita dependere, cunctis, que creata sunt, et ratione et essentia et bonitate necnon omnibus respectibus antecellat; in aliquo creato bono vel bonis nec illa supremitas potest colligi nec voluntatem nostram implens, nisi cum ad increatum perveneris, reperiri. Adiuvant, fateor, que in mundo sunt, ut ad illud perveniatur summum, satians et implens bonum, si recte noverimus eis uti; si, quantum deceat, illis voluerimus delectari; si non plus amentur, quam oporteat; si ad ea mens nostra, quantum ratio postulat, se convertat. Sed quis est ille? Et laudabimus eum: «Fecit etenim mirabilia in vita sua.» Ex qua difficultate, si volui mundum talem esse, qualem illo tractatu longiusculo disputavi, non tibi videri debet inconveniens vel indignum. Ad illam enim eterne glorie societatem virtutes, que Dei donum sunt, assistente divina gratia nos perducunt. Virtus autem – ut inquit Aurelius ad Macedonium – in hac vita non est, nisi diligere, quod diligendum est. Cum autem beatitudinis perfectio caritas Dei sit et solus Deus sit propter se diligendus, cetera vero propter ipsum, quid opus est mundo, ut illo summo bono fruentes beati degamus in secula? Presertim cum scriptum est: «Si quis diligit mundum, non est caritas patris in eo.» Ut fateri oporteat mundum non solum futuram beatitudinem non perficere, sed nos, ne perveniamus in illam, suis illecebris impedire. Vale felix et mei memor.

Florentie, octavo kalendas iulii.

Miseram tibi litteras istas – sicut vides – de mense preterito rescripsitque mercator, quod in manus tuas tradiderat ipsas. Ecce nunc iterum remitto, quanvis admirer tuum ingenium de his, que scribis, adeo dubitare. Antichristum autem alium, quicquid lymphatici prophetantes aut aliqui, quos error elationi permixtum eo devexit, ut contra veritatis evangelice testimonium audeant diffinire tam tempora quam momenta, que non est hominis scire, cum ea Pater ipse posuerit in potestate sua, somnient aut affirment; nisi biciptitatum Ecclesie, nisi scissuram in inconsutili tunica, nisi violentam intrusionem in cathedram Petri et in vicariatum domnini nostri Iesu Christi, tempore nostro nec spero nec metuo. Quod a Deo cum oppressum videro; quod a Deo propter semetipsum et infinitam eius bonitatem aliquando futurum reor, humanitas autem non nisi de manu christianissima liliorum expecto et spero: nichil erit – ut arbitror –, quod me valeat perturbare. Si tamen hoc tempore datum est, ut Antichristus veniat, det michi Deus inconcussam in fide constantiam, pro qua mori vita est quamque in me cum divine tamen afflatu gratie spero mansuram, nisi miraculorum evidentia conquassetur. Vale, et illum tuorum filiorum pedagogum habebo – sicut postulas – recommissum.

Florentie, decimo kalendas sextilis.

19.

Spectabili et egregio militi domino

Anthonio de Albertis.

[1392?]

SCIO, magnifice et egregie miles, Hieremiam raptum in spiritu monuisse populum Israel: «Rcedite de medio Babylonis et de terra Chaldeorum egredimini et estote quasi hedi ante greges.» Psalmistam autem hec aut similia dixisse, licet non recolam, attamen nonnisi exacto iudicio denegarem. Quare tamen hoc preceperit, aperte subnectit: «Quoniam», inquit, «<...> ego suscito et adducam in Babylonem congregationem gentium magnarum de terra Aquilonis: preparabuntur adversus eam et inde capietur <...>»; significans ad litteram forte sub Alexandro Grecos aut imperium Romanorun. Mystice vero, cum Babel confusio, Chaldea vero translatio, feritas aut fera vel demon sit, significare potuit fugere mundum, qui vere confusio est, in quem Aquilonis regione, hoc est: a superbie quodam situ; unde quondam optima creaturarum ait: «Ponam sedem meam <...> ab Aquilone <...> et ero similis Altissimo.»; veniunt feritas, translatio atque demon. Quid enim est in mundo nisi concupiscentia carnis, quam communem habemus cum beluis, ut feritas quedam sit, concupiscentia oculorum, que nos transferat per avariciam a celestibus ad terrena, et superbia spiritus, que per demonem, qui sciens interpretatur; quoniam – ut inquìt Apostolus – «scientia inflat.»; optime designatur? Feci igitur – ut inquis – libellum De seculo et religione, in quo sanctissimum patrem meum Hieronymum tunc Angelorum monachum, deinde generalem priorem ordinis Camaldulensis, cuius orationibus olim in claustro, nunc in celo credo firmiter adiuvari, nuper religionem illam sanctissimam ingressum ad seculi fugam et religionis prosecutionem devotione ferventissima sum hortatus. Illum – sicut petis – mitto; hac lege, quod me talem non reputes, qualem requireret illa doctrina, sed talem esse potuisse, cui non defuerit per Dei gratiam intellectus, quem credere tamen non possum michi, si Deo placebit, ut ad ipsum aliquando convertar et redeam, non profuturum. Tu vale et incepta prosequere memor, quod non qui inceperit, sed qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit.

Florentie, kalendas quintilis.

20.

Doctissimo viro Pasquino de Capellis Comitis

Virtutum cancellario.

[1392]

IBIMUSNE, vir insignis, frater et amice karissime, ibimusne in eterna silentia, nec reddemus vicissim nobis dulcia commertia litterarum, que prohibuit grave bellum dominorum nostrorum erroribus concitatum? Absit ab amicicia et caritate nostra, que contracta semel nunquam debet abrumpi, tantum et tale flagicium. Quid enim indicat inter amicos publica taciturnitas nisi latens odium, nisi verum dilectionis ignem non solum obductum esse cineribus vel a sui caloris intensione remissum tepuisse, sed penitus esse extinctum? Natura quidem ignis est, ut latere non possit: aut fumum aut flammas emittit. Ceteri mentium nostrarum sedati motus obtegi possunt; sola dilectio semper fervet, semper ardet semperque, si potest, aliquid operatur. Si ergo perpetuum tacuerimus, urgens et violentum indicium est nos amodo non amare. Sed nolit Deus tantum dominorum nostrorum erroribus licuisse; turbaverint licet bello terras et maria seque vicissim ad suorum ferme statuum depositionem adegerint et extrema pericula; quod inter nos rescindere potuerint vincula dilectionis et amoris! Ego quidem de me scio, quando magis bellum ardebat, tui semper memor eram, et – quod occultare non volo – extimuisse vehementer, ne dominorum nostrorum insania cum externarum gentium exaltatione hec duo Italie culmina dederent in ruinam. Nimis, crede michi, fidei tribuit communis dominus furori et amentie vicinorum nostrorum, qui belli tantum incendium excitarunt, minusque, quam debuit, immensa sapientia sua veris et antiquis probatissimisque amicis Pisanis credidit; Pisanis, inquam, quibus patrie conservatio cara est, non illis, qui odio rerum suarum mutari omnia student. Nimis et domini mei suspitionis forsitan conceperunt, nimis et spei, sed profecto verissimum est Cleantheum illud:

Fata volentem ducunt, nolentem trahunt.

Verum hec non possumus ad dolorum renovationem nisi nimium reminisci simulque ad sugillationem erroris et futurorum exemplum nonnisi parum possumus recordari. Redire quidem in mentem tot pericula, tot labores et utile et necessarium arbitror ob curam et diligentiam agendorum.

Nescio, quomodo de privatis affectibus ad publica raptatus sum; redeam igitur ad propositum. Ego cepi huius scriptionis auspicio mutue dilectionis ignem excitare; tu michi rescribere non sis avarus. Ceterum Dinozius Stephani Lippi, presentium lator, ob privatam causam nostri communis orator, michi amicus est singularis. Ipsum et negocia, que prosequitur, que pia sunt, ut ex ipso disces, si me diligis, consiliis dirige et auxiliis fove. Cui rei quod communis domnus se benignum exhibeat, utilissimum censeo, quo incipiat illa belli gesti, si qua mentibus remansit, acerbitas mitescere et certam spem prebeat ad maiora.

Antonium Luscum meum, cuius – ni fallor – ingenium et scientia debent iam tot annorum studio mirabiliter crevisse, salutes, volo. Et, si Provincie, quam tibi commisi de quave tu michi spem dederas, operam dedisti, de Epistolis scilicet Ciceronis, et, si quid factum est, rescribe. Et prefato Dinozio fave et crede tanquam michi.

Volo, quod reverenter et obnixe parvitatem meam illius benignissimi domini celsitudini recommendes. Vale felix.

Florentie, quarto nonas iulii.

21.

Insigni viro Pasquino de Capellis Comitis

Virtutum cancellario

[1392]

PLUSQUAM sextum – ut arbitror – vir insignis, frater et amice karissime, postquam desiderata pax nobis restituit litterale commertium, tibi scripsi; multotiens etiam prius, nec unquam vel minimam epistolam reddere dignatus es; propter quod insurrexerat michi vehemens urgensque suspitio te taciturnum odio vel contemptu: quorum illud adeo michi videbatur ab amicicie penetralibus alienum, quam erga me plurimis rerum argumentis multoque dilectionis officio demonstrasti, quod ipsum nullo modo subsistere poteram michimet persuadere. Non persuadebam etiam et contemptum, qui michi nullo modo videbatur tue moderationi tuisque moribus convenire. Cogitabam autem mecum tue consuetudinis esse et cautionis propter integritatem officii, ne cui daretur insusurrandi materia, vel aliquid simile posse subesse, quo tu private scriptionis munus et obsequium evitares. Quicquid autem id sit, licet duobus primis olim memet iudice et nunc demum attestatione parnatici iuvenis Antonti Lusci purgatus absolutusque sis, superest tamen michi scrupulus nec quiescere possum, nisi scribas, indignissimumque michi videtur, quod, cum tu frequens inter meas epistolas legi possis, ego tamen omnino non inveniar et in tuis. Scribe, precor, igitur et omnem meam dubitationem munere salutatorie scriptionis absolve. Non exigo tractatus, non longas epistolas, quas ineptum ab occupatis expetere quasque non debent et occupati, si suis vacare velint negociis, exoptare. Sufficiat inter te et me, quoniam publicis et arduis atque multis, imo infinitis impliciti sumus, litteratoria salutatio. Sit satis mutuo scribere: valeo, vale; ut iam occupationes amodo non causeris. Hec hactenus.

Nunc autem, quanto perceperim gaudio, Deus testis te Ciceronis Epistolas de Verona meo nomine exemplari iussisse! Gratias ago diligentie et dilectioni tue rogoque, ut quam primum et, si potes, per oratores nostros, qui veniunt istuc, mittas. Et vale.

Florentie, decimoseptimo kalendas sextilis.

Ceterum Hannibal de Pantaleonibus, servitor tuus et amicus meus, presentium lator, tuis, imo illustrissimi communis domini nostri, domini Comitis Virtutum, favoribus indiget. Si me igitur diligis, ipsum fove, ipsum dirige consiliis ipsumque patrociniis tuis iuva et in ipso, quanti me facis, ostende. Iterum vale.

22.

Egregio artium et medicine doctori

magistro Bartolomeo de Regno

[1392?]

DOCTOR egregie, frater et amice karissime. Revocasti me ad studia iuventutis, et, quantocius potui, inter publicas privatasque curas furatis temporibus carmen edidi, quod impresentiarum mitto gratias referens, quod me visitare tuo divino carmine sis dignatus. Agerem uberius, si tam effusus in meis laudibus non fuisses. Volo quidem, quod amodo facessas a commendationibus, que, si vere sunt, inflant; si false, ruborem incutiunt. Vale, et doceas me, velim, quid sit modus specificus et formalis verbi, taliter exponens, quod intelligam plane, quid dicas, et, a quo modo essendi sumptus sit, michi tuis rationibus innotescat. Nunquam enim – ut vera loquar – taliter intellexi, quin ingens michi dubitationis scrupulus remaneret. iterum vale.

Florentie, decimoseptimo kalend. sextilis.

Magistro Bartolomeo de Regno.

Apule, doctorum trivii lingueque latine,

Bartolomee, decus, nostras cur afficis aures

Laudibus et docto celebras mea nomina versu?

Non pudet aut Phebum clausoque Helicone sorores

Excire Aonias aut numina sacra bicornis

Parnasi et liquidas Aganippes fontibus undas,

Dum me indigna canis, turbare? Aut somnia mira

Fingere, que melius possint insomnia dici?

Quid michi cum Phebo? Quid cum Cicerone? quid, inquam,

In me laudandum, vir facundissime, cernis?

An quia iocundo strepitu fors publica currant,

Si qua dedi, tantas in me componere laudes

Esse putas dignum? Sed rerum pondera tolle,

Quas fecunda trahit secum natura capacis

Materie, nostrum tibi quid restabit? Et illa,

Que res ipsa dabat, que nostra inscitia liquit

Vel que forte minus docte tractavimus, oro,

Tecum paulisper meditere et rite videbis

Nil me vel laudis minimum de iure mereri.

Attollit speciosa quidem seseque stilumque

Materies, ac magna placent et pulcra nitescunt,

Si qua canas; quanvis rebus facundia desit.

Adde, quod inventis debetur gloria, que nos

Ante fugit: veniunt etenim coniuncta paratu

Divite sponte sua, quecunque iubemus, ut omnem

Constet abesse meum, si qua est fama, laborem.

Sentio – nec fallor –, quam sit michi crassa Minerva

Quamque hebes ingenium quamque hec sermone pedestri

Nunc michi metra fluant; cur musas curque fatigas

Ex Helicone trahens michi claro carmine Phebum?

Somnia finge tibi divumque oracula rebus

Finge tuis vigilans, divumque fruare quiescens

Alloquio et pulcer dicenti aspiret Apollo.

Ipse tibi det, docte, liram: tibi, docte, novena

Thespiades, divina cohors, dent munera muse.

Eloquium det Nisa tibi, det carmina Bacchus,

Det Clarius mentem Cirrhe de verticc Phebus,

Effluat unde tibi vatum sapientia dives.

Det tibi sublimis de celi culmine vocum

Calliopea decus gravibusque retardet acuta,

Dissonaque harmonico necnon et consona nexu

Coniungat placide verborum pondera librans.

Altera Saturno coniuncta Polymnia regi

Te doceat numeros varia ratione fluentes;

Dividat hos iungatque alios aliisque recidens

Detrahat inque vices geminos multiplicet; unum

In semet cubicas aliasque indagine longa

Radices querat; hos comparet atque duorum

Inveniat medium rerumque exordia tradat.

Ex numeris adhibens, qui mystica queque figurent,

Martia de solidis clara ratione requirens

Corporibus quantum, cui punctus, linea, cuique

Lata superficies famulantur dogmate certo,

De simili similes rato metita recessus,

Astrolabi doceat pedibus ascendere celum;

Et doceat, stelle quo distent quoque vicissim

Sidera sideribus spacio dirimente recedant;

Quique situs superos gradus atque minutia sistat,

ut putat, inveniens Euterpi serviat. Hecque,

Ultima quadrivii, tete ad celestia vertens,

Cum Iove iuncta suo totum consideret orbem;

Describensque vagos ignes, stellasque manentes

Ac motus varios natosque ad dira cometes,

Te doceat gemina quecunque reductus ab artho

Equator paribus distinguens partibus arcem

Etheream per signa meet punctosque polorum;

Ut penetrent gemini gemina regione colubri

Utque secet primus ioviali a piscibus astro

Frixei pecoris ducta vertigine sidus

Atque libre chelis Astree virginis ignes;

Utque hic et equator spargant parinoctia mundo;

Alter ut Herculei signans primordia cancri,

Hinc geminos linquens, illinc Chirona bimembrem,

Alternis vicibus noctesque diesque remittat;

Quod signum et qualis iungat fortuna planetas,

Quis celi medium teneat, quis surgat ab ortu;

Quis cadat occiduas preceps mergendus in undas,

Quemve premat moles ime sub tartara terre,

Quo signo exultent et quo dominentur et in quo

Plusve minusve queant et quo ceu capta ligentur

Mancipia et nunquid hostili, an fronte benigna

Se simul aspiciant et quo dominante novetur

Annus, et obsessum nigra statione planetam

Quis gradus excipiat vel si puteale barathrum

Implicet, ac multa, que non est cura referre.

Et tamen hec inter nullus tibi suadet auctor.

Ut ventura putes celi ratione notari;

Nam Deus omnipotens a summo culmine rerum

Principia et causas decretis finibus urget,

Dirigit et medio, si vult, suspendit in actu.

Ut nil cuncta queant, nisi quod permiserit ipse.

Infima, que terras et stagna liquentia gaudet

Incolere et circum florentia prata vagari

Alite vecta suo cygnoque canente, Thalia

Inserat ingenii radices, semina, plantas:

Altera iam Phebes celique volumina Clio

Celsior attingens fame melioris amore

Pectora succendat sermonis congrua tractans.

Hec doceat plene, quo fonte et origine nobis

Rerum signa fluant et que totiformia vocum

Corpora coniungant varientque elementa noteque

Quaque simul coeant ratione et federe verba.

Tertia Melpomene Stilbonti iuncta per omnes

Discurrens artes subtili indagine verum

Querat et obductas fallaci tegmine nubes

Lumine doctrine et certa ratione resolvens

Edoceat tete in vocalia verba coire .

Post has Uranie, Cypridis vernacula dive,

Cum Cicerone suo nostris affectibus ignes

Aggenerando novos, cui parent rostra forumque,

Curia, plebs, populus necnon, sacer ordo, senatus,

Te doceat mire disponere viribus artis

Humanas mentes et, quo traducier horrent

Flectere mutatas et iam retinere volentes

Vilibus attentos inter primordia rebus

Obscuris dociles animos et turpibus ira

Ferventes, placidos dicendo reddere necnon

Si fuerint aliis ad se transferre faventes.

Arbitra iudicii radians Apollinis orbe

Maxima Terpsichore divina humanaque pleno

Pectore discutiens mediansque hinc inde sorores

Et volitans super, sensus ac corpora simplex

Querere subtili doceat te dogmate verum,

Atque et ad ipsius rationes entis et esse

Essendique modos manifesta luce venire.

Hec tibi demonstraret, quo queque scientia nixa est

Principio et que vis sine corpore corpora nectet,

Quidque movet, tantos tam pari corporis orbes.

Hec eadem fieri miranda indagine querens

Principia et causas rerum, loca, tempora, motus.

Mobilia et quidnam, si detur; inane resultet

Ac infinitum, si sit, que indigna sequantur,

Explicet, et prime te ducat ad ardua cause:

Hec doceat supere quot sim vertiginis orbes:

Quid celum et qualem celis natura figuram

Indidit; unde trahunt, ut sint sine fine manentes,

Seu pure forme seu sint coniuncta fluenti

Corpora materie, et moveat quis spiritus ipsos;

Hec anime vires, hec diffinire, quid inter

Entia censeri queat optima forma caduci

Corporis et nunquid eterno tempore duret,

Arguat et monstret, si demonstrabile fors est.

Ut mutata suis cedant elementa vicissim

Formis, sique immixtis proprio serventur in esse,

Qua vi miscentur et, cum generatio fiat,

Quid sit corrumpens: expersque, an temporis instans

Temporis, an aliquid capiat perfectio forme et

In que compositum sese postrema resolvat;

Que vis ex imo terreque marisque profundo

Eliciat faciles liquidum turbare vapores

Aera; quid pluvias spargat, quid grandine ventos

Misceat atque nives canas, canasque pruinas

Stringat et obductos candore superlinat agros;

Quid tonitrus densis excussos nubibus urget

Asseclasque ignes et fulmina seva superbis

Turribus ac sextum sub terris impete summo

Non tactura pedem; quid celo crebra sereno

Sidera condenset, flammas ignesque caducos

Quid iubeat ruere, indoctum quo sidera vulgus

Autumat ex orbe astrifero convulsa moveri;

Qualiter et radiis Phebus, cum nubis aquose

Iam rarescentis corpus penetratque feritque,

Adversa veniens regione per Iridis arcum

Describit varios pluvia cedente colores;

Aut, cum densator nec adhuc impervia nubes,

Venturos imbres ut picto nunciet arcu.

Qualiter et Phebe nimbose tempore noctis

Nubila discutiens, raram licet, efficit Irim;

Qualiter et miros circum sua sidera cyclos

Colligat in liquido media de luce sereno

Phebus et astrifere noctis per tempora Phebe;

Milleque preterea miracula pulcra latentis

Nature, que nunc studio brevitatis omitto.

Hecque hominum doceat habitus, hec iura fidemque,

Quod decus officiis atque in quem venere finem,

Que facimus, deceat; tum formula que sit honesti,

Explicet affectus; quid tempori congruat atque

Quid sibi quidque domi patrieque, quid optima virtus

Exolvi iubeat, quo splendida vita nitescat

Lumine virtutum, nec deserat utile rebus.

Quid moror? Hec mundi doceat quis conditor et quid

Credere de rerum supremo principe fas sit

Quodque nefas recta sit religione cavendum:

Quisque hominis lapsus; que sit reparatio queve

Pena manet reprobos et gloria quanta beatos.

Hec igitur muse et musis coniunctus Apollo

Te doceant; hec dona ferant, his serta mitramque

Plectentes circum crines et tempora ponant;

Hec tu perdoctus, si scis, vel forte docendus,

Si nescis, postquam fueris per cuncta peritus,

Tum vatum ascribi sacris, tum rite poeta

Incolaque Aonii nemoris patiare vocari.

Que cum cuncta scias me non novisse, quid instas

Laudibus et vane musas Phebeaque fingis

Numina, vel Latii solum decus atque parentem

Eloquii Cicerona lares inquirere nostros;

Donaque mira, togam sumptasque Helicone coronas

Tradere, que nosti me nullo iure mereri?

Desine plura, precor, nec nostrum attollere nomen

Ulterius sit cura tibi; sed crimina mordax

Plus, michi crede, notans, quam ficta laude placebis.

23.

Eloquentissimo viro Anthonio Lusco civi vicentino

[1392]

GAUDEO, dilectissime fili, quod, postquam habes Homerice translationem Iliados, licet horridam et incultam, cogitaveris ipsam excolere et heroico carmine divinum illud opus Latio tradere velis. Ut, cum nobis solo nomine nota sit

Ilias Atti

Ebria veratro

– ut noster Satyricus ait – vel Gnei Matii, cuius est medius ille versiculus:

celerissimus advolat Hector;

eiusdem nominis carmen Ennianumque poema, quod de Pergamis loquens – ut testatur Macrobius – habuit:

Que neque Dardaniis campis potuere perire

Nec, dum capta, capi; nec, dum combusta, cremari;

et alia quedam, quorum obvia sunt in legendo fragmenta; surgat hoc nostro tempore Ligur novus, qui non solum versiculum unum aut plures eripiat Homero, quod gloriosum Maroni fuit etiam inter emulorum latratus, sed totam Iliadem sibi vindicet faciatque splendidissimo carmine de palliata togatam, imo de exangui inornataque translatione excultissimum ornatumque poema. Quem laborem iam a te conceptum et a me tibi tuum animum nesciente persuasum, hortor, totis affectibus amplectaris. Non enim sine quodam divino numine factum reor, quod tibi Pierius hic calor inciderit nullo prorsus hortante; et ego te tue voluntatis inscius hortatus sim ad id, quod iam animi consilio decrevisti. Quod opus, crede michi, si iuvenibus nobis innotuisset, ista me translatio tibi necnon et ceteris preripuisset pulcerrimum factu ratus per tanti vatis orbitam ac vestigia proficisci. Nec te terreat insulsa nimis illa translatio et, quod nichil in ipsa secundum verba suave sit. Res velim, non verba consideres; illas oportet extollas et ornes et tum propriis, tum novatis verbis comas talemque vocabulorum splendorem adicias, quo non inventione solum nonque sententiis, sed verbis etiam Homericum illud, quod omnes cogitamus, exhibeas atque sones. Hec leviter facies, si tibi non placueris, si iam dicta conabere mutatis verbis et ornatibus aliter enarrare, et demum eliges, quod melius aut optimum iudicabis, vel, si ex omnibus colliges, ut divinius ornatiusque sonuerit, nunquam enim, si semel tantum dixeris, rerum tuarum bonus iudex eris; placent enim nobis cuncta, que facimus. Sed, si pluries idem et diversimode repetes, eris inter tua iudex optimus et elector, presertim si moram adicies nec volueris esse subitus iudicator. Non etiam verbo verbum – sicut inquit Flaccus –

curabis reddere fidus

Interpres,

nec carmini carmen connumerare. Denique cunctis debitam tribues maiestatem, si soluta mutatis vel additis coniunctionibus nectes, si frigidiuscula tum exclamationibus, tum interrogando, quasi quibusdam accendes igniculis; si denique poteris, inventa commutans vel omittens aliquid aut addens, seriem efficere gratiorem; et demum, si primo nitaris tum magis propria, tum mage splendentia vel sonora vocabula, quam interpres ille fecerit, et ea eadem ipsa prosa non versibus in eandem sententiam adhibere. Hec satis.

Nunc autem preter propositum iterum scribo Pasquino petens, ut semel aliquando respondeat. Nec hoc contentus biverbis epistole sibi formulam dedi; sufficit enim, si scripserit: valeo, vale. Quo cum in his duobus verbis nullum esse possit vel loquendo periculum vel in scribendo labor, horteris ipsum, obsecro, quod michi vel in tantulo morem gerat, ne videar omnino neglectus et spretus nec omissus solummodo, sed despectus.

Ceterum expecto Ciceronianas illas epistolas, tanquam divinum quoddam munus. Ex quo te rogatum velim, ut exemplatos quaternulos colligas; et si modus et facultas est, ordina sollicitaque, ut michi per oratores nostros, qui istic sunt, ut aliquando meum saturetur desiderium, transmittantur. Dici quidem non potest, quanta cum anxietate torquear expectando.

Miror – et non modicum –, quod de Varrone nichil exploratum habeas nichilque rescripseris. Rogavi super hoc videns te neglegentiorem Roggerium Canem; non quod hanc procurationem a te transferam et illi maioribus occupato confidam; sed quoniam facilius poteris forte per ipsum, quam per te vel Pasqualium meum, quod expedit, impetrare. Nec hoc neglegas, oro. Vale felix, carissime fili, et in maximum etatis nostre decus, si fuerit vita comes et incepte non deserat, evasure.

Florentie, duodecimo kalend. sextilis.