Epistolarium

________________________________________________________________

Liber quintus

――――――――

Nobili et prudenti viro Francischo Iacobi del Bene. [1381]

Nobile huomo Francesco di Iacopo honorevole vicario di Valdinievole fratello. [1381]

Magnifico domino Bertuldo Ursino comiti de Sorano. [1381]

Guasparo de Broaspinis Veronensi. [1381]

Fratri Ierolamo de Uzzano. [1381?]

Epistola Colucii Salutati Florentini ad Carolum regem Neapolitanum. [1381]

Responsio Philippo Villano de Stoldis [1381-82?]

Reverendo in Christo patri domino Bartolo abbati dignissimo Sancti Salvii. [1382]

Venerabili viro domino Anthonio plebano dignissimo Vadi. [1382]

Lombardo Patavino. [1382]

Respondit ser Colutius Alberto de Albizzis. [1382]

Magnifico domino Nicolao Iohanni de Casale domino Cortonensi. [1383]

Nobili viro Ilario de Grifonibus honorando civi bononiensi. [1383]

Insigni viro magistro Donato de Albanxanis domini marchionis cancellario. [1383]

Magistro Benvenuto de Imola Collucius. [1383]

Prudentibus viris ser Anthonio ser Chelli et ser Piero Pieri civibus florentinis. [1383]

Prudenti viro ser Anthonio ser Chelli civi fiorentino. [1383]

Insigni viro Francisco Bartolini optimo civi florentino. [1383]

Eloquenti viro ser Guccio Francisci civi florentino. [1383]

Colucius ad Feltrum de Sancto Archangelo. [1383]

Domino Ubaldino priori Sancti Stephani. [1385]

Bernardo de Muglo. [1383-84]

Colutius cancellarius florentinus Bernardo de Muglo. [1383-84?]

Eiusdem Colucii ad Caiaciam. [1384]

――――――――

1.

Nobili et prudenti viro Francischo Iacobi del Bene vicario hon. Vallisnebule et Ariane maiori suo karissimo &c. Co.

[1381]

MAGGIORE mio singularissimo. Per cagione di certo homicidio commesso ne la persona di Guido d'Arighetto ò sentito che avete sostenuto e molestato ne la sua persona Simo di Simo da Stignano, il quale reputo mio fratello. Di che mi grava quanto se ne la mia propria persona l'avessi ricevuto. Oltr'a ciò per questa medesima cagione pare abbiate facto richiedere Nello di Giovannino mio cognato. E questo pare sia avenuto perchè si dicevano avere aconpagnato quelli che commise il detto homicidio. Comechè ne la verità nè mai vi furono, nè alcuna cosa ne seppero, come sono certo serete pienamente informato. E per tanto avendo rispetto a la loro innocentia, quanto più posso strectissimamente vi priego che per amore e gratia di me vi piaccia benignamente procedere a la liberatione del detto Simo. E provedere che 'l detto Nello per questa cagione nè in persona nè in avere sia gravato. Però che certamente cosi merita la loro innocentia. Piacciavi adunque in questo facto che ragionevolmente domando, mostrare per effecto quello che sono creduto potere in voi. E per li tempi a venire sienvi i detti Simo e Nello come la mia persona racomandati.

Florentie, .XI. marcii .IIII. ind.

Vester Colucius Pyerius cancellarius florentinus.

2.

Nobile huomo Francesco di Iacopo honorevole vicario di Valdinievole fratello e maggiore mio singularissimo. .Co.

[1381]

FRATELLO mio maggiore. Io mi dolgo teco che da poi fui a Firenze non ebbi mai a niuno che tenesse el luogo che tieni tu a scrivere quanto m'occorre scrivere a te, nè occorseno tanti casi quanti per mia disgratia sono occorsi al presente, li quali mi toccassono. Di tutto sia lodato Dio, quanto io ne sono forte mal contento e maxime di questo al presente mi conviene scrivere. Io ò sentito el caso occorse a Santa Maria della Selva fra 'l tuo cavaliere e el notaio del podestà di Buggiano. E per »cero l'uno e l'altro al mio parere commise non piccolo errore e furono amenduni cagione di quello scandalo. Però che quando mi sono ritrovato in tal dì a Buggiano, io ò sempre adoperato che lla famiglia del vicario e quelli che sono posti alla guardia chol notaio del podestà sieno una cosa e uno sì e uno no, acciò che non potesse nasciere errore, se l'uno e l'altro volesse di quello occorresse suo honore. E più volte sono suto a dare questo ordine. Veggio che catuno faceva per sè, e che se fosse achaduto alcuna cosa, sarebbe stato fra loro grandissima questione e molto maggiore che quella avesseno potuta spengnere. La qual cosa forte mi pesa, vedendo in loro tanto poco accorgimento. Di questo disordine naque che 'l tuo cavaliere, essendo per grandissima gratia di Dio andate le cose pacificamente, volendosi partire fe' bandire ognuno si dovesse tornare a casa, la qual cosa fu contraderta per lo notaio del podestà. Ora vorrei qui ragionare chol tuo cavaliere. Vedendo egli che 'l detto notaio era nel luogo chon la guardia diputata per lo comune, la quale sempre sta ad obedienzia del podestà e della sua corte, come presunse egli di mettere mano adosso a esso notaio e per contradire uno suo bando, come si mosse egli a volerlo pigliare, vedendo la compagnia sua? Certo elli mi perdonerà: el suo non fu piccolo errore. Ora sento che per questa cagione tu vuoli procedere contro al notaio del podestà e contro a Menico di Michele, el quale era conistabile della brigata diputata alla guardia e contr al comune: di che mi maraviglio, però che simili cosa ò veduto sempre schiacciare e porvi su piede, come sono certo farai, tutto altri pensi il contrario. Et sai bene che di sua ingiuria niuno fu mai giusto punitore. Di che ti priego che in questi fatti prenda partito savio, come senza dubbio penso farai, però che nel vero principalmente la colpa fu del tuo cavaliere, mandando bando disusato, e poi mettendosi a volere pigliare el notaio del podestà. E vegnendo questo fatto in pratica ne serebbe posto molto carico al tuo ufficiale, e sai come si vive oggi a Firenze e quanto pericolo è di recarsi a partito. Una cosa ti voglio in singularità dire, che Menico, nè altre fosse chon lui a non lasciare pigliare el notaio, non dovea fare di meno, essendo posto in sua compagnia, e non dico perch'egli sia mio cugino carnale, ma solo per la verità. Ben so che molto si potrebbe dire pro e contro, ma tutto considerato e cosi ò veduto fare in simili casi, penso sia più senno mostrare di questo non curarsene. Nondimeno el detto Menico mio cugino ti racchomando come la mia persona e priegoti che sopra fatti suoi mi risponda per l'apportatore. Se posso cosa di tuo piacere non mi ti profero, perchè sai sono tuo e de tuoi. D. in Firenze, di .II. d'aprile 1380. Se Ila lettera non è pulita e ordinata imputalo alla fretta.

Coluccio Pieri tuo.

3.

Magnifico domino Bertuldo Ursino comiti de Sorano.

[1381]

NOBILISSIME atque magnifice domine mi. Dignata fuit excellentia vestra me, servulum vestrum totiusque vestre cognationis et sanguinis cum vera caritate cultorem, suis litteris visitare, tenore quarum manifeste percepi, quantam spem de me nullis precedentibus mentis concepistis. In quibus atque in his, que Monte Benini, civis honorabilis florentinus, retulit viva voce, novit Deus, quam fuerim suaviter delectatus. Nec mirum. Quid enim dulcius, quid amenius quam videre maiorum benivolentiam sibi nedum supra merita, sed absque meritorum suffragio cumulari? Sed hic est vere nobilium mos, nobilium, inquam, qui nobilitatem non in divitiis, non in potentia, non in maiorum gloria, sed in sola virtute constituunt, non expectare, quod alteri beneficiis obligetur, sed preveniendo sibi reddere, quos diligendos elegerint obligatos. In hoc itaque successit, ut debuit. Inde quidem incepit erumpere benivolentie fervor, quo iure fuit mee obligationis vinculum referendum. Gratias igitur ago Deo, gratias nobilitati vestre refero, qui latentem dilectionis affectum in propatulum eduxistis, ut huic devotioni mee daretur occasio, verbo saltem occultum mee mentis desiderium, postquam non licet opere, demonstrare. Habetis itaque servum peculiarem atque devotum, cui cuncta secure potestis iniungere et, si quid faciendum occurrat, quod michi permittat possibilitas, imperare.

Florentie, die vigesimo sexto iunii.

4.

Guasparo de Broaspinis Veronensi.

[1381]

IMPORTUNE, querule, infeste, moleste et denique contumeliose, nescio, si dicam, amice carissime. Ecce quod tibi libellum tuum; quem utinam nunquam vidissem, ne in ipso agnovissem, quam vitrea, quam plumbea, quam vilis et quam fragilis foret amicicia tua, que pro quodam vilissimo scartabello mecum fuit et totiens et tam inurbane debacchata; remitto. Habes epistolas tuas, habes, quod tam garrule deposcebas. Nichil plus debeo. Laudes Deo meo, quod obligationis laqueum, quo me tam acriter appellabas, obrupi: laqueus contritus est et nos liberati sumus. Liberati quidem eorum iure, qui amicicias ad calculum ponunt; sed illo vero caritatis affectu, quo semel tibi coniunctus, separari non queo, licet obiurgeris, licet contra amicicie officium quid committas, nunquam absolvar. Si enim divitias cum perpetuis curarum stimulis amamus; si carnem nostram fetidam et immundam nos in tot detestanda trahentem cum tyrannide concupiscentie diligimus; denique, si in huius conversationis errore malo nostro gaudemus, quid debemus in amicicia facere? An non debemus eam etiam inter amicorum proterviam et offensionum iacula conservare? Latra igitur et etiam, si tibi detur ficta Cerberi forma, latratu trifauci persona: amicus tamen ero tuus. Tuam autem erga me amiciciam sanciet redux Cicero, et Terentiano verbo docebit amantium rixas esse integrationem amoris.

Non potui continere bilem, quia stomaco pleno iurgiis tuis conceptum non evomerem virus. Et hec unica pro longis contumeliarum filateriis, que turbatissimus dilatasti, sufficiat littera. Amodo quidem placido stilo tecum loquar; tu, precor, maledictis finem facies, nec me invitum provoces. Unum scito te importunitate tua librum non rehabere; sed quia ab uno studioso, qui per annum et ultra tenuit illum, tandem rehabui. Deinde in illo civilium rerum turbine amissum reinveni; et quia demum transactis plurium scriptorum mendaciis, exemplari feci. Vale felix et – ut Ciceroniano verbo finem faciam – cura, ut valeas et nos ames et tibi persuadeas te a me fraterne amari.

Florentie, duodecimo iulii.

5.

<Fratri Ierolamo de Uzzano.>,

[1381?]

MITTO tibi munusculum istis paucis noctibus correctionis studio lucubratum. In quo si quid proficies tu vel alii, laus sit omnium conditori Deo, cui placeat me in tuis sanctis orationibus commendare. Vale felix et diu.

Colucius tuus.

6.

Epistola Colucii Salutati Florentini ad Carolum regem Neapolitanum.

[1381]

GLORIOSISSIME rex, dux inclite, princeps victoriose. Non sum nescius, quam temerarium sit humilitatem meam, licet michi semper fuerit ad te et tuum sanguinem maxima devotionis, fidei et reverentie subiectiva dilectio, celsitudinem tuam hac rudi pagina fatigare teque maximis novi regni negociis occupatum ad legendum hec inculta et inornata velle deducere, que viso ignoto servuli tui nomine debeas etiam ante, quam legeris, deridere. Supplico tamen, mansuetissime principum, quatenus ista qualiacunque sint, non dedigneris aspicere. Nam, licet ruditate sua delicatissimos aures tue maiestatis altis et exquisitis sermonibus assuetas legendo non mulceant; licet virtutibus tuis, quibus supra regale fastigium mira splendoris luce refulges, nichil possint adicere, lecta tamen placida mente poterunt non nocere. Videbis equidem, quid de te et de gloria tua ego cum plurimis sentiamus; videbis denique, ni fallor, in tanto successuum tuorum felicissimo cursu et in tanti potentatus regimine, quanta sit moderatio culmini tue celsitudinis adhibenda: que siquidem postquam legeris, parvitatis mee devotionem et fidem forsitan non contemnes. Scio namque te taliter inter ardua et excelsa versari, quod minora non negligas, qui videas Neapolitanam plebem et viros ignotos origine atque professione vilissimos in tue sublimationis auspicio non mediocriter profuisse. Nec putes me tue fortune mirabili felicitate permotum hoc tam domestico scribendi genere tua munera vel tua beneficia cogitare. Satis enim superque satis omnium rerum gubernator et rector Deus sua michi benignitate providit, qui me parvissimo, tamen aprico, natum ex oppido in tam celebrem transtulit civitatem et citra merita tam gloriosi populi benivolentiam assecutum me iuxta meos dominos in munere tam honorabilis officii collocavit. Etenim in votis meìs est Satyricum illud:

Sit michi, quod nunc est, etiam minus; ut michi vivam

Quod superest evi, si quid superesse volunt di.

Sit bona librorum et provise frugis in annum

Copia.

Si Deus equidem ista concesserit, nemo me inter mortales, si tamen huius urbis accedat tranquillitas, beatior esse potest. Quid me igitur impulit ad scribendum? Inconcussa fides et innata devotio, quam per progenitorum meorum gradiendo vestigia ad sacratissimum regium sanguinem semper gessi; spem etiam dedit humanitas tua, qui te minoribus semper placidum et facilem prebuisti. Invitavit etiam me ingens et admirabilìs ipsa materia et res geste tue, que tum maiestate sua, tum copia potuerunt etiam desides spiritus et quodvis consopitum ingenium excitare. Et – ut rei seriem, qualiter ad nos pervenit, breviter attingamus – tu in urbe Romana mente intrepida ingentique animo maiora concipiens, quam tua te fortuna permitteret, iuxta sancte matris Ecclesie ritum consecratus et unctus per manus veri vicarii Iesu Christi beatissimique summi pontificis Urbani sexti ad regnorum Ierusalem et Sicilie gloriosum fastigium es evectus ea sanctissima die, qua dominus et salvator noster Iesus Christus promissum Spiritum Sanctum per visibilem ignis speciem in illos predicatores regni Dei christianeque fidei pugiles et athletas infudit, que semper in celebri recensenda memoria dies post kalendas iunii prima fuit ab incliti Karoli primi predecessoris tui regnorum eorundem auspicio annis centum sexdecim iam decursis. Sicque sexto anno duodecime decadis, ex quo maioribus tuis titulus tante dominationis accessit, quorum numerorum plenitudinem et dignitatem mysticis arithmerice tractatoribus relinquimus in medium speculandas; tu secundo celo et – quod effectus docet – favente celorum architectore Deo regalis throni celsitudinem ascendisti. Deinde iusticia cause tue confisus parvo comitatus exercitu septimo kalendas, debitum ubi regnum intrasti, nullisque tandem obviam inimicis in urbes et oppida, que tibi mascule virtutis et virilis audacie gloriosissima coniux tua, iam tanto tempore inter continuos fortissimorum hostium incursus mira animi magnitudine conservarat, incolumis pervenisti, ubi coniunctis uxoris copiis, que te venturum cupide morabantur, confluentibusque nonnullis ex patria, in morem procedentis fluminis maior factus procedens in vallem, quam vulgo Gaudii dicunt et que hactenus Caudina dicta est, in qua quondam Romanus exercitus fuit a Samnitibus circunventus, mediis in eiusdem vallis faucibus persone et exercitui clari principis et usque in diem illam ubique victoris, domini Othonis ducis Brunsvincensis expectato celerius occurristi; castrisque iuxta locatis, unde vicissim militares videbantur ignes tubarumque et tympanorum, lituum et tybiarum classica poterant exaudiri; vir ille bellicosus, qualem, si fame credendum est, nec habet sua Germania nec vivum obicere potest Italia, preteriteque glorie sue memor, sibi exercituique suo confisus, pugne martialisque congressus annuncium et provocationis signum cyrothecam manantem sanguine destinavit. Quid tum fecit tua animi magnitudo? Decertationis utique signum intrepida mente suscepit teque vel singulari certamine vel in aciem eductis copiis pugnaturum pro tua iusticia fortiter obtulisti. Quod, cum eidem preter creditum obtigisset, seu maximo regnicolarum favore, quos adherere tibi tuoque exercitui manifeste videbat, attonitus seu – quod verisimilius est – inopinata tui animi magnitudine territus et prostratus prima noctis vigilia impressionem pugne, quam audacter postulaverat, metuens furtim tacitusque cum exercitu toto discessit tuique nominis fama victus, quasi superatus in prelio, cum suis omnibus fuge remedio se commisit. Tu autem ad debita tibi Parthenopes menia cum alacri tuo exercitu proficiscens te illi glorioso populo, qui tandiu tuum anxie morabatur adventum, non hostem tremendum, licet in armis, sed dominum benignum et placidum ostendisti. Tunc mirabile tuncque iocundissimum fuit videre, quanto favore populi, quanta leticia rupta presidentium obedientia et – fas sit vera loqui – excusso suavissimo et antiquo reginalis maiestatis iugo, te cum omni tuo exercitu intra murorum propugnacula receperunt. Quis narrare posset plaudentius populi cantica, quis exultationem omnium, quis favorem et leticiam singalorum? Que quidem tanto tibi certiore dilectione cunctorum, si recte respicias, evenerunt, quanto dubitatiore adhuc fortuna tua volitantibus etiam in armis hostibus in tantum culmen tam rapide sis acceptus. Nec te terruit aut illos ex alia urbis parte potentissimus hostis armatus, qui cum suo fugitivo exercitu in urbis ingressu se tibi opponere cogitabat. Vidit enim in oculis suis se cum suis portis exclusos, vidit te, ut regem, in urbem regiam introduci. Hanc igitur gloriosissimam diem, confusionem hostium et tue dominationis auspicium meliore capillo perpetuo numerabis. Et ne possit fallere posteros, hec dies est media mensis iulii, decimoseptimo kalendas augusti. Decuit enim tantum principem, quantus tu es quantumque te futurum cupimus et speramus, inter longos illos menses nominibus maximorum principum consecratos in solium sue excellentie collocari. Que autem dies alia potuit convenientior tanto mysterio reperiri quam illa, que iulium mensem inter equalia futuri preteritique temporis spacia mediaret et prima inciperet mensis augusti facere mentionem? Habet nescio quid pronosticum atque divinum dies ista, ut tibi videatur et maiorum regnorum sceptrum et ipsius monarchie titulus reservari. Sed – ut ad incepta revertar – te in regia illa urbe recepto pars hostium se per fugant eripuit, pars una cum illa inclyta quondam regina, cui iam ultimum regni fatum et deponendi diadematis dies instabat, se in presidiorum fortiliciis incluserunt; tu autem et populus ille tibi devotus obsidionem mari terraque magna cum diligentia circum arces illas manu valida firmavistis. Nec defuit machinarum et tormentorum bellicus apparatus, non subterraneus labor et cuniculorum insidie et, quicquid in obsessos longum expugnationis exercitium adinvenit. Interim autem exclusa manus hostium ipso eodem domino Othone duce conglobatis in unum Britonibus et Germanis ceterorumque nobilium viribus, qui tunc regine faventes auxilia transmiserunt, tumultuarium bellum usque ad Neapolitana menia assiduis discursibus inferebat. Quadraginta – sicut arbitror – diebus pestis illa desevit, infra quos intus et extra de tanti regni imperio certabatur, quorum seviciam nondum firmato partium tuarum robore, nisi Dei misericordia tuorum felicitate successuum et incrementis tue celsitudinis minuisset, ingentia cepta tua, gloriosissime princeps, intra principia constitissent. Hoc enim medio tempore currebant ad te nobiles, surgebant populi castraque et urbes quotidie dedebantur. Non erat tibi pecunia, unde posses venalis manus illum tuum exercitum substinere, sed tam assidue quam instanter cum comminatione denegandi servicii, forte et transeundi ad hostes, sua stipendia reposcebant. Et ecce, preter opinionem omnium fecit tibi Deus thesauros per hostes tuos sacris edibus creditos revelari. His et aliis, que tu ipse non sine admiratione vidisti, et mira suavitate presentie serenitatis tue illi populo tolerabile bellum fuit, quod quidem timorem incussit hostibus multosque regni proceres aut inter utrosque fecit medios aut in partem tuam velocius inclinavit. Incipit interea seva fames obsessos urgere iamque de pacis condicionibus, quam malis seducta consiliis illa quondam regina per istud devotissimum tibi commune multis requisita supplicationibus consentire noluit, agitatur. Et ecce bellator ille conspicuus, vir reginalis, cum omnibus gentium suarum copiis, ut opem ferat obsessis, uxorem liberet teque urbe victa superatum capiat vel expellat, apud Sancti Elleri presidium castra poni. Iamque aderat memorabilis illa dies vigesima quinta augusti mensis finem tot laboribus positura, cum dominus Otho acies instruit, hortatur milites et nedum stipendia et predam urbis, que erat in oculis, sed regni dominatum suis Theutonicis pollicetur. Deinde cum infestis signis obsesso se coniuncturus castro, ut inde postea erumpere possit in urbem, miro cum ordine de eiusdem montis clivulo descendebat. Tui autem et populus ille, de cuius tunc fortune condicionibus agebatur, arma cepere pugnamque iam spe et animo capessentes hostibus occurrere satagebant, cum premissa discursorum manus extra civitatis portas emicuit et fugacis ac insultatorii congressus – sicut solet – initio facto dux ille, exercitatissimus rei bellice, se fortune committens cum paucis nobilibus equos urget et in illos gregarios equites et aliquos pedites impetum facit, credo secum meditans, quod, si ab illis fuga forsitan incepisset, illato terrore facillima foret superatio ceterorum. Sed illi ipsi aciei fortissime precursores sine duce et sine ordine pugnam ineunt; marchionem Montisferrati, qui in partibus Pedemontium multa tui iuris occupat, pluribus vulneribus conficiunt et occidunt; ceteri ducem ipsum ex equo precipitatum capiunt. Dum hec geruntur, processerat tuorum acies iamque vera pugna revocatis discursoribus parabatur, cum apparuit captivus dux. Hinc igitur elato clamore leticie, magna iam parte peracta victorie tuba faciendi impetus signum datur; sacroque procedente vexillo tuo senserunt hostes ducem captum; perterritique non de pugna, sed de fuga incipiunt cogitare. Verum instructam aciem regiam instare videntes omisso fugiendi consilio maior pars deditionem facit. Beatissimusque sibi fere visus est, qui cum suis alicui notabili viro potuit tradere se captivum. Ceteri in Montis prefati castrum fugiunt.

Hec est – ut deditionem regine, domini Roberti de Arthesio, cognati tui, et ceterorum omittam – rerum tuarum summa; hec sunt, que tibi tantum regnum et tam ingens dominium pepererunt. Que, cum secundum humanitatem tum maxima, tum magnifica videantur – ut cum maiestate tua verum loquar nec assentationibus circunveniam – Dei opera prorsus sunt magnos effectus – ut arbitror – genitura. Scimus enim maximi animi ac impavidi pectoris extitisse, quod tu nondum finito adolescentie tue tempore, quam tamen maximis semper virtutibus exornasti, non Ecclesie suffultus auxilio, que malicia temporum manus adiutrices porrigere non valebat; non Romanorum stipatus manu, quos undique bellum extrinsecus, intus vero quotidiane sediciones, pestis famesque vexabant; non sobrini tui serenissimi principis regis Hungarie comitatus exercitu, quem tibi – ne dicam invidentium calliditas aut avaricia transmissorum – ipsa viarum longinquitas auferebat, quasi in te solo et in auctoritate tua omnes ad sufficientiam copie site forent, de invadendo tanto regno consilium tenuisti et demum acceptis regalibus ornamentis in robore parvi exercitus, si tamen vix octingentorum equitum manus exercitus dici debuit, invasisti. Quam animi magnitudinem, quem audacis pectoris vigorem dabimus, quem tecum liceat adequare? Quem ducum aut principum ex hystoriis assumemus, qui maiori animo vel maiora tentaverit? Invasit Alexander Persidem quatuor millium quingentorum equitum et triginta duorum millium peditum robore et virtute confisus; regnum, fateor, auro, gemmis et vestibus opulentum et innumerabili multitudine gentium frequens, sed deliciis effeminatum, cuius defensor exercitus imbellis et timidus, post horribilem clamorem ad terrendos hostes infinitis oribus excitatum prebiturus erat hostibus iugulum, regi suo sanguinem victoribusque predam inextimabilem dimissurus. Milthiades, Atheniensium dux, undecim millia pugnatorum, si quid mendaci Grecie credi debet, in campis Marathoniis sexcentis hostium millibus – mirabile dictu – non expectatis Lacedemoniorum auxiliis celeritate fretus opposuit. Sed exercitus Barbarorum quatriduanis religionibus occupatus subito et inopinato hosti permixtus, dum arcus, quibus precipue valebat, explicare non potuit, percussoribus tertia ex parte victima fuit. Obiecit Leonidas, Spartanorum rex, Xerxi regi et illi innumerabili exercitui, qui habuisse fertur dena centena millia pugnatorum, quatuor millia militum manum; sed illum angustie Thermopylarum locique opportanitas adiuvavit, ut continuo triduo pugnans et demum quarta die moriens victor existeret. Tu autem bellicosum regnum armis et viris horrendum, duce strenuo exercituque fortissimo defendendum, iandiu ante tuum adventum ad defensionem et pugnam magno consilio preparatum, nuliis locorum tutus angustiis, sed campis et itineribus apertissimis intravisti. Vicerit itaque inclytus ille progenitor tuus Karolus primus oppidum Sancti Germani Germanis et Saracenorum sagittariis premunitum Manfredumque regem, imo – ut eiusdem gloriosissimi abavi tui verbis utar – Nucerie soldanum apud Beneventanam civitatem pugna commissa devicerit et demum rebus desperatis ad mortem medios inter hostes manu querendam victor impulerit regnumque in se translatum per Clementem papam mira virtute et felicitate quesiverit; non tamen possunt illa, licet magnifica sint, tuis rebus gestis tuisque victoriis anteponi. Patiare, fortissime principum, qui tuis posteris tantum regnum tuo sudore tuisque laboribus paravisti, cuius gloriosissima gesta nulla unquam abolebit oblivio; patiare, precor, me hunc, quartum tibi sanguine, quintum vero diademate successorem tibi tuisque cum victoriis comparare. Iam enim videre videor, si fata permiserint, hunc in tantum splendorem et gloriam evasurum, quod famam cunctorum principum nostre etatis tenebris obducet, sicut tu tui temporis obscurasti. Tu itaque primo impetu Sanctum Germanum capis, iste Neapolim est ingressus; tu Manfredum superas et occidis, iste Brunsvincensem ducem Othonem, imperiali familia genitum, abnepti tue – quod forte nunquam putavisti – thoro matrimoniali coniunctum primo fugat, deinde superat et captivat et hereditarium regnum, quod ab eo deduxerat transversalis originis series, de manu muliebris sexus et theutonice feritatis in progeniem transtulit masculinam. Si queris tempus, sexaginta duorum dierum spacio tanta res confecta est; si queris eventum pene sine cede et sanguine tantaque felicitate, ut vix maior possit mentibus mortalium cogitari. Tria adhuc inequalia sunt, que ad huius optimi et gloriosissimi abnepotis tui titulos et nomen accedunt. Quod tu fortissimo comitatus exercitu consiliosissimisque proceribus cinctus; iste pene solus tam ingens inceptum tamque dubium bellum in vestros humeros suscepistis. Tu matura etate et post multam rerum experientiam; iste vero extrema adolescentia nondum exercitus in agendis, que duo solent in ceteris maturitatem capiendi consilii perturbare, acquirendi regni et defendende sancte matris Ecclesie pondus securo pectore subiistis. Tu contra regem crudelissimum, exhaurientem tributariis vexationibus regnum, spoliatorem ecclesiarum, clericorum persecutorem, fratris – ut dicitur – homicidam fraternique regni per iniusticiam invasorem adeoque de vera religione et fide christiana impie sentientem, quod in medio regno Saracenicam Maugmethicolarum, nedum receperat, sed induxerat feritatem; adulteriisque et stupris adeo corruptum et infamem; utpote qui nedum plebeias, sed nobiles mulieres procerumque maritas in sue effrenate libidinis impetu comprimebat; quod tam populis quam principibus odiosus et gravissimus haberetur; arma sumpsisti; ut nemini mirum esse videatur, si monstrum illud apud Ceperanum sui proceres, quorum thoros ille polluerat, regnum prodentes prebentesque tuis gentibus aditum, reliquerunt; si Christianis et Saracenis male convenientibus ad defensam Deus oppidum Sancti Germani miraculose gentibus tuis dedit; si apud pontem Caloris, qui propter Beneventum labitur, a tuis nobilibus Gallis et guelphorum Florentinorum auxiliari manu Germanis oppressis non regem, sed tyrannum sui regnicole tradentes tibi plenam victoriam dimiserunt. Hic autem tuus nostri temporis Karolus, Deus optime, cum quibus habuit de regno contendere? Certe contra se validum exercitum et expertissimum rei bellice ducem invenit; ducem, inquam, nobilissima de stirpe progenitum, inter cuius maiores plurimi reges et principes et pluries imperialis apicis gloria reperitur, fama clarum, victoriis innumerabilibus inclytum, moribus benignum, manu promptum, pectore fortem, animo intrepidum ideoque cunctis ipsum alloquentibus gratiosum, quod, nisi Theutonice nationis titulus obstitisset, quod nomen Manfredi memoria facit adhuc cunctis regnicolis odiosum, facile potuisset ad regalis throni celsitudinem pervenire. Fuit et isti certamen contra illam cunctorum seculorum clarissimam mulierum, que nepotis tui dive recordationis oculatissimi regis Roberti neptis, successionis iure regina, tum in Caroli Amberti progeniem, tum in nepotis tui Philippi Tarentini genus dispensatis thoris matrimonialibus tantorum regnorum transtulit diadema. Nec pudeat, magnanime princeps, si qua te inter beatorum choros, quibus, ut pugilem sancte matris Ecclesie, persecutorem infidelium et propugnatorem iusticie, te merito credimus aggregatum, terrene glorie tue cura tenet; non pudeat, inquam, te talem et tam claram habuisse tuorum laborum heredem. Multos quidem et sanctitate et virtute insignes viros et bellorum gloria carissimos potes de tuorum maiorum atque minorum numero recensere. Sed discurre, precor, totam, unde genus ducis, hinc inde prosapiam et usque ad Athlantidem Electram, quam Iovi permixtam tradit antiquitas Dardanum genuisse, qui tui sanguinis fuit princeps et auctor pervenias licet, invenies inter istos – ut Priamum, ultimum Troianorum regem, et numerosum gregem filiorum suorum omittam – Erictonium, Troum, Assaracum, Laomedonta et ipsum Franconem, Hectoris filium, a quo vestri sanguinis series et ipsum Francie nomen traditur incepisse, quorum posteri a Romanis Sicambria exclusi Marcomirus et Pharamundus iuxta Rhenum et in Germania melioribus in sedibus regnaverunt. Post quos – ut plures pertranseam – Clodoveum, Alemannorum domitorem, in cuius baptismo columba celitus missa chrisma deficiens apportavit, quo usque in presentem diem reges Francorum constat inungi, armis et moribus invenies gloriosum. Invenies et Clodoveum secundum, qui quadraginta dierum natus – amen! – cunctis tacentibus in susceptione baptismatis traditur respondisse: invenies et Pipinos, Karolos, Ludovicos, Lotharios, Robertos, Ugones, Henricos atque Philippos et innumerabiles alios, quos tum in infiniti illius boni presentia et in eius latitudine iusticie, dummodo velis, cuius visione beatus frueris, potes aspicere et eorum gesta, virtutes, merita recensere. Nullam tamen sexu femineo mulierem invenies, que cum ista tua Iohanna, Karoli ducis Calabrie filia, possit vel animi magnitudine vel virtutibus vel gloria comparari. Habuit igitur istam tante benignitatis et clementie mulierem suis inceptis oppositam, que post inclyti regis Roberti migrationem, iam abunde quadragesimum annum regni moderamen adepta ipsum in humanitatis mansuetudine et iusticie freno, mira cum subditorum consolatione utilitateque omnium, cui semper consuluit, gubernavit; ut, si presidentium virtus, clementia, iusticia atque benignitas possint regum solia stabilire, suum sceptrum debuerit esse firmissimum et in debitis subditorum favoribus conservari. Ingens igitur et magnifica – ut ad te revertar –, gloriosissime princeps, ingens, inquam, est ista victoria, quam et ab avis tuis rebus gestis iure possumus et cunctis gentium hystoriis anteferre. Cave tamen, ne tantorum successuum gloriam tibi tuisque consiliis in elatione mentis ascribas. Satis enim superque satis tibi gloriari licet, quod opificii rerum omnium faber Deus tibi tam magnanimi pectoris robur infudit, quod inspirata tibi consilia, ne inania forent, sua manu direxit, quod te, paulo ante rerum omnium indigum, ad tanti regni celsitudinem sublimavit. Ipse, ipse quidem omnipotens Deus movit omnia fundamenta terre; ipse te regem unxit; ipse te in regnum sua manu perduxit; ipse te, ne hostium tuorum predam fieres, continue sociavit; ipse procerum regni mentem in tuum favorem et ipsos populos inclinavit; ipse hosti potentissimo tuo consilium eripuit et eundem in valle Caudina, ubi tibi se obiecerat, pavidum reddidit et fugacem; ipse tibi Neapolitane civitatis portas aperuit; ipse tibi populum illum reddidit obsequentem; ipse dedendam tibi ipsam reginam inclusit; ipse hostem cum excrcitu suo sine sudore et sanguine in manibus tuis dedit; et denique – quod summe miraculosum est – omnes oppugnatores tuos, qui vel manu vel consiliis officere poterant, in potestate tua tradendos, quasi in utrem undique congregavit; ut nichil tuis tuorumque votis, adeo feliciter successerunt, vel ad explendam victoriam vel ad glorie cumulum deficere videatur. Non persuadeant igitur tibi circunstantium greges, quorum de more est blandiri dominis et simplices aures principum, qui de integritate sue puritatis aliorum mores et animos metiuntur, assentationibus permulcere; non persuadeant, inquam, te ista tua virtute vel tuis consiliis effecisse, que luce clarius ab illo in te et per te facta sunt, apud quem non est impossibile verbum ullum. Fraudulentum est in ista societate mortalium sibi gloriam alterius hominis quesitam laboribus arrogare, sed immane et sacrilegum est titulis suis ascribere, que ad divine maiestatis gloriam debeas predicare. Qui rapere conatur Dei gloriam, potentiam sine dubio raperet, si possibilitas preberetur. Quod quidem superbe mentis propositum fuisse constat et nobilioris creature, que mox ignobilior facta fuit, et parentum nostrorum in transgressione precepti, cum diis fieri similes putaverunt. Da gloriam domino Deo tuo; dic non solum ore, sed corde Apostolicum verbum illud: «Quicquid sum, Dei gratia sum». Dic tecum: «Domine, et homo natus et rex factus et hostium victor et tanti belli gloriosissimus triumphator, opera manuum tuarum sum ego.»; ut hac veri confessione et debita reverentia tua in eadem Dei benignitate et gratia futuros sublimationis tue fructus – sicut speramus – afferas in tempore suo. Ad maiora quidem forte, quam cogites, te Deus tot manifestis miraculis exaltavit. Non putes; parce, precor, si te forsan offendero, verum enim de te loquar, quod raro solet ad aures principum, qui inter blandientium versantur insidias, pervenire; non putes, inquam, non credat serenitas tua Deum ad tantam gloriam et ad illa mysteria, que mox prodam, te tuis meritis assumpsisse. Retracta tecum – ut puericiam omittam – tue tempora pubertatis; pone tecum omnium cogitationum tuarum atque factorum diligentissimam rationem; noli, si quid per te erratum est, post terga proicere. Pone te ante te; dic tibi et conscientie tue: «Hec bona neglexi, hec mala feci, in hoc divine maiestatis nomen offendi»; et quoniam in mundo es, in quo mundus esse non potes, noli te seducere tibique ipsi mentiri dicendo: «Quia peccatum non est in me»; sed mundum dividendo cum Apostolo dic : «In hoc concupiscentia carnis pollutus sum, in hoc per concupiscentiam oculorum nimis mihi complacui, in hoc nimis per vite superbiam sum elatus.» Cum hoc diligenter feceris, tunc enumera bona, si voles, et tecum ipse considera, quid apud examen illius districti iudicis merearis. Non dubito, quoniam peccatorum – ut Satyricus ait –

prima hec est ultio, quod se

Iudice, nemo nocens absolvitur,

quin non fatearis tot et tanta tibi supra merita pervenisse; in defensionem siquidem fidei christiane et in declarationem iusticie veri vicarii Iesu Christi domini nostri, Urbani sexti, te Deus regem fecit et supra mortalium vires in mirabili potentia sua voluit esse victorem. Nam licet viderit universus orbis, quicquid de metus impressione contendat genus illud viperarum, Urbanum in summum pontificem sublimatum; licet illi post muliebrem, quem obiciunt, metum, in tranquilla Urbe et plaudenti populo Urbanum coronaverint, inthronizaverint dederintque universis fidelibus in summum pontificem venerandum; licet eidem astiterint in consistoriis et aliis actibus, qui nequeunt nisi per Sedem Apostolicam explicari et multis mensibus sine suspitione et murmure intrusionis ipsimet eundem in verum papam habuerint, secedentes attamen universi multos faciunt de domini nostri iusticia dubitare multosque – sicut videmus – principes et populos in suam sententiam attraxerunt. Nec pudet eos; in tantum furorem et tam ingentem mentis cecitatem collapsi sunt; quod singuli scripserint privatis eorum litteris cunctis pene mundi principibus atque populis canonicam assumptionem Urbani, ipsum verum pontificem asserentes. Ad horum igitur confusionem, imo forsitan ad salutem, tot et tanta in te miracula facta sunt. O te felicem, o te super omnes mundi principes gloriosum, si dederit Deus hanc abominationem scismaticam tuis manibus opprimi aut lacerum Ecclesie corpus in unitatem veri pontificis reuniri! Faciet hoc itaque Deus, si te in huius secundo fortune tue cursu talem exhibeas, quod fieri tante rei auctor et principium merearis. Erexit et te Deus, ut populis, qui se tibi favorabiles prebuerunt, in iusticia et equitate consuleres eosque de servitute scismatis apostatici liberares. Erexit et te Deus, ut fidelibus sacratissimi sanguinis regii, quos guelphos agnominavit antiquitas, salubre fores presidium et asilum. Nec tibi parvum videatur esse, quod dico. Pium quidem et electum genus hominum guelphi sunt, amatores pacis, Dei iusticieque cultores, qui semper sevientibus seculi principibus in Ecclesiam afflictis summis pontificibus astiterunt. Et quoniam hoc hominum genus inclyti progenitores tui semper fuerunt favorabiliter prosecuti, dicam breviter, quantum ex litterarum monimentis accepimus, unde processerit pars guelphorum, ut ad hos fovendos per maiorum tuorum vestigia gradiens propensius animeris. Quod facturi paulo altius ordiemur.

Tempore, quo Henricus, durus persecutor Ecclesie, quem aliqui tertium, aliqui quartum volunt, auspiciis infelicibus imperavit, idem princeps detestabilem persecutionem mente concipiens totam undique divisit Italiam magnamque eius partem contra pastores Ecclesie concitavit sectasque, que postea guelpha et gebellina dicte sunt, dum opprimere querit Ecclesiam, introduxit: que siquidem partes durante dissensione inter summos pontifices et imperatores mira sunt pertinacia confirmate; adeoque contrariis Italicorum studiis increverunt, quod nedum illius etatis homines venenum huius gemine factionis infecerit, sed quasi hereditarium ius in filios atque posteros transierunt. Nomina vero dicuntur a duobus Alemannie principibus, qui bellum simul gerentes patriam totam diviserant, provenisse. Cum enim uni Guelphus vel – ut alii tradunt – Gulphus, qui et comitisse Mathildis vir, licet inutilis, fuisse creditur, nomen esset; alter Gebellinus diceretur, vocabulum his factionibus indidere. Sive autem hec fuerit ratio nominum sive – ut quidam volunt – gebellini dicti sint, quasi bella gerentes, eo, quod illud genus hominum imperatoribus obsequens bellis et novitatibus atque sanguine delectetur; guelphi vero, quasi gerentes fidem, appellati sint eo, quod pro fide et Romana Ecclesia summisque pontificibus semper decertaverunt; ista tamen nomina a maioribus nostris accepta usque ad nostra tempora pervenerunt. Nec ignoro quosdam miraculose minusque verisimiliter tradidisse volentes horum nominum reddere rationem, in monstro, quod in aere quidem apparuisse credi volunt, hec nomina prius in voce tonitrui sonuisse. Dicunt enim (inter quos precipuus fuit Sabas Malaspina , qui tuorum maiorum gesta satis incompte – ne dicam – insulse, descripsit) in nativitate Manfredi, quem adulterio natura tradunt, in partibus Tuscie aere rutilo duas nubium imagines femineas apparuisse aspectu terribiles simulque brachiis per mutua nexis diu magna cum admiratione videntium colluctantes; ut nunc ista, nunc illa prosterni, nunc una, nunc altera sublevari, alternatis vicibus et valentior insurgere videretur et aereo mugitu voceque tonitrua unam guelpham alteramquc gebellinam vocari a cunctis audientibus deprehensum. Quod quidem, etsi verum esse potuerit, pro magnitudine tamen miraculi non audeam affirmare. Quicquid autem homines de nominibus huiusmodi fabulentur, certa tamen est Italicorum ista divisio, qua iam – sicut per hystorias perpendere possumus – ad ducentesimum atque quasi trigesimum septimum annum flenda cum vastitite patrie plurimum effundendo sanguinem decertamus. Nec arbitror pestem hanc finem nostris temporibus habituram. Nam si astrologie tractatoribus credendum est, has factiones et sectas et, quicquid apud mortales agitur, celorum et siderum influentia suis viribus introducit. Quanvis enim sidera voluntates hominum non cogant, fatentur tamen etiam vere fidei tractatores ipsum celum in mentes nostras influere et liberum nostre voluntatis arbitrium ad hoc potius quam ad illud citra necessitatis tamen violentiam inclinare; quod, cum in privatorum actibus multum valeat, plurimum tamen in alicuius universitatis deliberationibus operatur. Volunt igitur hi, qui ex effectibus virtutes corporum celestium deprehendere sunt conati, temporalem felicitatem et infelicitatem Ecclesie secundum Iovis et Solis dominationem, situm et fortitudinem variari, quos etiam planetas pro guelphorum significationibus tradiderunt; ipsum vero Saturnum et Martem fortune statu Romano imperio et ipsis tradere gebellinis. Solares igitur et ioviales homines guelphi sunt et iuxta traditiones astrologorum benigni, gratiosi, venerabiles in facie, aspectu pulcri, pacifici, mites et religiosi. E contra vero saturnini et martiales, quales gebellinos volunt, mali, maliciosi, iracundi, superbi, crudeles et irrequieti; ut in tanta varietate morum et quasi quadam contrarietate nature et adversas primorum motuum qualitates difficile sit hominum concordiam reperire, precipue cum necesse fiat insurgere scandala propter peccata mortalium, quibus quotidie Creatoris nostri maiestas offenditur et ad has delictorum punitiones per iusticiam invitatur. Non igitur derelinquas optima maiorum tuorum vestigia, qui semper hoc benignum genus hominum confoverunt. Confirma Ecclesiam, consule regno nitarisque pacis nomen tibi a nativitate inditum, non solum intra tui dominatus fines, sed per totam Italiam propagare teque totum iuxta nominis tui significatum cunctis prebeas gratiosum. Karolus enim a charis grece, latine gratia, et olon, totus, dicitur, hoc est: totus gratiosus. Gloriosissimum profecto nomen et, quod debeat omni conamine iuxta vocabulorum illud componentium significata totisque nixibus adimpleri.

Et quoniam ad illam partem, quam in ultimis reservavi, ventum est – ut te non admoneam, sed exhorter ad ea, que debeant tuum stabilire sceptrum tuique nominis gloriam propagare -, volo, quod primo cogites te regem esse, quod quidem nomen, a regendo veniens, non a regnando, non minus oneris significat quam splendoris. Regere quidem dignitatis est, est etiam et laboris, ut, si hunc deseras, illam perdas. Non est ociosum nomen regis, non est facile munus aliis imperare, ut non immerito Tiberius, qui laudabile principium sui imperii crudelitate luxuriaque corrupit, persuadentibus amicis, quod inire non cunctaretur dominium, tradatur increpans respondisse: «Nescitis, quanta bellua sit imperium»; et tandem, quasi coactus, conquerens miseram et onerosam sibi iniungi servitutem rerum moderamina suscepisse. Quod quidem nec illum, quisquis fuerit, regem latuit, qui oblatum diadema fertur aliquandiu considerasse demumque – ut Valerii verbis utar dixisse: «O nobilem magis quam felicem pannum, quem si quis penitus agnoscat, quam multis sollicitudinibus et periculis et miseriis sit refertus, ne humi quidem iacentem tollere vellet!» Quod si posset – ut verum est – miseris mortalibus persuaderi, nunquam forent pro regnando certamina, nec deceptis in splendore dignitatum mentibus ambitione dominii respublice quaterentur. Rex igitur es: incipe prius tibi quam aliìs imperare; rege te ipsum, noli regendorum subditorum studio tuimet derelinquere moderamen. Unus homo maximum regnum est; imperet et sceptrum teneat in te ratio; regulet voluntatem, contineat primos motus, comprimat iram, extinguat libidinem, obtundat cupiditates et, cum te talem senseris, tunc aliis imperato. Sit tibi fedius tuorum superari virtutibus quam aliorum armis. Turpe quidem est atque ridiculum minus bonum melioribus presidere: non tantum dignitate tuis, sed virtutibus antecellas. Conare, quod non solum rex sis, sed dignus regali culmine iudiceris. Infirmum quidem regnum est, quod delatum creditur ad indignum. Si patres, si filios, si fratres, si amicos et alios quoscunque nobis amore, sanguine vel affinitate coniunctos non solum bonos, sed optimos exoptamus; quid velle de regibus subditos arbitraris? Si pudet magnos subesse minoribus, cui non minus bonis subesse pudeat meliores? Ille verus rex est, quem preficit ratio, non quem nativitas exhibet, potentia imprimit vel electio facit. Ratione autem preest, quem ita super alios perfecit virtus, quod in eius comparationem aliquid non videatur aliis non deesse, nichil inter tyrannum et regem interest, nisi quia hic bonus, ille malus est. Apud antiquos enim et tyranni reges et reges tyranni vocabantur; litteris quidem hec nomina, non significationibus differebant. A fortitudine namque tyranni dicti sunt; tyros enim grece, latine fortis; unde et tyrones fortes milites appellamus. Hinc etiam Maro noster Eneam suum nunc regem, nunc tyrannum appellat:

Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter

Nec pietate fuit nec bello maior et armis.

At alibi de eodem ait:

Pars michi pacis erit dextram tetigisse tyranni;

et mox subiit:

Vos cuncti regi mea nunc mandata referte,

sed potentiores et ipsi reges fortitudine atque viribus abutentes virtutis nomen in vitii vocabulum transtulerunt: unde et tyranni iniusti domini dicti sunt. Sive ergo iniuste intraverit sive iniuste regat, tyrannus est: sola virtus, non titulus, non unctio, non diadema, non consecratio regium nomen gignit. Habes optimi vatis testimonio superioribus versiculis, quid regem deceat: iusticia, pietas bellique doctrina. Hec regem faciunt, hec regium sceptrum ornant. Iusticia quidem in omnes, pietas in superos, armorum exercitium ad propulsandas, non ad inferendas iniurias. Multos decepit licentia regia, qui, cum supra leges sint, libitum in licitum converterunt. Paucissimi cum divis Severo et Antonino dicunt: «Licet legibus soluti simus, legibus tamen vivimus». Semel dictum, perpetuo persuasum est: quod principi placuit, legis habet vigorem; nec – sicut Theodosio augusto visum est – maius imperio putant legibus submittere principatum. O beatas respublicas, o felicia regna, quorum reges et principes iusti sunt et sic se legibus subiciunt, quod domesticos, qui de regia maiestate presumunt, imo plerumque regali potentia per superbiam abutuntur, exemplo suo moneant, quid ipsos oporteat observare! Maxima quidem diligentia cavendum est, ne, quos quotidie consulis quive tibi iugiter assistunt, potentiam eis traditam vel permissam convertant ad iniuriam infirmorum. Audi pauperes, exaudi miseros, impotentes adiuva, viduas fove, pupillos protege; memento te parvis presidium esse, maioribus vero frenum; noli committere maiorum causas maioribus; tu ipse iudica, quid sit de familiarium tuorum litibus statuendum. Raro palatium habitantes contra se mutuo iudicabunt; invicem cedunt similia de similibus expectantes; quos vero conversationis insolentia parumper tue maiestati facit extraneos, quomodo putas aut qualem de purpuratis et stipatoribus tuis, quibus indigent, quos reverentur, quos metuunt quorumve suffragia exoptant, ferre sententiam? Nec pauperum etiam vilissimas contemne causas; plerumque quidem, licet minimum sit, quod in litem deducitur, de maiore parte census pauperis agitatur. Omnis fere pauperis questio de tota substantia est; non minor est sibi iactura vituli, quam diviti sit armenti. Et – ut ad familiares tuos redeam – cave, ne detractionibus aures prebeas, licet verum noveris, quod defertur, licet verum forte tecum tacitus opineris. Ostende te non credere: perpendant detractores te moleste ferre, quod suggerunt. Et si quid habes, quod de insusurrantibus allatum sit, sive verum sive falsum credas, optimum erit obicere, ne putent et ipsi accusatoribus se carere. Diligenter tamen adverte, quod dicitur, et inquire cautissime, quod affertur; inventa, non suggesta corripias. Si hoc feceris, non poterit apud serenitatem tuam – quod maximum regum et principum exitium est – innocentia circunveniri; nec te impulso nocere valebit invidia, que, regalium curiarum vernacula, insontes prosequitur, bonis detrahit, virtutibus obstat, regna dividit et quasi venenum pestiferum mentes infidens fidelibus oppressis consiliis in precipicium reges ducit. Nulla curialium pestis maior; cum aliquis honoratur, excandet; cum laudatur, obstrepit; cum deprimitur, gaudet. Infernus te absorbeat, bestia mortifera, que societatem mortalium occulta infectione corrumpis; precipue bonis, ne emergant, laqueos tendis, insidias struis et offendicuIa machinaris! O beatos reges, o felices principes, qui tua figmenta cognoscunt, qui sciunt a tuis sagittis innocuos conservare, qui tuas versutias non ignorant quive te noverunt estinguere teque de circunstantium sibi mentibus extirpare! Et – ut hoc cum Satyrico concludam –

pulsa, dinoscere cautus,

Quid solidum crepet et picte tectoria lingue.

Hic labor, hoc opus est; et denique te moniturus

His ego centenas ausim deposcere voces,

Centum ora et linguas optare in carmine centum;

ut, quanto me magis vides huius tue admonitionis avidum, tanto magis te in hoc prebeas circunspectum.

Sed, unde paulisper evagata est, iam ad te revertatur oratio. Satiari quidem nequit innata devotio illa scribendo colligere, que credam ad exaltationem tui culminis pertinere. Volo igitur, ut te verum regem exhibeas, quod iustas leges subditis previdendo componas et – quod illis auctoritatem dare potest – illarum sis precipuus observator. Male quidem populi de legibus sentiunt, quas a latoribus observari manifestissime non perpendunt. Et omne onus, licet gravissimum, minoribus leve creditur, quod a maioribus sine differentie prerogativa subitur. Memento, cum legem institues, te non tibi, sed subditis et ipsi utilitati publice consulturum; sit semper ante oculos Propheticum illud: «Ve, qui condunt leges iniquas!» Sit eadem lex omnibus tam indigene quam colono. Sit lex tua lex iusticie, lex veritatis et equitatis. Si legem iniustam tuleris, totiens renovabitur iniusticia tua, quotiens lex adimplebitur. Non semel peccat, qui legem condendo peccat. Habent cetera delicta mensuram, legis vero latoris peccatum, quodammodo infinitum est. Fac legem, quam tu ipse mutare non velis, quam subditi leta mente recipiant, posteri non subvertant et quam omnium consensus ratam efficiat. Non solum temporalia dispensent utiliter leges tue, sed edificent ad salutem. Non sint laqueus simplicibus, non captio innocentibus, non refugium subdolis, non telum calumniosis; sed denique sint recte, rationabiles, clare, simplices, immaculate et – quod summum prestabit – populorum assensu sint ad salutem omnium et utilitatem publicam institute. Pone tales magistratus in regno, qui iusticiam in benigna severitate ministrent, qui non insidientur divitibus, qui non circunveniant in calumniis simplices, qui denique iusticiam non mercentur. Non sine causa dico, iandiu enim – quod quidem periculosissimum est et turpe – venundare delicta venit in morem et per totius regni limites inolevit. Homicidas, fures, latrones, violentos et omnes maximorum delictorum reos corrumpens pecunia iudices tutos facit. Tolle pestem istam, tolle abominationem hanc, extingue tam scelesta flagitia.

Timeant peccare mali formidine pene.

Non nutriat indulgentia, non impunitas, non iudicum avaricia cum regni deformatione delicta. Quid enim deformius quam iusticie solem extinguere, quam illo sublato regna tutissima in latrocinia commutare? Si iusticiam opprimi patieris, nonne bonis securitatem substuleris et malos effeceris in omnia scelera precipites et effrenes? Quid prodest regi iusticia sua, si ministrorum suorum iusticia non accedat; quid prodest iusta statuere, bona velle, equa precipere et honesta iubere, si in executorum manibus corrumpantur? Diligenter ergo respicias, quibus regni tui stabilimenta committas. Stabile quidem tibi tuisque regnum erit, si ipsum in integritate misericordis iusticie continebis. Audi psalmistam, imo Spiritum Sanctum ore regio resonantem: «Iudicate», inquit, «egeno et pupillo, humilem et pauperem iustificate.»Hoc est divine vocis oraculum, hoc est illius vere ineffabilisque sapientie preceptum, que dixit: «Diligite iusticiam, qui iudicatis terram.» Et – ut ad Psalmum revertar – ostendam, quosnam exstimaverit iussionis huiusmodi contemptores. «Nescierunt», ait, «neque intellexerunt; in tenebris ambulant.» Et subdit: «Movebuntur omnia fundamenta terre»; seque convertens ad ipsos inquit: «Vos autem, sicut homines, moriemini et sicut unus de principibus cadetis.» Videsne, princeps optime, quid dii, hoc est: reges, quos in deorum numerum ceca gentilitas referebat, si iusticiam dereliquerint, debeant expectare? Movebuntur equidem fundamenta terre, hoc est: eorum, qui reguntur, hominum voluntates, in quibus terrenorum regnorum fundamenta nituntur. Ipse namque Deus in ultionem neglecte iusticie excitat contra reges et principes animos populorum; nec solum impetit illos humilium pena, quorum est mori, non ruere, sed etiam illa terribili vertigine principum, qui, quanto super alios altius evecti sunt, tanto gravius, dum corruunt, opprimuntur. Custodi itaque – sicut pupillam oculi tui – preceptum istud; sitque constans et perpetua voluntas tua, ut ius suum cunctis exhibeas faciasque ab his, quos iusticie ministros instituis exhiberi; semperque in regni dispensatione memineris te non in servos atque mancipia, sed in liberos dominari. Quod si – ut Macrobianus ille Pretextatus iubet – cum servis clementer vivendum est comiterque sunt et in sermonem et nonnunquam in necessarium consilium admittendi, et denique conandum est, quod colant te potius servi tui, quam timeant; quidnam debes facere, gloriosissime princeps, qui non servis imperas, sed liberis antistaris? Quid autem debeat liberis imperari, si, quid tibi privato iuberi velles, te non decipiendo prospexeris et vere et facile proculdubio iudicabis. In primis enim, quid cuiusque professioni conveniat, imperato, aliud decet agricolas, aliud pistores, aliud fabros, aliud mercatores, aliud nobiles, aliud vero plebeios, aliud milites, aliud iurisperitos. Iubeatur igitur unicuique, quod novit. Grecum proverbium est, quam quisque novit artem, in illa se exerceat. Quod quidem cum profecto verum sit, non minus tamen continet veritatis, a nemine, si iubeas, exigendum, in quo se non noverit exercere. Qui enim, que iussus ignorat, facere precipit, non vult suis iussionibus obediri: importabile quidem onus est impotentibus, quod validis levissimum videretur. Fossam facile deducet agricola, quam urbicis deliciis enutriti ne dum laboriose, sed inefficaciter conarentur; disputarent in magna subtilitate philosophi, que abhorrentes a studiis litterarum, ne dum invenire nescirent, sed etiam inventa et in medium clarissima expositione prolata intellectu percipere non valerent. Verissime quidem poeta noster Mantuanus, cuius cineres gloriosa tua Neapolis meruit conservare, dixit:

Non omnia possumus omnes.

Iubeas igitur singulis et precipias universis, quod facile possit impleri quodque non solum supra vires non sit, sed cunctis facillimum videatur quodve non ad vexationem subditorum, sed ad reipublice necessitatem et utilitatem omnium videatur inventum. Observa populis veterum regum mores et consuetudines probatas; sed quid ultra indictum fuerit, benigne remitte. Maximum ius regis est; sed cum in subditos illi cuncta possint, modica tamen licent; et si forte liceant, saltem non decent et – quod maxime principibus ponderandum est – saltem non expediunt. Rex cum subditis unum corpus sunt; ille caput, ille membra cetera representant: nemo sic capitis curam gerit, quod pedes negligat, nec sic subiecta capiti membra custodit, quod illius curam omittat. De subditis ergo, tanquam de te ipso, curam habe; tanta benignitate utaris in cunctis, quod predecessorum tuorum tempora non exoptent, quod te diutius incolumem velint, quod tuorum beneficiorum memores tuis posteris obsequantuur. Audi patienter omnes; auditis in clementie humanitate responde. Sit tibi ante oculos illius optimi principis Titi Vespasiani dictum: «Non decet aliquem a facie principis tristem abire.» recordareque, quod idem imperator, Vespasiano patre liberalior, cum cenans in memoriam revocaret se nullis ea die gratiosum aliquid indulsisse, apud convivas astantes conquestus sit dicens: «Amici, hodie diem perdidi.» Quibus vocibus quid laudabilius potuit ex ore principis prodiisse? Iure dignus imperio una cum patre eodemque curru vectus de Ierosolymis et tota Iudea gloriossime triumphavit et a senatu populoque Romano Domitiano fratri prelatus est. Fuge igitur onera nova statuere; cogita te, novum regem, de tuorum populorum viribus plenam noticiam non habere nec omnino tantam, quantam habuerunt predecessores tui. Quod illi subtraxerint, noli reponere; quod illi non indixerint, noli iubere; sentiant novi regni tui cum exoneratione dulcedinem. Si viderint populi te in huius auspicio dominatus aliquid de solita pensitatione dimittere, letabuntur, gaudebunt teque miris laudum preconiis celebrabunt; nec iam hominem, sed quasi deum celo dimissum venerabuntur et colent. Memento imperatorem optimum Hadrianum, qui Traiano successit, sepius vocem illam prudentissimam replicasse, qua dixit ita se rempublicam gesturum, ut sciret rem populi esse, non propriam. Hoc aureum verbum sepius tecum repete, ut, cum videris te subditorum tuorum, non tuam rem gerere, taliter administres imperium, quod iure non possit tuis commissisque tibi populis displicere. Scio, quicquid feceris quicquidve iusseris neminem in tuis oculis damnaturum; et, utinam, si tue confirmationi non expediat, non habeas laudatores! Maxima quidem infelicitate principum inductum est, ut nullos inveniant reprehensores; omnes enim benevolentiam dominorum adeo studiose querunt, quod vereantur ipsos, etiam si honesta consulant aut veritatem proferant, contristare; et sic, dum esse molesti dominis suis fugiunt, eos in maximos errores precipitant et inducunt. Tu itaque sic vive cum ipsis, quod verum tibi dicere non formident. Quod equidem facies, si fideliter consulentibus placidus acquiesces; si te gratius audire monstraveris asperam veritatem quam blanda mendacia; si te non viderint assentatonibus delectari; si signum dederis te veritatem mixtam blandiciis abhorrere; si Gnatonicos applausores fugeris et verum cum severitate dicentibus te ostenderis delectari; si mendaces nedum moleste feres, sed punies; sique tibi hoc unum firmiter persuadeas, semper ad deceptionem adulationes strui; sique semper habueris in ore Propertianum illum versiculum:

O nullis tutum credere blandiciis!,

denique – super hoc ne diutius insistam – te et alios moniturus eiusdem poete auctoritate concludam:

Quisquis es, assiduas aufuge blandicias.

Et – ut, unde discessit, revertatur oratio et exonerandorum populorum monita reassumam – pone sumptibus tuis modum. Noli subditorum damno nimis esse munificus; sic libertatem exerceas, quod unum diviciis abundare non facias de spoliis plurimorum. Non solum inhonestum et turpe est, sed odiosum aliena largiri. Ea liberalitate utaris, que sic accipientibus prosit, quod nemini noceat. Quin etiam sic pace et bello regendi disciplinam instituas, quod onera subditis non indicas. Habes singularissimi imperatoris exemplum, divi Marci Antonini, de quo teste Helio Spartiano – ut arbitror –, sed – sicut in quibusdam codicibus legitur – Iulio Capitolino auctore legimus, quod adeo extra ordinem tributa noluerit indicere, quod, cum bellum contra Germanos et Marcomannos maxima tum virtute, tum felicitate gereret, exhausto erario induci non potuit, quod provincialibus extra ordinem aliquid imperaret; sed in foro divi Traiani auctionem ornamentorum imperialium fecit vendiditque – ut eiusdem auctoris verba referam – aurea pocula, cristallina, myrrina, vasa etiam regia et vestem uxoriam sericam et auratam; gemmas etiam, quas multas in repositorio sanctiore Hadriani repererat: et per duos quidem menses hec venditio celebrata est. Ac, ne provincialibus esset molestus, preter vestes et vasa aurea adhuc et signa cum tabulis magnorum artificum vendidit. Demum vero ex preda belli Marcomannici tantum auri retulit, quod potestatem emptoribus fecit, ut, si quis vellet empta reddere atque aurum recipere, sciret licere. Nec molestus ulli fuit, qui vel non reddidit empta vel reddidit. Quod quidem optimi principis officium in medium proponere volui, ut tam benigni ducis exemplo ad aliquid maius vel simile faciendum tua serenitas debitum solvit. Nec mirum tibi videatur, si, postquam ille nature debitum solvit, in remunerationem tante iusticie et pro admiratione mansuetudinis et virtutis senatus populusque Romanus gentilitatis more memorie sue divinos consecraverunt honores ipsumque communi consensu – quod nec prius nec postea factum accepimus, ante conditum funus deum propitium vocaverunt. Tanta quidem opinio sue deificationis cunctos invasit, quod omnibus iudicatus erat irreligiosus atque sacrilegus, qui, cum per fortune indulgentiam posset, in domo propria inter penates deos Marci Antonini statuam non haberet. Hec merita virtutibus reddebat officiosa gentilitas; nostra vero tempora non in senatus populique favore, sed in eterni et veri Dei benignitate, que semper citra demerita punit et supra merita mirabili largitione retribuit, vite beate statum et celestem patriam pollicentur; ut tibi, qui Dei digito perductus es ad regii culminis statum, maxima videatur indicta necessitas sic agendi, quod virtutibus ab illo gentili principe, licet philosopho, qui nec verum Deum nec veram iusticiam cognoverat, non vincaris.

Longum est, gloriosissime princeps, omnia, que regem decent, exprimere. Quicquid enim privati monentur, quicquid philosophia precipit, quicquid integritas christiane fidei dogmatizat, omnia principem decent; omnia, que in aliis commendamus, debent in principibus admirari: sicut dignitas eos super ceteros posuit, ita virtus exornet. Quid enim prodest nitere vestibus, fulgere diademate et thronum auro fulgidum insidere, si desit splendor ornatusque virtutum? Denique considera parumper mysteria regalium ornamentorum. Et – ut solium atque diadema dimittam – pomum illud aureum, quod sinistra sceptrumque, quod dextera regit, solummodo contemplemur; non quod nunc sit nostri propositi cuncta duorum istorum mysteria pertractare, sed ut in ipsis facile et manifeste perpendas, quanta deceat reges perfectione fulgere.

Inter corporum figuras – ut geometre volunt – nulla perfectior nullaque capacior forma sperica reperitur. Ad hanc quidem celos et celorum ornamenta, perpetuos illos ignes, quos stellas et sidera dicimus, et ipsorum elementorum corpora, universi huius opificii fabricator Deus – sicut ratio docet et omni ratione certior experientia ipsa demonstrat – formavit et fecit; ut ex huius divine electionis argumento satis cuilibet esse debeat persuasum, quod forma illa, quam universi mundi corpus, perfectissimum omnium, Deus

ipse voluit obtinere, ceteris corporum formis sine dubio debeat esse perfectior. Verum rotundorum duplex est differentia. Quedam enim undique superficie deducta in spiram lineis in se revertentibus solius puncti patiuntur in plano contactum: hec proprie rotunda dicimus, quale videmus pomum, seu pilam, quam regia sinistra sustentat. Alia vero a forma sperica totaliter non recedentia protenduntur in longum, qualis est regia virga, que dextera retinetur: hanc formam proprie non rotundam, sed teretem appellamus. Ita prima, que in se undique conversa revertitur, quid aliud denotat quam perfectionem, quam in se ipsis debent habere reges, quibus populorum moderamina sunt commissa? Secunda vero forma, que se – ut diximus – extendit in longum, quid aliud significat quam administrationis regie, quasi sideris cuiusdam, cui sperica est forma, emissum radium, quo ad ultima regni sui limina pertingit et venit? Nam si velis diligenti consideratione respicere, sidera, que inter celestia corpora perfectiora sunt, et orbem habent, ut pila, in sui centri globositate, et radios, ut sceptrum. Reges autem in terra quid aliud sunt quam sidera? Illa quidem celum illuminant, isti terram; illa celi speras movent, isti cuncta terrestria. Cures igitur, ut in te ipso perfectus sis, sicut illa forma pile, quam sinistra regum portat, inter alia corporum liniamenta, sive trigona sint sive quadrangula aut alia quacunque differentia geometrica distinguantur, diffinitur esse perfectior; quotiensque te ad alterum iusticia, severitate, constantia vel pietate, prudentia vel alia quavis virtute quasi radios emittendo protenderis, ab illa circulari perfectione, quicquid egeris, non recedas. Nec obliviscaris et sceptrum et pilam aurea fore; que quidem, licet de tali materia ob preciositatem videantur ab initio fabricata, ne vilis materia regiis manibus tractaretur, habet tamen et ipsum aurum perfectionis, quam in te desidero, atque regalium proprietatum maximum argumentum. Aurum quidem inter cetera metalla perfectius est, quod docent facile complexio, color et ipsa duratio. Est enim aurum – ut tradunt, qui de mineralibus tractaverunt – complexione calidum et humidum, ex quibus duobus multi philosophorum voluerunt omnia gigni et genita conservari. Ex quibus humoribus astruunt physici vitam hominum certissima ratione constare ; ut, sive desiccetur humidum radicale nimium excrescente calore, sive ille calor ingenitus extinguatur, humido nimium exundante mors hominis sine dubio subsequatur: quandiu vero inter illos humores debita proportio conservetur, animal ipsum vita fruatur et valeat; quorum disproportio morbos generat atque mortem. Color autem ipse sidereus, licet propter auri densitatem in tenebrarum opacitate non luceat, fulget tamen in claritate luminis et renidet, et quanto fortiori immalleatione concutitur, tanto in clarioris fulgorem luminis excitatur. Age nunc, considera, quanta sit auri duratio, quod quidem nullis temporum seculis corrumpitur, nulla possit rei alterius infectione corrodi; igne sepius liquefactura, si quid extraneum habuerit admixtum, purum remanet et sincerum, omnem ignobilioris rei respuens societatem. Collige nunc singula et, an regem deceant, videamus. Quid aliud te et alios reges admonet vitalis illa complexio, quam te in vitam et conservationem subditorum regem esse creatum? Si calore cupiditatum efferveat rex, si accendatur libidine, si excandescat iracundia, que mater est crudelitatis, nonne est subiectis regie dictioni miserabiliter pereundum? Si mollicie deliciarum, quasi copia humorum effluat, nonne rex et regnum dabuntur, si quid ingruat, in ruinam? Possem omnium istorum plurima tibi exempla proponere. Sed recordare, ut Paridem, hospitalis thori violatorem, Tarquinium Superbum, qui regali fastigio Rome finem imposuit, Appium Claudium, qui usurpato contra fas imperio Virginie cecatus amore in expugnationem pudicicie per calumniam est abusus, omittam; recordare, precor, Sichem, principem Sichimorum, qui compressa in libidine sua Dyna, filia Iacob, sibi, urbi et populo suo mortis, vastationis et servitutis causa fuit. Recordare Neronis, qui impatientis ire furiis agitatus in crudelitate sua fratrem, uxores, matrem et senatum extinxit, Urbem incendit et ipsum Romanum imperium ferme delevit. Sardanapalus deliciis effeminatus, ultimus Assyriorum rex, muliebri mollicie a suis contemptus, victus demum et fortius moriens, quam vixerat, ab Assyriis regnum transvexit in Medos. Antiochus etiam, Assyriorum rex, dum in Eubea insula positis aureis sericisque tentoriis tibiis et fidibus delectatus, floribus et rosis medio hiemis tempore ad delicias et luxum effusis cum Romanisque mundi victoribus gesturus bellum, instrumenta libidinis, virgines et pueros diligenter eligeret, impetu per Acilium Glabrionem facto metu, qui facile mentes luxurie deditorum invadit, insulam dereliquit nec apud Thermopylas, ubi quondam Xerxi regi parva manu restiterat Leonidas, quin terra marique fugeret, potuit contineri. Ut manifeste detur intelligi aurum illud in sceptrum pilamque conflatum reges et principes admonere, tali temperamento debere reges versari cum subditis talemque secum humanarum passionum moderamen atque mensuram in cunctis suis actibus adhibere, quod, sicut aurum sue complexionis beneficio diuturnum est, ita se et regnum cunctis temporibus conservet illesum. Non enim decet reges de suis solum temporibus cogitare, sed premeditari debent, qualiter subditos qualeque regnum suis heredibus derelinquant; ut illos bene et illud bonum suarum virtutum meritis post fata dimittant, huius rei beneficio per famam eternaliter duraturi. Quid autem sidereus ille color in luce refulgens de regia dignitate figurat, nisi quod decet reges in luce, hoc est: in oculis intuentium, omni virtutum lumine resplendere? Quid etiam sibi vult, quod aurum, quanto magis percutitur, tanto magis in nitorem conspicui luminis deferatur, nisi regum esse in adversitatibus sic obtundi, quod clariores emergere comprobentur? Quid autem admonet illa auri miranda duratio et, quod sepius liquefactum purius relinquatur, nisi quod reges debeant tali tantaque virtutum integritate pollere, quod in eterne vivacitatis longevitatem evadant et quod, quanto magis inter corrumpentia, sicut aurum in igne, versentur, tanto magis reddantur a cunctis humane conditionis sordibus mundiores? Ut hec vel iuxta superius tradita aut alia meliori consideratione tractantibus, satis appareat aureas illas virgam et pilam, non fortuito, non solum exornandi proposito, sed optimo consilio magnoque mysterio inter apparatus regios adinventas.

Et – ut diadema paulisper attingam – quid aliud geminatus ille – ut nunc habet consuetudo – turritusque circulus aureus impositus capiti prefigurat aut, sicut olim, pannus ille tenuis gemmisque pretiosissimis redimitus, quo reges crines obvolvebant, nisi mentem regiam, cuius sedes in capite sit, debere cunctarum virtutum lumine, sicut diadema lapillorum splendore, mirabiliter refulgere? Nec mirum, si per gemmulas illas preciosas et raras virtutes regie designantur. Habent enim singuli lapides, si tractatoribus illorum credi oportet, vim maximam et virtutem, ut facile possint singuli singulis virtutibus adaptari.

* * * * *

7.

Responsio<Philippo Villano de Stoldis<

[1381-1382?]

DELECTATUS sum, frater optime, libello tuo, et quedam fide solita vel correxi, forte tamen corrupi, sed saltem michi correxisse visus sum. Placent omnia: placet inventio, placet stilus; et ipsum edendum arbitror, patrie tibique et tot illustribus civibus futurum glorie, rogo tamen, quod orthographiam non negligas, nam, cum opus sit elegantissimum, deforme foret vitiis illis puerilibus inquinari, precipue cum sepe mutata sillabitatio et elementorum iunctura sensum omnem intellectumque pervertat.

Ceterum de Turrisiano, Brunetto et Paulo tecum velim, si placebit, aliquando conferre. Ubi vero * * tractas * * * *      * * * * et vale felix ocio, studio et ingenio tuo, quorum duobus primis invideo, tertium vero miror et laudo.

<Colucio Pieri> tuus.

8.

Reverendo in Christo patri domino<Bartolo> abbati dignissimo Sancti Salvii.

[1382]

VENERABILIS in Christo pater. Scribunt – sicut videbis – paternitati tue magnifici domini mei in favorem abbatis de Raggiolo, nec possem exprimere, quanto litteras conficiendas mandaverunt affectu. Unum, quod illorum littere tacent, privatim ediseram. Fertur, de quo pro honore auctoritatis tue plurimum doleo, te huius sue persecutionis auctorem; quod si est, ut illi, qui de te obloqui volunt, attestantur, magna iudicio meo reprehensione dignus es. Licet enim carnalibus motibus tu et ceteri etiam viri sanctissimi, dum in hoc fetido corpore degitur, agiteris, licet indignationum alterius culpa tibi materia prebeatur, non decet tamen virum bonum, non christianum, non religiosum, contra caritatem et contra illud naturale vinculum societatis humane et – quod plus est – contra fidei christiane precepta, proximum etiam provocantem offendere vel iniuriam pro iniuria compensare. Recordare illud divine vocis oraculum: «Diligite inimicos vestros»: «Si enim diligitis bona facientes vobis, quod meritum vobis erit? Nam ethnici et publicani hoc faciunt.» Christiane quidem perfectionis est tantam in se caritatem habere, quod non solum ad amicos, sed usque ad ipsos perveniat inimicos, ut securi possimus dicere in oratione dominica: «Et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris.» Si enim – ut pater divus Augustinus testatur – non erit, qui reddat bona pro malis, non erit et, qui retribuat bona pro bonis. Sed quanvis hec infamia contra te surrexerit et eorum, qui te timent aut tuis virtutibus invident, oblocutionibus adiuvetur, non potest hoc, quod nedum tibi viro religioso atque pacifico non convenit, sed infame foret laicis et secularibus reprehensibile, michi quomodolibet persuaderi. Fac igitur, quod obsequendo dominis te hac infamia purges, et, licet ille forsitan non mereatur, utpote qui forte tibi non serviverit, sed iuxta opinionem tuam in aliquo displicuerit, tu tamen pro non beneficio beneficium reddas et per effectum operis maledicorum ora confundas. Fulcienda quidem est omnibus adminiculis fama, quam negligere crudelitatis est, ut testatur Augustinus. Delicatissima quidem res est fama et, que, quanto nitidior est et quanto celebrior, tanto facilius inquinetur. Te sanum et letum vivere desidero. Vale felix.

Florentie, quarto nonas martias.

9.

Venerabili viro domino Anthonio plebano dignissimo Vadi.

[1382]

FRATER optime. Recessisti properus et ego plurimis occupatus pro te mittere non fui memor, sicut lepidus iuvenis Leonardus noster nocturnus irrumpens in meum studium persuasit. Nunc igitur litteris faciam, quod tunc presenti debebam alloquio. Decrevisti et verbis tuis ligatus es, ut legendis auctoribus in scolis grammatice potius famulere, quam presis. Postquam ad hanc humilitatem pellectus es, tue fame consultum puto, si te alteri non ostenderis emulari. Hoc facies, si in eiusdem libri lecturam cum magistro Dominico non concurres. Iandiu elegit ipse Tragedias; inimice facies, si eundem librum legendum assumes. Elige igitur alium, oro, et sequenti anno tuum sit preeligere, quem voles in tempore opportuno. Concurrentium fama, si non mutuo invideant, si vicissim sibi non detrahant, facilius coalescit. Scis, quot capita, tot esse sententias et omnes libidine potius quam ratione ferre iudicium agiliusque infamiam imponi quam famam. Gaudet enim detractionibus vulgus et audita refert, imo circunfert et circunferendo, si mala fuerint, adauget. Denique, crede michi, et honestius et utilius erit, si ex composito auctores legetis. Infami quidem certamine nunquam plena victoria contigit. Quod si tibi pro fama pugnandum erat, non ex infimo docendi gradu, sed ex aliqua altioris culminis specula congredi decuisset. Qui enim opprimere voluerunt magistrum Dominicum, te sibi adversarium statuentes fecerunt eum prudentum iudicio clariorem, quem ab alio quam a te non putaverunt posse devinci. Crede consiliis meis et, quid facturus ex hoc sis, fixe clareque responde. Vale felix.

Florentie, septimo kalendas octobris.

10.

Lombardo Patavino.

[1382]

MI frater, mi frater, mi frater, libet enim hisdem affari te verbis, quibus affatur fons eloquentie Tullius Quintum fratrem; iterum itaque, mi frater, – me miserum! – quid audivi? quale nuncium, dum de te diligentius sciscitor, vellit aures? Pendebam, frater optime, cupidus tecum conqueri de tumultuaria atque cruenta cede communis fratris nostri Guasparis Veronensis, quem sevus gladius et – quod summe deflendum est – consanguinea manus extinxit; maxima quidem nostre etatis iniuria, que talem tantumque virum, quietissimis humanitatis studiis deditum, mitem, innocuum, benignum, tali genere mortis amisit; pendebam equidem anxius, pennam tenens mecumque dicebam: «Que quibus anteferam? Unde principium designaturus litteris tam horribilem casum accipiam?» Dumque sic, licet plurimo intercedente temporis intervallo, et cum iam videretur doloris acerbitas scribendi veniam concessura, adhuc tamen in tam diri casus memoria lacrimabundus hec tacitus meditarer, supervenit vir michi alias iocundissimus, tunc vero michi plus, quam dicere valeam, incommodus, Pazinus noster, de te michi flebiliter nuncians te fratris primum et deinde nepotis funeribus luctuosum. Obrigui, frater optime, totaque mente cohorrui; quo minus admiror poetas inter fabulas adnotasse Niobem bisseno – sicut vult Statius et Homerus – bis septeno vero – ceu Sophocles et Naso retulerunt – filiorum funere circunseptam, in saxum lacrimifluum duruisse: tuncque manifeste cognovi, quanta sit nostrarum mentium temeritas atque mollicies, nam qui Guasparis nostri cede paulo ante fueram admonitus nichil apud mortales firmum, in gemine tuorum fatalitatis annuncio, meimet immemor tanta cum inconstantia sim commotus. Et, si licet aliquem ex se de rebus propriis capere coniecturam, gloriosius dictum arbitror quam verius longam fortuitorum meditationem sinistros eventus facere leviores. Nescio de aliis; de me autem ipso fatebor casus repentinos et subitos, licet tamen ante previsos, me semper non mediocriter commovisse. Nec credam aliquem tanti unquam animi fuisse, qui etiam ex proposito vel in acie vel cum aliquo singulariter congressurus in conserende pugne principio non horrescat. Hoc unum facile consenserim institutos animos philosophie preceptis, licet moveantur, citius tamen ad rationem reditum habere quam illos, qui vel, que ante oculos sita sunt, aspicientes illis velut duraturis inherent vel nichil prorsus cogitant de futuris; semperque placuit michi divi Antonini Pii dictum, qui cum M. Antoninus, filius eius, quem admodum philosophie studiosum fuisse legimus, educatorem suum mortuum immoderatius fleret, dixisse fertur, monentibus illum aulicis, ne pietatem ostentaret: «Permittite illi, ut homo sit: neque enim philosophia vel imperium tollit affectus.» Hec ille.

Hunc tantum principem humanioris philosophie preceptis usum secutus, frater optime, et in Guaspare nostro et in tuis fratre nepoteque nobis relicta mortalitatis sarcina tam acerbe sublatis et dolui et adhuc mecum ipse tot asperos – ne dicam infelices – amicorum casus doleo. Illam remotam a sensibus nostris fortitudinem seu constantiam, sive – ut verius loquar – inhumanitatem et duriciam semper exhorrui. Nam si in nobis multum non possent illi primi motus et precipue, qui sunt virtuti proximi, non esset tam arduis virtutibus locus, quarum maximus splendor est contra difficilia niti. Cave tamen, frater optime, quia, sicut humani ingenii et benignioris spiritus laus in talibus commoveri, sic levis animi et secum non bene consentientis rationis est vitium non refrenare lacrimas nec modum doloris commotionibus adhibere. Quid enim muliebrius quam lacrimis exundare et de propinquorum interitu pietatem fletibus ostentare? Quid rationi repugnantius quam mortalem flere mortalia; quid inconstantius quam aliquid tenacius profiteri, quod mox sit iniuria temporis subreptura? Quod si – ut plurimi philosophorum voluerunt – sapientes sunt, qui se ipsis contenti nullis extra contingentibus afficiuntur, nonne insipientia est obicere, cum aliquem voluerimus consolari? Non igitur, frater oprime, cum te putem in illum statum mentis evectum, unde omnes adversantis fortune casus et blandientis oblectamenta infra te videas, insistendum supervacuis arbitror. Satis tecum sit amicabiliter doluisse idque prebuisse humanitati. Consolemur, frater optime, tergamus lacrimas sitque dulcis premissorum memoria, quorum presentia iocunda fuit; tantoque magis discedamus a sensibus cupiamusque dissolvi et esse cum Christo; aut, si hoc nimis est, tanto minus hanc moriendi necessitatem atque viciniam timeamus, quanto cariora premiserimus, ut ad illos optimos viros, quos vidimus et cum quibus honestissimis in rebus delectari sumus, aliquando vel per mortem, quantumcunque sit terribilis, veniamus.

Unum non dolere non possum, quod in hac immutatione fortune maximam violentiam studiis tuis arbitror accidisse. Qui enim hactenus vivere contentus cuncta fratris arbitrio dimittebas, nunc eris de re familiari sollicitus: quod quantum studiis officiat, Cicero noster ad Herennium testis est. Tue autem prudentie fuerit dispensare tempora, furari momenta et, quantum familie expedit, temporis dare; quantum autem poteris, studiis usurpare. Vale felix et mei memor.

Florentie, quinto kalendas decembris.

11.

Respondit ser Colutius<Alberto de Albizzis>.

[1382]

MIROR et indignor tecum, dulcissime frater,

Quod cum sublimis Deus et natura benigno

Sidere protulerit te forti pectore et alto

Ingenio, quo cuncta soles calcare furentis

Vulnera fortune, nunc ceca mente, pudenter,

Victus et attonitus, misero correptus amore.

Colla iugo dederis muliebri. Proh, mala mentis

Humane levitas, fallacia gaudia, tristis

Fervor et eluso vani sub pectore motus!

Tantane mortifere carnis violentia mentes

Frangit, ut extincto rationis lumine sensus

Presit et eterne rupto modulamine legis

Imperium teneat! Sed frustra conqueror: ibunt

Res hominum solito – tanta est insania! – calle;

Nec modus aut ratio miserandis mentibus, alti

Carceris in gremio blandaque in carne sepultis.

Hic tremulos vano populi patrumque favore

Atque perambite precibus suffragia plebis

Supplicibus votis patrios inquirit honores,

Imperet ut reliquis, nulli parere coactus,

Ambitione tamen multaque cupidine servus;

Alter summa petit nutantia culmina rerum,

Intestina ciens ac extera bella superbus;

Hic inhians opibus congesto parcus in auro

Esurit atque sitit inopumque incommoda dives

Perpetitur, contentus agris producere fines

Lectaque sulcatis effundere semina campis,

Spem magne Cereris, lacrimas motura frequenter;

Ut, seu nimbifico turbetur sidere celum

Horriso neque ruat vis maxima grandinis atris

Nubibus excussa multo cum fulmine, Baccho

Ac olee segetique minax; tunc corde gelato,

Flebilis attonitas moveat miser ore querelas.

Quid memorem, totis si mensibus humeat annus

Imbribus assiduis, quot pectore promat anhelo

Quantaque turbato revomat suspiria corde?

Sed cur parva queror, generi cum prima supersit

Humano pestis, qua nil violentius instat?

Nulla quidem gravior mortalibus addita cura

Quam que nostra movet genitalia membra libido;

Nam, licet omnipotens super hec Deus ipse locarit

Cum ratione caput moderantemque omnia mentem,

Ut satis ipse situs membrorumque optimus ordo,

Imo superque satis moneat debere tumultus

Infeste Veneris mentis dicione retundi;

Nil tamen et mentes et corda potentius angit

Imperioque premit Veneris quam sordida tabes.

Est opere precium transiectos pectora telis

Aligeri vidisse die, quam sepe vicissim

Alternent lacrimas risu, suspiria plausu,

Gaudia tristiciis, lites et iurgia pace,

Utque, quod ante volunt, mox verso pectore nolint.

Visne videre, quibus stolidos traducat amantes

Motibus una dies? Roseo incipiamus ab ortu.

Post varias curas lacrimosaque tempora noctis.

Fessa salutifero vix tandem membra sopori

Tradit amans, sensus tarda involvendo quiete.

Mox autem obscuro cum Phebo linea noctis,

In superos quam terra iacit, contermina luci

Desuper infuse pallentia deserit astra,

Et conum magne sub terras deprimit umbre,

Eripit e stratis male carum corpus amator

Ac secum exacti repetit ludibria somni.

O, felicis, ait, quam dulcia visa soporis!

Nonne pios miserans in me deflexit ocellos

Pallidaque aggemuit nostro commota dolori?

O, utinam sic sepe piam, sic sepe benignam

Aspiciam vigilans! Sed cur nimis opto? Beatus

Sat michi semper ero tantummodo se michi talem

Vel semel exhibeat, qualem per somnia vidi.

Quod si longa diu meditatio corde voluta

Et vis, que rerum menti simulacra reportat,

Excitet interni vim per phantasmata sensus,

Frigore dum summo nubes de corde levata

Crassior ima petens imo obstruit, atque recursum

Sensilis afflatus melioraque somnia formet;

Letior exurgit maioraque gaudia secum

Concipiens, se pene capit mestusque gravatur,

Quod brevior nox leta fuit, quod dulce soporis

Fugerit ereptum tam parvo tempore munus.

Et secum turbatus ait: Proh, blande Cupido,

Et tu, somne fugax, cur me inter tanta beatum

Gaudia liquistis? Heu, somne, heu, perfide somne!

Tu me post steriles agitatas pectore curas

Serus adire soles lacrimis accitus et estu,

Cordis ab extremo revocata mole caloris.

Quod si tristis ades, plenissima visa figuras

Immotumque trahis multa sub luce soporem;

Si placidus gratusque venis, fugitive Dionis

Ante diem properans venturum prevenis astrum.

Heu, quotiens nobis, dum, perfide, vincla sensum

Solvere non curas, oculis vultuque minacem

Illam, de cuius pendet mea vita favore,

Obicis attonite tua per phantasmata menti!

Nunc morbos formas, nunc flebile funus amice,

Nunc latebras tristes, nunc aspera verba figuras;

Querere nunc alios me spreto, fingis amores

Iratam et nostros graviter perferre procatus.

Hec et plura dolens secum conquestus ad unguem

Totus in ornatum male sano pectore fusus

Se polit et primum confusos nocte capillos

In seriem redigit ac vincere curat amicam

Verticis ornatu velletque licere decori,

Quem natura dedit muliebres addere fucos

Atque pilis spoliare genas et sulfure crines

Afflare et lectis circundare tempora gemmis.

O Veneris pudibunda lues, o ceca libido,

Tute per affectus obscenos corda virorum

Inficis et turpes cogis nescire pudores;

Tute viros tales reddis tua castra secutos!

Ite igitur, iuvenes, melioraque tempora vite

Militie Veneris primosque dicate labores!

Corporis hec vires effeminat hecque rigorem

Virtutum mentisque iubar caligine feda

Obruit extinguens rationis lumen et omnem

Vim mentis fameque decus viteque nitorem.

Ergo ubi multifido scrutato pectine crine

Ordine composuit turbatos ante capillos,

Cornutusque pedes deformi cuspide parvos

Calceus extendit, femori circunligat alto

Protensas crurum per multa ligamina vestes,

Ut nullas etiam curvato poplite rugas

Efficiant nullasque ostendant undique mendas.

Inde super triplicem lini et bombycis amictum

Sericeum, miti seu textum vellere tegmen

Induit et nitido gaudet fulgere colore.

O quam ridiculum, quanto cum splene videndum,

Quo miser in pectus ascendere viscera cogat

Impulsu et quanto liget intestina labore,

Turgida ceu molli distendat pectora cotho

Vesteque constricta miserandam contrahat alvum!

Plura quid? Indigner, iuvenes cum dicere nostros

Formicas possis, ut si de corpore fas sit

Consona perceptis aptare vocabula rebus,

Myrmidonas vocites, quos nostra etate videmus

Indutos gracili medio ac extrema tumentes.

Hinc, ubi consultis speculo famulisque suoque

Iudicio censet factum satis esse decori,

Vertitur ad solitos tota mox luce procatus

Et dominam sequitur per templa et compita demens

Ac struit insidias domui rurique frequentes;

Pallet ad occursum, gemitus lacrimasque cadentes

Elicit atque putat sic se sua vota mereri.

Quod si forte datur mixtam reperire choreis

Aut festos ornare dies aut sacra novellis

Prandia coniugibus, ceu mos solemnis, inire,

Fervidus atque procax intrat sine mora choreas,

Continuare latus, digitis adnectere sese

Nititur et mensis electus adesse minister.

Ac velut occultis taurus secretus in arvis

Claustra fremens notas furiata mente iuvencas

Cogitat et querulo gemitu testatur amorem;

Ast si forte truci rescindat vincla furore,

Fertur in absentes, plena armentalia, turmas,

Per iuga, per valles perque invia saxa sonoro

Mugitu vaccas et pascua nota requirens;

Cumque armenta videt virides tondentia colles

Herbososve sinus depascere vallis amene,

Aut inter densas vitare calentia silvas

Tempora vel rivos avide potare salubres,

Exilit, exultat tenueque per aera vibrans

Cum cervice caput, nulla regione viarum

Contentus medios cursu prorumpit in agros,

Per salebras fossasque ruit sepesque revellit

Fluminaque undosis tranat labentia ripis

Ac imbelle fremens armentum dissipat agris;

Talis amans, cum nocte furit, cum mane vagatur

Cumque videt caram per tempora lucis amicam.

Quod si forte latet clausis turbata fenestris

Aut quidvis aliud teneat, ne possit obire

Templa Dei speculasque domus mensasque decoris

Virginibus celebres, gratis vel inire choreas,

Mestus et illacrimans, quid tunc molitur amator?

Fluctuat atque furens nunc hac, nunc vertitur illac,

Cunctaque rimatur oculis pedibusque manuque

Et rogat ancillas, quidque internuncia portet,

Pendulus expectat miseroque liquescit amore.

Ut canis assuetus laribus, si forte sub atram

Exclusus noctem, catula seiunctus amata,

Ostia nunc pedibus scalpit, nunc dentibus urget,

Nunc fertur rapido circum pomeria cursu,

Nunc aditus querit, nunc sublatrantia miscet

Murmura, nunc altis irascitur ore fenestris.

O nullis unquam studiis reparabile damnum!

Hos miserandus amans tempus dispensat in usus;

Tempus, quo nichil est divino munere nobis

Carius exhibitum; comitans fluitantia, cum quo

Dulcis vita perit, cum quo moritura recedunt,

Atque rata celi cum quo ratione moventur!

O quanto melius, quicquid de tempore detur,

Seu sit pene nichil seu vix aliquid, sapienter

Undique colligere et virtutibus addere sacris

Quotidie et, quicquid facias animoque revolvas,

Dirigere in celi rectorem mente levata!

Quid tanto mentis strepitu tantoque labore

Corporis acquirit forme capientis amator?

Quid nisi quod plenis frigente libidine votis,

Peniteat pudeatque simul morsusque frequentes

Sentiat et iugi turbentur corde dolore?

Ergo, comes dilecte, cave fellita Dionis

Spicula nec flore captat te forma caduco.

llle quidam fulgor, quo nunc tua flamma superbit

Quoque capit iuvenes templis circoque frequentes

Occidet et flavos properans albedo capillos

Inficiet nitidasque genas vegetumque colorem

Squallida fedabìt subito pallore vetustas.

Quid morbos aut mille truces sine nomine casus

Carmine complectar, quibus inclyta gloria forme

Deperit ac tristi mutantur pulcra veterno?

Expecta modicum; iam florida defluet etas,

Iam pharetra exermis, iam lentis cornibus arcus,

Iam ferro obtusa et pennis spoliata sagitta:

Que nunc exultant, que nunc violenta minantur,

Viribus extinctis penitus sopita iacebunt.

Ergo age: quisquis amor mentem, quecumque voluptas

Seu quicumque furor carnis per devia ducat,

Effuge: nec vallum rationis desere, cuius

Obice securus virtutis in arce quiescas.

Amen.

12.

Magnifico domino Nicolao Iohanni de Casale domino Cortonensi.

[1383]

MAGNIFICE domine mi. Pro multis litteris a dominatione vestra receptis super factis controversie plebis de Gropina, hic satis longo tempore ventilate sufficiat hanc unicam reddidisse. Cupiebam enim facto potius quam litteris respondere. Quid autem circa ipsum egerim, referet ser Antonius de Cunio, qui fuit hic ista negocia cum omni diligentia laudabiliter prosecutus. Et in hoc enim et in cunctis opto, quod michi tanquam servo fidelissimo iubeatis. Arduum enim nichil erit; michique multipliciter gratiosum aliquando posse rem gratam vestris sensibus expedire. Capitaneo Pistorii, fratri meo carissimo, super facto domini Hugolini libenter scribam, sicut in vestris litteris continetur. Unum addam: quod si in his, que hic habueritis agere, mea opera, tanquam servitoris fidelissimi vestri, non utemini, desperabo in vestrorum numero computari et vos non credere, quod aliquid pro vobis possim, sciam aut valeam operari.

Florentie, die vigesima secunda aprilis, sexta indictione.

13.

Nobili viro Ilario de Grifonibus honorando civi bononiensi.

[1383]

FRATER optime et plurimum honorande. Gaudeo, quod aliquando potui tanti viri, quantus tu es, amiciciam benignitate tua querere minusque michi molestum est, quod hic fuerit illa tua causa fatigata, si hic effectus est, quod pro te fuerim aliquid operatus. Nolo tamen michi gratias referas. Habere quidem tibi gratias debeo, qui me requirere sis dignatus. Si quid tibi gratum feci, gaudeo; persuasum autem amicicie tue velim, quod illud, quod defecit re vel tempore votis tuis, impotentie, non voluntatis culpa fuit. Pro filio tuo, domino Hugolino, libenter scribam tui amore ac etiam sui, quem ob patrui memoriam fraterne diligo. Rogo, quod ser Antonius de Cortona tibi sit recommendatus. Inveni quidem eum te diligere, et – sicut inquit Cicero ad Brutum – «Nichil minus hominis videtur, quam non respondere in amore his, a quibus provocere.» Hacque eadem auctoritate me diligas: te enim diligo. Vale felix.

Florentie, die vigesimo sexto aprilis, sexta indictione.

14.

Insigni viro magistro Donato de Albanxanis domini marchionis cancellario.

[1383]

VIR facundissime, frater optime. Sepenumero mecum cogitavi, quonam principio quave scribendi occasione cum caritate tua possem inchoare sermones et meo, licet rudi, calamo tecum loqui; eoque demum magis ad hoc impellebar, quia de tuorum comitate morum, de studiorum summa scientieque tue profunditate et gloria, relatione optimi iuvenis Marci de Castilione Aretino, qui nunc domesticus et commensalis meus est, certior factus sum; ut, licet hactenus fama celebris te claro nomine circunferret et inter insignes viros nostri temporis et ex ipsis inter primos facile numeraret: ex quo te non visum non mediocri affectione diligerem; attestatione tamen Marci nostri te et pluris fecerim et ardentioris flamma caritatis amarim. Quid enim virtute clarius, quid amabilius probitate? Clara profecto virtus est, cuius splendorem etiam virtutis hostes intra se mirantur et non extollere laudibus erubescunt et, licet vitiis impliciti virtutibus probentur esse contrarii, illius tamen credi volunt et reputari cupiunt amatores. Ego tamen, et si virtuosus non sim, cunctos tamen, in quibus nedum virtutem, sed virtutis opinionem aut vestigium viderim, semper cum veneratione dilexi; inter quos patiare te unum a me amari; nec durus sis, quo nichil minus – ut Ciceroni placet – hominis est, quam non respondere in amore illis, a quibus – ut aspicis – provoceris; imo amantem te ama. Sed – ut ad inceptum redeam – cogitabam tibi scribere et aliquam mecum letam atque iocundam materiam scribendi quidem avidus meditabar expectabamque, quod aliquid nobis occurreret, quo possemus concepte caritatis ardorem exprimere, teque ad aliquid rescribendum, ut participem tue facundie me faceres, invitare. Sed, me miserum, quam verissimum est Persianum illud:

O curas hominum, quantum est in rebus inane!

Futiles namque sunt cogitationes nostre, vana consilia, spes inanes et, quicquid facimus, mortale genus, quicquidve corporeis oculis videmus, quicquid in hoc mundo diligimus, quicquid in hoc carnis contubernio possidemus, et pena vanitatis et vanitas est. Nam, que in mundo diligimus et habemus, continui timoris amaritudine conspersa sunt duraque tenentur, manibus effluunt et in aspicientium oculis evanescunt; eaque, cum peritura cognoscimus, cura perpetui timoris excruciant et, si non cogitamus esse caduca, inopinato sue fluxionis eventu incautas mentes commovent et perturbant. Discurre parumper animo per cuncta, que mundus iste diligenda proponit; discurre, precor, tecum et per singula meditare. Invenies profecto cuncta nedum momentanea atque fluxa, sed omnino vanissima et – ne per multa trahamur, sed ad apostolice divisionis compendium nos vertamus –, quicquid est in mundo, aut concupiscentia carnis est aut concupiscentia oculorum aut superbia vite.

Quid autem – ne dicam fedius aut bestialius – sed quid inanius concupiscentia carnis? Hec enim aut circa gulam aut circa libidinem, quam luxuriam dicimus, obversatur. De istis autem si gule principium queris, inanitas est; si finem, vacuatio est; si durationem, momentanea est; ut enim repleamus, inane satiari querimus. Quod si nature necessitate metiamur, refectio est; si autem voluptate mensuremus, in gule vitium commutatur. Postquam vero corporis nostri pater ille familias ingesta digesserit, nonne partim in secessum emittitur, partim in epar et exinde per omnes corporis particulas dispensatur? Quam diu autem durat illa voluptas? Certe omnis gustus nostri suavitas trium digitorum latitudine terminatur; unde non immerito Philoxenus Eryxius refertur orasse deos guttur suum longius gruis fieri; vere digna professione petitio. Nec dubitem illum, si aliquod noticie sue maximum animal occurrisset, quod totius corporis liniamenta solo gutture terminaret, se totum in illud transformari, si viveret, petiturum.

Libido vero, que, quanto communior nobis cum brutis animantibus est, tanto minus est hominis, quam vana sit, ex Demosthene datur intelligi, qui, cum Laidis concubitum, formosissime meretricis, que tunc in Grecia mirabilis habebatur, avidus postulasset et illa medium talentum petivisset in pretium, respondisse fertur se non emere tanto pretio penitere. Finis ergo libidinis est penitere. Quid autem vanius quam id agere, quod fecisse tandem oporteat pertesum ire? Concupiscentia vero oculorum, que circa fluxa solum atque caduca versatur et que multis annis congregat, quod unum momentum evacuat, quid potest inanius cogitari?

Ipsa autem superbia vite quam vana sit, qui subitos elatorum casus inspiciat quique humane vite fragilitatem consideret, facile iudicabit. Superbiunt mulieres forma et – quod turpissimum est – superbiunt viri, si tamen viri dicendi sunt, quos illa caduca formositas, in quam coniurant mille morborum genera et demum diu viventibus fatalis et inevitanda senectus, potuit delectare. Superbiunt viribus, que – sicut de multis antiquorum legitur – multis morti, sed omnibus sunt labori. Superbiunt splendore fame, que, cum vulgi nitatur alloquio, quo nichil mutabilius, aut in ignominiam venitur aut in ipsorum predicantium oribus evanescit. Superbiunt tremularum culmine dignitatum, quas, qui tenent, ut conservare possint, sepe pluribus et inhonestioribus, quam imperent, famulantur. Denique, quicquid in mundo diligimus vel miramur, aut mors, que cunctis animantibus prescripta est, aut vita ex oculis aufert nostris.

Nec iam tibi, viro studiosissimo, ut fides de predictis fiat, oportet exempla proponere. Plane quidem et ubertim tam divine quam seculares littere, si quis eas aut legerit aut lectas memoriam revocarit, testimoniis exuberant et exemplis. Forma quidem, cuius fiducia fecit Paridem de rapienda regina Grecie, illa formosissima Helena, cogitare, et illum vita et illam testimonio castitatis, que summa matronarum dos est, privavit, Asiamque et Europam infaustissimo bello permiscuit, in quo tot viri fortes totque reges et principes cecidere. Forma pulcerrimum extulit Absalonem et in patris excidium sevientem capillicio, quo maxime pollebat, suspensum extinxit. Milonem Crotoniatem, dum bifidam quercum excussis cuneis, quibus hiatum fecerat, manibus conatur educere, digitis captum ipse vires lacerandum feris bestiis tradiderunt. O quot et quantos gloriose fame cupido decepit! Quot potentissimis viris – ut in C. Cesare constat ac multis post ipsum imperatoribus – ipsa dignitas fuit ad cedem! Quid autem de filiis loquar, qui, si mali sunt, parentes continuo merore conficiunt; si boni, dum vivunt, diutina mortis meditatione discruciant; si moriuntur, eternis in lacrimis flebili cum lamentatione demergunt. Scio in omnium coniunctorum morte, et precipue filiorum, maxime cum boni sint, etiam sapientum animos commoveri. Sic Nestor ille, qui sapientie titulum inter Achivos habebat quique paulo ante ceteros de filiorum cedibus solabatur, mox in Antiloci cede resolutus in lacrimas caniciem manibus vellens et unguibus ora disterminans iam trium seculorum vitam militie deorum munere patientem, quam adeo diligimus, condemnabat.

Sed sicut humanum est in morte mortalium perturbari, sic stultum non opponere fragilitati nature robur et fortitudinem rationis diutiusque, quam oporteat, lamentari, precipue cum illos fletus nichil omnino videris profuturos. Licet enim diu fleas – ut Terentiano verbo utar –

llle reviviscet iam nunquam.

Quod si quis in morte non esse quicquam mali forte contenderit, cum in ea nil turpe sit, non iam lugenti mortem cuiuspiam – ut inquit Cicero – «luctum, sed stulticiam» detraxerit. Ex quo non sine contumelia et stulticie obiectione quemquam de filiorum aut coniunctorum mortibus consolamur.

Quid igitur faciam, mi Donate, quem Deus in unici filii morte – sicut mestus audivi – non multis elapsis mensibus visitavit? Scio te sapientem esse iamque tibimet te ipsum persuasisse mortem mortalium non esse deflendam. Sed inquies: «Optimum filium amisi.» An quod bonus fuerit, dolendum censes; an, ex quo moriturus erat, maluisses illum contaminatum fuisse flagiciis? Noli – quod maxime consolationi tibi debet accedere – depravata ratione in alimentum doloris et egritudinis usurpare. Non expedit, opinor, illa retexere, que solemus ad consolationem dolentibus adhibere: puto quidem, dum ille infirmabatur, dum spiritum emittebat, dum elato funere ferebatur humandus, licet illa omnia mentis firmitudinem commoverent, te tamen ad studia tua retulisse tibique tecum excitatis doloribus contulisse: cur moveris, mortalis et infirma caro? Quid doles? An aliquid inusitatum experiris? Nonne sic intravit, ut tardius aut citius ad defunctorum agmina properaret? Cur non addiscis te, licet post illum remaneas, eandem tamen viam irremediabiliter intraturam? An doles, quod de corruptione ad immortalitatem transferatur; an affligeris, quod de fluxorum contubernio, quibus quotidie polluebatur aut certe coinquinari poterat, ad eternorum consortium et immarcescibilem illam beatitudinis gloriam evocetur? Cur, o miser et miserrimus carcer et fetida caro, que hanc animam ligatam tenes, illum e carcere suo affligeris evolare? Quo pergit Antonius meus? Nonne vides, quanta cordis amaritudine ipsum penitet erratorum; nonne vides eum, licet iuvenem, libenter ex creaturis ad suum intendere creatorem? An melius est expectare, quod subito forsan et improviso mortis adventu, ubi nulla penitendi copia, nulla recognoscendi rationis sue calculum dentur spacia, vite presentis false dulcedini subtrahatur? An forte doles orbitatem tuam? Nonne melius illum premiseris, ubi cum eo cunctis temporibus converseris? Quid mecum faciebat? Certe terrena tractabat, labilia, fluxa et, in quibus, quicunque versantur, mille in eterne maiestatis offensam quotidie errata committunt. An hic manens poterat non peccare; an fortis erat carni resistere, que David, de quo dicebat Deus: «Inveni hominem iuxta cor meum.» in adulterium, proditionem et homicidium Bersabee cognita perspectaque perduxit? An fortis erat resistere diabolo, qui continuus nobis hostis appositus mille tentationum iaculis nos invadit? An poterat resistere mundo, cuius amenitas pene cunctos mortalium secum trahit? Doleamus nobiscum miserias, in quibus vivi remansimus et illum optimo fine tot evasisse pericula gaudeamus.

His et aliis, que tum prudentie tue habitus, tum tuorum monita studiorum, tum divina gratia suggerebat, non ambigo te tibi consolationi fuisse. Quod si fecisti, leteris et gaudeas; si autem id forte doloris magnitudo prohibuit, ad ista, te precor, discussis errorum et ignorantie tenebris te converte: tuque et ego in hac migratione Antonii nostri, si quid dolor commoverit, salubriori consilio, vere rationis adminiculo consolemur illumque cum benedictionis tue munere leta mente restitue creditori; imo patere potentissimum illum accomodatorem, sicut sibi placuit, accepisse. Nec minus te, veri Dei cognitorem et monitis fidei christiane munitum, fortem prebeas, quam fecerint Xenophon et Anaxagoras singulis amissis filiis, Pericles duobus, Q. Martius Rex ac Cato Censorius aliquando in consulatu college, Horatius Pulvillus et ipse Emilius Paulus multique preterea, quos enumerare longum esset, ceca gentilium superstitione decepti. Cumque videris omnia, que in mundo et ipsum mundum esse mortalia, noli desideria tua contra naturam rerum frustra dirigere, sed intra fortitudinis et virtutum arcem te colligens, quicquid ingruerit, patienter ac forti pectore tolerato, tanto tutior, quanto minus remanserit, quod fortune prebere valeas feriendum. Vale: meque, si placet, inter tuos amicos annumera; ego quidem te, licet non concesseris, semper amabo. Iterum atque iterum vale.

Florentie, vigesimo octavo iunii.

15.

Magistro Benvenuto de Imola Collucius.

[1383]

VIR egregie, frater et amice karissime. Principium commenti sive lecture tue super prima cantica Dantis per manus lepidi iuvenis Antonii de Cortona iocundus accepi, avidus legi et stupidus intellexi. Altis iudicio meo undique sensibus nititur et profundissime expositionis indagine omnia auctoris verba rimatur. Summe itaque placet, nec cunctandum reor, quia illud opus in publicum possis emittere, si tamen ea, que nimis pedestri sermone prosequeris ad aures – ut arbitror – communis domini nostri, quem illius libri dedicatione dignaris, accommodato altiori parumper stilo curabis attollere. Sicut enim est sublimi stili caractere vilia tractare vitiosum, sic attenuate figure genere altitudinem materie deprimere meo iudicio turpe est. Quis enim saphirum aut carbunculum pretiosum plumbeo ligat in anulo? Quis candidas margaritas in ordine specioso dispositas turpi cilicio superponit? Aptanda sunt verba rebus et secundum diversitatem materie debemus sermones et dictamina variare. Quis enim tot divinarum et humanamm rerum dignitatem, tantam nobilium hystoriarum seriem, tot subtilissimos sensus, tam inauditas tamque digestas explanationes in illa stili tenuitate legende sine indignatione percurret? Aliud profecto ab auctoritate et opinione tua dicendi genus edecumatum atque expolitum, et ego et alii tam in hoc quam in ceteris expectamus. Habemus commenta Macrobii, qui michi visus est cum Arpinate nostro de dicendi gloria concertare; habemus et Boetii commentarios in Topica Ciceronis, qui tractatis rebus orationis splendorem non evitavit effundere; an tu, studiosissime vir, cum tanta gloria super alios in his, que exponis, emergas, in dicendo multis pinguiori minerva nitentibus te postpones? Adde igitur maiestatem illam sermonis, quam tuis sum epistolis admiratus; ostende te nobis non solum in his, que mirabili prorsus ingenio beneficio stupende expositionis enucleas, sed etiam in ipsa dignitate dicendi; nam – ut inquit Cicero – «Fieri autem potest, ut, recte quis sentiat, et id, quod sentit, polite eloqui non possit. Sed mandare quenquam litteris cogitationes suas, qui eas nec disponere nec illustrare possit nec delectatione aliqua lectorem allicere, hominis est intemperate abutentis et otio et litteris.» Quod si omnia forte contempseris, unum, precor, emenda; et ubi auctoris vitam et laudem amplecteris, noli fratrum religiosorum morem sequi. An tibi deficit adminiculum Ciceronis? Nonne potes exordiri, narrare, dividere, confirmare, confutare et demum in magna venustate concludere? Quid recurris ad illos, qui ad mensuram et – quod apud Tullium nostrum puerile est – ex pari ferme numero sillabarum orationis membra distinguunt? Non exigo, quod non possis, imo, quod te decet, expostulo. Noli hanc orationis maiestatem, in qua qui excellunt, supra homines sunt queve tibi abunde successit, tam inhoneste negligere. Sed hec satis.

Nunc autem ad illum Dantis versiculum, in quo videtur innuere, quod Virgilius sub Iulio natus sit, quod a multis indocte damnatur, a te vero mira subtilitate defenditur, veniam. Scio in Maronis vita legi et hoc idem per Eusebium in Libro temporum affirmari; quod natus sit Pompeio et M. Crasso consulibus, quod quidem et ego non nego, attamen, quantum ad Virgilii natale pertinet, sub Iulio Cesare natum fuisse non ambigo, quod ut ostendam, pauca, precor, advertito. Vigesimo octavo etatis anno – ut vult Servius utque tu ipse testaris – Bucolica constat Virgilium incepisse, quem librum post devictum Antonium et assignatos militibus Cremonensium agros et additos Mantuanorum fines – ut patet – auctor aggressus est. Supputemus igitur a consulatu Cesaris usque ad devictum Antonium diligentissime tempora, cui Cesari decreta est Gallia cisalpina et additum Illiricum ac etiam Gallia transalpina, in cuius ditionem patet Mantuam deputari. Decennio bellum gallicum confectum est. Huic successit quadriennio sequenti civile, post quod triennio Cesar regnat. Deinde rempublicam invadit Augustus, qui teste Eutropio atque Orosio duodecim annis cum Antonio dominatur; quo quidem annorum summa ad vigesimum nonum attingit; ut facile pateat Maronem in provincia Cesaris et sub eius consulatu non urbico, sed externo de matris utero prodiisse. Potuit etiam illo decennio Pompeio et Crasso consulatus in Urbe decerni, ut iuxta Eusebium illis in Urbe consulibus hoc vero provinciam suam ac Mantuam administrante – sicut auctor vult – incomparabilem vatem Virgilium sub incomparabili principe natum constet.

Miror etiam id, quod in eodem versiculo subditur, hoc est: quanvis tardum fuerit satis resistente littera cum precedenti parte coniungi, cum iudicio meo longe planius legi debeat cum sequenti. Quis enim nescit – quod tu et ipse testaris – doluisse in Bucolicis Virgilium, quod Romam, ubi libertatem accepit, tardius accessisset, ubi sub Augusto floruit atque vixit? Puto igitur sic illos duos versiculos construendos: natus sum sub Iulio; et quod huic subiungatur versiculus sequens: et vixi Rome, quanvis fuerit tardum, sub optimo Augusto tempore falsorum et mendacium deorum; ut, licet illa oratio infinitata; quanvis fuerit tardum, sequentem coniunctionem videatur in textu precedere, debeamus tamen illam in ordinatione vere sententie sine dubio postlocare.

Hec habui circa tua velociter per me transcursa, que dicerem, ut, si hic noster levis sensus placeat, probes; si vero minus, tuis coneris litteris improbare. Vale felix. Statum meum Marcus noster, qui maiora secutus me volentem reliquit, ediseret.

Florentie, vigesima octava iunii, indictione sexta, anno ab incarnatione Domini .MCCCLXXXIII.

16.

Prudentibus viris ser Anthonio ser Chelli et ser Piero Pieri civibus florentinis.

[1383]

RESPONSUM petit generatio, non dicam perversa et adultera, sed pusilanimis, formidolosa et – ut, quod volo, breviter attingam – profuga et incerta. Te nunc alloquor, meticulosissime Antoni, qui concepto metu mortis, quam timere stultissimum est, putas Dei manum eludere et eius inevitabilem sententiam fugiens evitare. Quanto melius esset cogente ratione fateri, quod Deus ubique est, quod ipse statuit nobis terminum, quem preterire non licet, et quod illa Dei providentia cuncta disponens ab eterno previdit et ante seculum ordinavit fixe atque immobiliter, ubi, quomodo et quando cuique moriendum est, ut plane fatendum sit hanc fugam, qua nunc fervet patria nostra, non cautionem, sed in – saniam esse; insaniam, inquam, vanorum hominum, qui malunt fugiendo suam pusilanimitatem ostendere, quam divinam dispositionem cuncta regere confiteri; quique, cum timeant videre sepelire mortuos, auderent se iactare paratos armatis congredi, quos pre ignavia primo conspectu vix possent inter gladios intueri. Qui enim mortuos fugiunt, quomodo cum viventibus pugnam committerent? Ite ergo, vilissime muliercule, patriam linquite fugientesque finitimis de vobis spectaculum exhibete; docete cunctos vestram ignaviam; profundite vestras pecunias, et hic ad novitates et predam latrunculos invitate, quam iustum iudicium foret, quod relicta patria vos non reciperet redeuntes et, cum fugientes nolueritis proximorum exequias honorare, vos videat turba ridens per solos pollinctores inglorio funere passim efferri! Hec hactenus.

Nunc ad scripta vestra respondens per Deum, cui non creditis, obtestor; si enim crederetis in eum, nunquam induceretis in animum mortem, quam vobis preparaverit, fugiendo posse diffugere; quare, si non instaret pestis, miraremini moderatius, si totiens requisitus non decreverim respondere? Antiquissimum proverbium est et a M. Varrone in primo De agricultura memorie traditum: «homo bulla est»; bulla quidem non enea, sed qualis

pluvio pellucida celo

Surgere bulla solet;

aut qualem de fenestris ex crasso liquore ludentes puelle cannulis insufflant. Quod cum ita sit, cur pestis ad scribendum debet impellere, cum certissimum sit mortem nobis cunctis temporibus imminere? Sed si vos magis hoc tempore timetis, ego vere non timeo; nam, licet frequentiora funera videam, non me magis scio quam alias esse mortalem, nec de morte sum certior nec minus de hora mortis incertus. Vos, qui trepido pectore, quod fugi nequitis, effugitis, si clarioris intellectus lumen habetis, oppressisse huius infectionem veneni, quos non videtis quosve diligitis, presagite; ego vero, quos efferri videor, mortuos sciam; quos expirasse nunciatum erit, defunctos credam; quos vivos aspexero, letus amplectar; quos vivere percepero, letabor aura frui; de quibus nil audiam, non minus vivos quam mortuos arbitrabor.

Nunc – quod avide petitis – scitote me cum tota familia valere. Quod et de vobis, licet – ut creditis – salubriore celo fruamini, crebro audire desidero, valete.

Florentie, septimo sextilis.

17.

Prudenti viro ser Anthonio ser Chelli civi fiorentino.

[1383]

FRATER optime. Nescio, quid michi iocundius potuisset accidere, quam videre te metu mortis consternatum et attonitum, in iram aliquanter exarsisse. Iam enim michi signum dedisti non adeo formidinem illam pectus congelasse tuum, quin adhuc paululum caloris remanserit, qui, si concitetur, forsitan in vitalis flamme lumen, nisi te iterum ad pavorem converteris, adolebit; divinitusque factum arbitror, ut, cum in te paulisper fuerim invectus, tu non minus urentes sagittas emitteres. Ex quo meum illum versiculum aliquando verissimum video:

Spicula speret apis, digitum qui porrigit alveo.

Si enim nec te nec alios, qui mortis horrore patriam fluctuantem et dubiam reliquistis in evidenti periculo – sicut ex improviso pene contigit – momordissem, non velut agmine facto tuarum rationum apicule, aculeis armate pungentibus in me tam acriter irruissent. Et quoniam, ut ex epidemia mortis periculum evadatis, tu et ceteri, quos idem metus exagitat, patrie caritatis immemores, urbem hanc, que illos in tantis divitiis genuit totque deliciis enutrivit, tot et tantis honorum splendoribus exornavit et – ut te tangam – tibi et reliquis tot emolumenta peperit, in sordidorum hominum manibus, quorum qualis sit mens et quanta discretio horrendo quadraginta dierum imperio, quibus pestis illa deseviit, notum est, turpiter dimisistis; per immortalis Dei maiestatem et numen, videamus, ut breviter disputanda perstringam, an honestum fuerit sic patriam fugere et an pestis sit remedium ad loca salubria se transferre. Postea, ne tuarum rationum aciem erectis signis quasi victricem in campo dimittam, cum illa facile michi certamen erit, ut cognoscas, quantis in erroris tenebris tu et illi, qui sequuntur hanc sententtam, involvaris et aliquando discas contra veritatem parcius delatrare. Nec hanc materiam, sicut mens calebat, exuberanter, sed strictim attingam. Forte quidem alias – cum multis enim michi contentio est – plenius ista percurram, ut vel ego, si fuerit vita comes, a sententia mea deiiciar vel te et alios tanto errore, tam turpi fuga tantaque possim formidine liberare.

Principio quidem civitatem et patriam – ut cum omnibus simul loquar – vestram, patriam, inquam, in Tuscia principem, in Italia maximam, in orbe clarissimam et – quod summum populorum decus est – liberam et libertatis undique genitricem; patriam, inquam, quam finitimi venerantur, hostes metuunt, reges honorant et nationes multis respectibus admirantur et – fas sit vera loqui – patriam pacis artibus florentem et belli turbine formidandam; o viri fortes, o viri Romanorum de semine procreati aut Romanorum heredes, incerte mortis periculo ducitis relinquendam? Honestumne est, omittamus mortis dubie devitande causa, sed etiam mortis certissime metu patriam tantam et talem dimittere paventem et languidam in manibus hominum perditorum? Hominum, inquam? Imo non hominum, sed truculentissimarum beluarum, qui alias urbe flammata, tot dvibus expulsis, tot ditissimorum hominum domibus spoliatis successu inflati, preda onusti et licentia scelerum efferati summam reipublice et moderamen regiminis invaserunt? Quod periculum, quis labor, que mors alacriter subiri non debeat, ne liberam et ornatam patriam, quam tantis cum honorum fulgoribus a vestris maioribus accepistis, tam ignominiose tamque turpiter amittatis? Sed dicent hi transfuge: «Multi remanserunt in patria; magna militum, equitum et peditum conducta manus, ut certa sit et parata defensio contra conatus et molimina scelestorum; ut iam nos mordere non debeas, quod patriam indefensam et vacuam in periculo dimittamus.» Ad hec ego: «Quid vobis honoris accedit et quid officii patrie necessitatibus exhibetis, si vestri concives patriam defendentes et mortem non renuunt et istis crassantibus se opponunt? Quantum isti merentur laudationum et premii, tantum vos vituperationis et damni. Nec iam venalem manum et gentes vestris, imo vestris et aliorum conductas stipendiis, opponatis; ostentui sunt illi potius quam defensioni.» Quid? Si quanta animi magnitudine quantoque vigore .XXI. die mensis iulii proxime elapsi gens illa vilis et sordida vexillis erectis prime noctis silentio tantam urbem invaserit et totam peragrando civitatem pauperes ad predam invitaverit, vidissetis, non iam solum virtute honorum civium, qui in patria sunt, aut militari potentia diceretis obsistendum satis esse, sed et tunc fuisse et semper fore, si similis furor ingruerit, omnium optimatum viribus et totius reipublice corpore dimicandum Nec unquam, credite michi, gens illa pauper et inops, infida, mobilis et rerum novarum avida, cum spem conceperit iterum pretiosas vestras res et splendidam supellectilem posse diripere et veterum spoliorum fuerit in memoriam revocata, nisi forsan eorum protervia severius comprimatur, pacifice requiescet, ut iam non credatis hac peste rempublicam liberatam. O quantum inter vos et veteres illos Romanos interest! Illi se vivos in ardentem hiatum terre pro salute patrie demergebant, pro victoria publica se morti certissime devovebant, pro libertate hostibus commoriebantur, obsidionem patiebantur, manus adurebant, transnabant etiam muliercule fluvios et singuli se exercitibus opponebant, ac acie stricta se tanquam murum, dum pugnam conserunt, exhibebant; pro hac reges expulerunt, et non solum cum hominibus, sed cum beluis inusitatum genus certaminis inierunt; Alexandrum, Pyrrhum, Hannibalem et – ante omnes – Brennum et alios Gallorum duces, intra Italiam et etiam ipsorum unum intra menia pertulerunt. Vos, o Romanum semen, o viri fortes et omnis laudis avidi, non gladio, non in acie sicut illi sine dubio morituri; sed in vestris delicatis domibus, sine sudore et sanguine, sub naturalis et incerte mortis eventu, sola vestra presentia patriam defensuri patriam deseritis et quasi rem mortiferam abhorretis; nec dubitem, quin reverti per omnes labores et quecunque pericula, si vobis negaretur patria, curaretis, nec grave tunc foret reditum pro luce pacisci, quoniam non nisi amissa patria scimus, quantum patrie debeamus. Vos autem incerti, nunquid sitis manentes in patria morituri et an recedentes vivere debeatis, sic patriam linquitis, quod ipsam irremediabiliter ammittere valeatis. Que est ista vestra caritas, que maior quam erga patriam esse non debet in terris; que iusticia, vitam, quam aliquando dimissurus sis, incerte salutis tue studio certe saluti patrie, cui cuncta debemus, non letis animis exhibere? Que fortitudo, nedum non contemnere mortem, sed illam tam acriter formidare? Que moderatio, cum te patria poscat, et non mors, sed incertum mortis periculum deterreat, sub certo periculo patriam linquere vestram; mortem vero cum certitudine non vitare? Que denique prudentia, cum videas et speres post exactam pestem multos in patria de remanentibus remansuros, nec ignores, quocunque perrexeris mori posse, fugiendo patriam fugere mortem, quam possis etiam extra patriam invenire? An ignoratis, o miseri, vos, etsi forsan possitis vobis mortem asciscere, tamen unicum vite momentum in vestre potestatis arbitrio non habere? Scriptum est enim: «Longitudo dierum in dextera eius.» Et alibi : «Numerus mensium eius apud te est.» Nec desit – ut hoc idem pluribus astruam – Prophete auctoritas, qui inquit: «Quoniam ira in indignatione eius et vita in voluntate eius.» Nam – ut Sapiens ait – «Tu es, Domine, qui vite et mortis habes potestatem et deducis ad portas mortis et reducis.» «Non est enim – ut idem testatur – in hominis ditione prohibere spiritum suum, nec habet potestatem in die mortis.» In quibus videre potestis in vestre libertatis arbitrio non esse, quod vivatis, sed solum, qualiter vivatis, in vestre voluntatis libertate manere. Inhonesta est igitur ista fuga, quam facitis, que contraria quidem est cunctis virtutibus, que verum sunt honeste pulcritudinis fundamentum. Nec putet aliquis virtutes divinas, quas fidei nostre doctrina ab illis quatuor moralibus separavit, contra fugam istam simili ratione non stare, que quidem fides in illo potest esse, qui putat ad alium locum fugiens omnipotentis Dei iudicium evitare aut ab eo, quicquid facimus mortale genus quicquidve patimur, credere non venire? Quam vana spes eius, qui mutata civitate cogitat evadere mortem, quam sibi potest Deus, qui solus, quando vult, eam mittit, non minus in loco refugii quam, unde secesserit, preparare? Quam autem caritatem habere potest, qui dubiam de salute patriam, cum prodesse possit et debeat, derelinquit? Ut, cum ista vobiscum volueritis reputare, omittamus, quam vile sit mortem timere quamque stultum, cum ad ipsam natus sis et eam vitare non possis; iniusti, timidi et contra rationem sensibus obsequentes summo debeatis rubore perfundi videntes vos ad honestatem natos tam ignaviter in obscuritatem turpitudinis a claro virtutum omnium lumine decidisse.

Sed pestis, inquiunt, unicum remedium est de loco infecto ad salubriorem aerem se transferre. Que dementia est ab aere non fugere venenoso? Leditur venenis, non alitur humana natura; hoc medici consulunt, philosophi tenent et certior omni ratione experientia clare docet. Paucos enim ex fugientibus secundum numerum mori, multos vero ex remanentibus videmus extingui, ut, cum ex fugientibus vix de centum unus expiret, de stantibus in patria pene quarta aut quinta pars, si recte computaveris, absumatur. Hec sunt fere, que dicitis; hec in tanti erroris excusationem, imo iustificationem, si bene concipimus, allegatis.

Sed de aere paucis expediam. Si venenosus est, cur non occidit omnes? Sed dices: «Aptior est unius quam alterius natura tales impressiones accipere.» Fateor; venenum autem nullius hominis complexioni dicitur convenire, ut saltem, licet non occidat, sensibile tamen afferat nocumentum. Multos tamen hic videmus hoc tempore non solum non mori, sed nec quidem etiam leviter infirmari. An forsan aliquis hominum nactus est turdorum naturam, quibus napellus suavissimus cibus est, qui ceteros animantes extinguit? Sed esto, venenum sit; non est tamen – ut sensus admonent – adeo violentum, quin de multis plurimos non relinquat. Hanc autem fugam, dices, medici consulunt. Medici, inquam. Qui se plane confitentur de morbis pestilentibus nichil scire; medici, qui, cum miranda promittant, mortiferis tamen egritudinibus fateantur nullum posse remedium adhiberi; medici, quorum opera – sicut Cato testatur – Rome non fuerant ad sexcentesimum annum usque recepta; medici, quos multe nationes ignorant et sine quorum antidotis, qui egrotant, liberantur et optima valitudine perfruuntur; medici, qui – fas, si vera loqui – faciunt de nostris corporibus experimentum quique nec morti remedium sciunt, utinam non adiutorium darent, nec morbis solent aut possunt sine operante, imo curante natura liberationis beneficium invenire; medici, qui, si ipsorum unus, quem aliquando visitatorem habui, hominem iudicio meo tum scientificum, tum iocundum, verum dixit, suis acquiescentes consiliis nunquam ad sanitatem devenire permittant; medici, qui – quod tacere non possum – pauciores liberent quam occidant; medici, quibus, ut sententiam suam probent, numquam deficit ratio, si pereant, de quibus salutem quanvis certissimam promiserunt; medici denique, qui, cum impossibile sit omnem proportionem, pondus, mensuram et numerum complexionis, nedum omnium, sed ne alicuius hominis didicisse; et, si quid ars veritatis habet aut habere potest, medicinas oporteat in relatione debita ministrare, differentiarum tam complexionum quam medicinarum prorsus ignari, se curandis morbis omnibus, quos etiam nesciunt, probatissimos artifices profitentur; hi demum, quibus, quid et quantum credi debeat, et de se patet et experientia quotidiana demonstrat, ne parum multa scire videantur, pestilentie, quam Dei iudicium constat esse, remedium fugam dicunt. Nam quid de philosophis asseram, quorum iudicium solet a physicis in his, que medicinam respiciunt, communiter reprobari et qui, etsi pungentibus rationibus aliquid astruant, cogunt id, quod affirmant, credere potius quam ostendant? Vellem autem, unus de medicorum aut philosophorum grege doceret, cur in eadem vicinia, ex una domo tot educantur funera, quot sint ibi viventes, ex contigua vero nec unicus moriatur; cur in illa senes deficiant, in altera pueri; hec masculos, illa mulieres amittat; hec, si quid de complexionibus scire possumus, robustiores perdat debilioribus reservatis; et denique – quod ante omnia interrogari debuit – quid aerem inficiat et corrumpat? Et si venti, si paludes, si neglecta cadavera vel aliud quippiam, cur in eadem regione pestiferis his pariter obnoxia, non omnes urbes simul, sed nunc ista, nunc illa nulla de vicinitatis ratione vexetur? Cur extra muros civitatis nostre – quod hoc tempore vidimus – usque in ianuas pestis illa sevierit et intra menia nullus penitus egrotaret? Cur Pisana civitas inceperit intra menia laborarc, cum extra portas ubique salubriter viveretur? An muro separatur aer salutifer ab infecto? An forsan potest obiectu murorum mors imminens aut pestis veniens arceri? Sed vidi et ego, cum tempore felicis recordationis Urbani quinti curia romana Viterbii teneretur, pestem maximam solum inter curiales et forenses terribiliter debacchari; que quidem ad tria milia virorum absumpsit, cum interea nullus civis, cuiuscunque foret etatis et sexus, penitus egrotaret. Quod si vellent dicere infectionem illam Rome, ubi hiemaverant, fuisse conceptam, dicant, cur in Urbe tote illo tempore saluberrimus aer fuerit. Sed, crede michi, sicut et supranaturalem habent auctorem et, qui ventis non indigeat, non exhalantibus stagnis, non infectis corporibus, ut pestem mittat: solo verbo, sicut cuncta fecit, ita potest et cuncta destruere. Adde, quod, cum pestes ille deseviunt, et in synagoga circuncisionis visus est angelus cedens populum et in electorum ecclesia visus est angelus malus cum venabulo percutiens ostia iussu boni angeli, de quibus mox iuxta percussionum numerum funera videbantur efferri. Et Gregorius, beatissimus antistes, nonne conspexit angelum super castrum memorie Adriani sive Crescentii cruentatum gladium abstergentem et intellexit pestem, que seviebat, Dei misericordia cessavisse? Quid dicam? Referamne, que hoc nostro tempore visa sunt? Fide carebit oratio, quia nec David nec Gregorium habemus in testem. Dicam tamen, licet irrideas. Iam in duobus urbis nostre locis viderunt similes visiones alique puelle, quibus facilius propter innocentiam vite et mundiciam cordis se divina revelant, et videndo nomen matris cum fletibus implorarunt dicentes virum magnum, alatum atque terribilem, munitum gladio in aere se cum terrore perspicere, qui peteret eas infesto mucrone; quarum una se percussam cum lacrimis asseverans mox egrotavit et requievit in Domino. Si non vultis hoc credere, non vos cogo. Sufficit enim aliquando fuisse pestes Dei iudicio potius immissas quam aliqua, sicut volunt nostri medici, vel elementorum vel aeris corruptela. Quo manifestius scire possitis inania iudicia medicorum esse, qui pestem referunt ad corruptum aerem vel ad aliud quippiam elementorum, cum eius causam dicere debeant solam Dei punientis multos et probantis aliquos, voluntatem, contra quam nec medicine valent nec fuga prodest nec aliud, quod possit humanum ingenium reperire, nisi solum converti ad Deum et eius iustissimam –ut ita loquar – iram orationibus et ieiuniis mitigare. Cum enim – sicut ait vir sanctus, quem Deus tot flagellis et plagis per Satan permisit affligi – constituerit homini Deus terminos, qui preteriri non poterunt; cumque – sicut sancta dogmatizat Ecclesia necnon vera disputat philosophia – cuncta Deus ab eterno previderit et, ut eveniunt, ordinarit; et tunc, crede michi, morimur et ibi morimur, ubi et quando fuerat a rerum omnium principe constitutum. Nam – sicut super dictum textum vult divus Gregorius – nulla, que in hoc mundo hominibus fiunt, absque Dei occulto consilio veniunt. Nam cuncta Deus per secula presciens ante secula decrevit, qualiter per secula disponantur. Et subdit: «Statutum quippe iam horam est vel, quantum hunc mundi prosperitas sequatur, vel, quantum adversitas feriat.» Et paulo post: «Statutum quoque est, quantum in ipsa vita mortali temporaliter vivat.» Si ergo statutum est, quantum hic vivere debeamus, crede michi, nec vitam adimit in loco pestilentie degere nec a morte defendit, quod maxime creditis, pestis tempore ad loca salubria commigrare; nisi forte Deum – quod ridiculum esset dicere – credatis futura non fixe, sed conditionaliter ordinare, quasi Deus sic enuntiet: si manebit Antonius in patria, hoc tempore pestifero morietur; sin autem in oppidum se Sancti Miniatis Florentini reduxerit, non morietur. Non esset hoc iam futura disponere, sed potius sub incertitudine contingentie relaxare. Adde, quod, qui se putat hoc aere derelicto aut plus vivere aut mortis viciniam evitare, infert ea, que a Deo fiunt non ordine fixo procedere, sed fortuita quadam inconstantia fluctuare; ut in Democriti et Epicureorum detestabilem et explosam opinionem, qui mutare fati vestri diem fugiendo creditis, incidatis, quasi cuncta non ordine divine providentie, sed casu potius consequantur.

Irrefragabiliter – ut arbitror – probatum est, quantum ad fugiendam mortem attinet, hoc vestrum fugete nichil omnimode pertinere. Sed quomodo? Inquies, nonne sensibili ratione videmus de remanentibus plures mori? Plures de remanentibus moriuntur, fateor, sed morituri fuerant; et postquam – ut videmus – venerat dies eorum, si pluribus annis ante fugissent, si ultra Sauromatas et glaciale oceanum latuissent, crede michi, eadem illa dies et hora, qua mortui sunt, eos sine dubio rapuisset. At de recedentibus pauci – sicut cernimus – moriuntur. Nonne tutius manere cum illis, dices, quorum sint paucissimi morituri, quam cum eis, quorum ingens multitudo prostratur? Non fatear tutius. Quid enim tibi proderit superviventium turba, si cum pauculis morieris sique fueris inter superstites periturus? Quod si evaseris, firmiter tene te non fuisse eo loci vel temporis moriturus. Nam si videre possemus, quod vos putatis, fugitivos illos, qui supererunt, fuisse remanentes in patria morituros, et in patria mortuos, si vobiscum discessissent, evasuros, vestre sententie consentirem et – ut dici solebat – pedibus in eam irem. Sed cum in patria et extra patriam solum morituri moriantur et evasuri supersint, non video, quale sit remedium contra pestem natalem fugere civitatem. Dicam, quod magis admireris, et non irrationabiliter forte dicam, istos, qui patriam fugiunt et a suis, in quibus nutriti sunt, deliciis elongantur, insolita substinentes incommoda, non properare sibi mortem, cuius dies ab eterno statutus est, sed ex hac migratione mortis sibi causam invenire. Hec hactenus.

Nunc ad tua refellenda convertar. Principio quidem – ut tua verba referam – dicis, quod, cum te Deus patriam fugientem infectam mortemque possetenus devitantem ab eterno previderit fixeque statuerit, hanc fugam, quam insaniam dixi, divinam dispositionem debeamus potius appellare, hec tu volens me meo – ut ais – telo confodere. sed, o ridiculum caput, quanvis enim cuncta, que fiunt, licet impotentia, hoc est: culpa nostra, deformitate damnabili a bono deficiant, in eo, quod fiunt et non deficiunt, a Deo et a Dei dispositione sint, nonne debent tamen et bona et mala et recta et stulta et iusta et iniqua secundum intentionem et qualitatem mentis agentium appellari? Si quis ergo hominem occidat, quia Dei dispositio est talis occisio, non peccabit, non dicetur male fecisse, non in legem Domìni commisisse? Nonne nosti aliud esse timere, aliud dignum reprehensione timere? Stulta est igitur sine contentione ista fuga, que vos gravat expensis, vexat incommodis, nec est mortis, quam vultis effugere, medicina: pusilanimitas etiam est, cum ob metum necis solummodo fugiatis, licet ad hoc, quod est fugere, Deus concurrat. Nec contendam hanc esse – ut tu ipse testaris – vite retinende curam, sed vanam; fateorque vitam omni studio cunctisque laboribus conservandam, dummodo scias solum illum, qui vitam dedit, eiusdem esse sine tua diligentia vel laboribus servatorem. Sed ais: «Quid luce carius?» Si de eterna intelligis, nil profecto; si de hac vita mortali et transitoria, quam optimi philosophorum mortem dixerunt, tecum sentis, nichil vilius nichilque minori impensa curandum est. Sed, ne videaris non philosophari, subdis: «Vitam caram et omnibus sumptibus redimendam» et – ut tuis utar verbis – «presertim cum ad boni finem, non ad cumulandas opes, non ad estum avaricie focillandum, non ad cervicem superbie erigendam optetur, sed ut nobis natisque nostris ceterisque necessitudinibus necessaria ministremus, subveniamus amicis, indigentes sublevemus et huiusmodi faciamus.» Hec tu; quasi michi persuadere velis, dum fugis patriam, te aliud quam metum mortis et vite cupidinem cogitare. An putem, si non esset annexa cura vite cum illis, que tam pompose iactas, te illorum causa vel relicturum patriam aut tot labores et incommoda subiturum? Inest nobis vite cupiditas, quia corpus habemus commune cum belluis in eo, quod sensibile, nec non commune cum plantis in eo, quod vegetabile; sed ille, qui mentem separabat a sensibus, suum declarans affectum dicebat: «Cupio dissolvi et esse cum Christo.»; et Cesar dictator, cuius sicut aliorum Romanorum finis erat amor patrie laudumque immensa cupido, post victas Gallias, victum et occisum Pompeium superatumque Senatum et post rempublicam patriamque subactam dicere solitus fertur, quasi eum vivendi satietas teneret: «Vixi satis nature, vixi satis et glorie.» Nos autem sicut bestie sensibus dedite solum de vita et – o stulticia, de qua vita? – certe de vita transitoria, que continue labitur, cui, quantum accedit, tantum decedit quamve fluentem retinere non possumus, cogitamus. Nec iam, si recte respicias, tuos istos sue conservatores salutis marti se committentibus comparavi nec comparandos puto, nisi forte corvum nivi possimus de nigredine comparare, nam, si de vita contendimus, et pugnantibus et fugientibus seu – ut verius dicam – fugere putantibus pestem, dubia vita et hora mortis incerta est; si animi magnitudinem querimus, nulla sit comparatio facienda. Quid autem metu confusus addideris, recognosce. Dicis enim: «In huius vero veneni tabe aut nullos aut paucos ereptos agnovimus.» Si ereptos, hoc est: mortuos, sentis, cur fugisti? Si ereptos, hoc est: superstites – ut magis arbitror – intelligis, cur tam clare mendacium profers? Cum longe plures videamus etiam in locis pestilentibus superesse quam mori, deinde pro experientia rerum magistra miram salvationem de fugientibus et de manentibus in patria stragem horribilem meministi, quasi experientia possit esse de quop[p]iam; an hic moriturus fuerit intra certum temporis spacium, nisi hic steterit, vel an ibi fuerit evasurus, nisi ad illum locum migrarit et manserit. Nam quid de me dicam, quem refers septis inclusum, multorum evitare colloquia? Quod quidem de me te scripsisse miror, cum tu michi domesticus et socius plene scias me nunquam vel contubernium vel fabulationem alterius vitavisse. Si familiam villicatum misi, novit Deus, quod non mea voluntas, sed trepidantis et post sororem extinctam et patris mortem insanientis coniugis consilium fuit, cui nullum videbam periculum consentire, quod autem regimina vite receperim et pilam aromaticam manu gestem, non credas me ad mortis evitationem, sed – ut molliciem meam fatear – ad delicias admisisse. Nec tibi blandiaris, quod – ut scribis – patria satius ducat suis civibus aliquando carere quam manentes in perpetuum amittere. Imo patria fugientibus indignata est et manentibus gratiam habet, qui, si fugientium sequerentur exemplum, nullam, crede michi, patriam haberemus. Ibitis ergo – ut dicis – non vilissime muliercule, sed fortes viri; fortes profecto, si fugere fortitudinis est, et viri, si virtutis est, quod supra contra virtutes fieri verissime disputavi; et – ut subdis – abscessum vestrum salutis cure, non formidini, ascribetis. Plane quidem cure salutis, sed etiam formidini mortis. Quid enim est aliud cura salutis quam mortis metus?

Et – ut conclusioni respondendo tue aliquando concludam – que, cum falsa premiseris, iuxta dialecticorum traditionem non potest esse non falsa; vide, quanto in errore verseris. Scribis enim, ut textum tuum in forma repetam: «Quoniam in hoc non patriam fugimus aut deserimus, sed ipsam querimus et amamus; ut necessario fatendum sit recedentes, non remanentes in patria stare, quanvis aliquando videantur absentes.» Non patriam fugitis, qui metu pestis in patria vigentis et corpore et animo in alienos fines tam avide commigratis, quibus nichil magis sit cordi quam patriam non videre, quibus carissimum sit transire montes, ut ventis hinc spirantibus non possitis afflari? Non patriam deseritis, qui eam fluctuantem et dubiam in paucorum presidio, tot in latrunculorum manibus dimisistis? Vosne patriam queritis, qui ad terras exteras properatis? An Florentia extra Florentinam invenienda est? An est altera vera Florentia, quam queritis, ut nobis fictam et commenticiam dimittatis? Ubi es, Antoni? An adeo tui oblitus es, quod, que non facis neque cogitas, sed quorum oppositum deliberas et exequeris, tibimet te facere videaris? An patriam amatis, quam in tot periculis reliquistis? Patriam quidem amatis, sed dum leta est. Cum nubila veniunt, abhorretis; patriam amatis, sed sine vestro periculo. O veri – sicut putas – amantes, imo vero amentes! Verus quidem amor – ut quidam ait – omnia sustinet, res altas aggreditur, timoris nescit angustias et inter dubia non distinguit. Que si im-penditis patrie, vos ipsi, viri multe prudentie, iudicate. An autem – ut dicis – necessario fatendum est recedentes stare in patria et remanentes abesse, ubi es, unde venis, Antoni? Dormisne, an pavore attonitus, quasi baccho plenus et ebrius, tibi videtur, quod ego sim extra patriam, tu vero in patria maneas? Quanta dementia est putare, ut tibi civilem possessionem patrie sine contentione relinquam? Rem aliquam animo solo plus quam animo simul et corpore possideri? An putem te, qui extra patriam fugis, et dubitare debeas te a patria vel morte vel malorum hominum violentia posse prohiberi, patriam possidere? Male iura civilia didicisti; nichil enim facilius possessione amittitur.

Sed iam finem faciam; longius enim me traxerunt vestre ineptie et tue nuge. Satis enim arbitror tibi te tacitum consentire, quod sint vera, que dissero, teque iocandi potius animo quam spe defendendi tam manifestum errorem ea, que scripseris, astruxisse. Non enim michi persuadere possum, quod tam graviter desipiendo desipias, licet mortem satis reprehensibiliter pertimescas.

Vale felix. Florentie, die vigesimo primo augusti, sexta indictione, .MCCCLXXXIII.

Iterum atque iterum vale.

18. [sic!]

Insigni viro Francisco Bartolini optimo civi florentino.

[1383]

FRATER karissime. Letor te bene valere, licet inter illas palustres insulas, in quibus inclita Venetorum urbs sita est et solo manufacto mediis in undis mirabiliter ampliata – sicut scribis –, dum dominum tuum sequeris, nunc habeas incolatum. Sed hic sedatur pestis, aer pulcerrimus et saluber effectus est; iam pauci infìrmantur, et ex egrotantibus longe plures liberantur, quam pereant; speramusque Deum optimum, in quo solo ponenda spes est, nobiscum amodo benignius consulturum, ut iam exhalantes paludes et illud permixtum cocleis – ne dicam stercoribus – lutum, quo recedentibus undis quibuslibet duodecim horis tota civitas illa graviter olet, dimittere liceat, et in patriam istam splendidam, suavem, amenam et – ut omnia simul amplectar – deliciosam sublata pestis formidine remeare; patriam, inquam, quam turpiter vana spe decepti fugiende mortis, que fixum ab omnipotenti Deo, licet incertum nobis, diem habet, citra quem sistere vel ultra quem pergere fas non est, et nimis timide reliquistis. Hec hactenus.

Nunc ad tua dubia veniam. Petis enim certus esse, quis Seneca Tragedias composuerit. Hoc quidem compertum non habeo: monitorem tamen Neronis Senecam, qui ab eodem discipulo suo compulsus est mori, satis scio contra vulgi desipientis errorem et multorum etiam magne auctoritatis opinionem librum illum non edidisse; utpote qui contra tragicorum morem cum Nerone magnifica loquentem non est verisimile se induxisse quique etiam in Octavia, ubi Agrippina Neronis mater execrans filium ab inferis accersitur, ponit Neronis fugam, Senatus sententiam et defectionem exercituum, que constat illum Senecam non vidisse.

Preterea adest Sidonius, antiquus testis et cui multum deferendum est, qui hoc expresse testatur. In quibusdam enim versibus suis dactylicis phaleucis endecasyllabis, qui hoc ordine confecti sunt, ut primus pes spondeus, secundus dactylus, tertius et quartus trochei sint, quintus vero tum trocheus, tum spondeus; alium fuisse testatur tragicum quam Neronis magistrum. In illo quidem capitulo, quod incipit:

Dic, dic, quod peto, Magne, die, amabo,

Felix nomine &c.;

dum multa poetarum et aliorum auctorum suis in operibus legenda negaret, post multa sic inquit :

Non quod Corduba prepotens alumnis

Facundum ciet, hic putes legendum;

et sequitur de Cordubensibus referens ac distinguens:

Quorum unus colit hispidum Platona

Incassumque suum monet Neronem;

et subinferens de Tragico, sic sequitur:

Orchestram quatit alter Euripidis

Pictum fecibus Eschylon secutus,

Aut plaustris solitum sonare Thespin,

Qui post pulpita trita sub cothurno

Ducebant olide marem capelle;

Pugnam tertius ille gallicani 25

Dixit Cesaris, ut gener socerque

Cognata impulerint in arma Romam;

ut iam tanto testimonio et tam claro nobis assistente proculdubio fateri oporteat alium fuisse Tragediarum auctorem quam illum, de quo creditur, Neronis Augusti famosissimum monitorem Quis autem auctor iste fuerit, viderint studiosi; nichil enim audeo in re tam obscura ignorantie mee michi conscius affirmare.

Ceterum in contentionem venisse te scribis cum aliquo studioso – ut arbitror – de illo versiculo Dantis, ubi videtur innuere Semyramidem terre, quam soldanus obtinet, imperasse. Credo quidem, quod ille putaverit Dantem de Babylonia egyptia cogitasse; quam calumniam aliquando factam sepius memini me risisse. Cum enim appellatione terre, non solum civitatem Babylonie, quam multis post Ninum seculis in Egypto constat edificasse Cambysem, sed etiam totam Egypti provinciam, cui profecto et Beli filius, a quo seculares inchoantur hystorie, Ninus et ipsa Semyramis imperaverunt, intelligere valeamus; quis audet dicere Dantem, omnium rerum divinarum humanarumque doctissimum, de civitate, que post illam inceperit, et non de regione potius tunc sensisse? Non enim inquit:

Fece la terra che 'l soldan correggie.

Sed dixit:

Tenne la terra che 'l soldan correggie.

Nichil enim sub soldani dicione nunc est, vel in anno domini nostri Iesu Christi millesimo trecentesimo, ab Urbe vero condita annis duobus millibus quinquaginta et uno iuxta supputationem Orosii, olympiade vero, si Solino credimus, quingentesima decimanona, in quo anno Dantes noster suum illud poeticum somnium extaticum asserit contigisse, sub soldini domimo tenebatur, quod non fuerit ipsi Semyramidi subiugatum. Legimus enim – ut refert divus Aurelius Augustinus libro decimoctavo De Civitate Dei in hec verba videlicet: «Nam quantum adtinet ad imperium, nullum maius primis temporibus quam Assyriorum fuit, nec tam longe lateque diffusum, quippe ubi Ninus rex, Beli filius, universam Asiam, que totius orbis ad numerum partium tertia dicitur, ad magnitudinem vero dimidia reperitur, subiecisse traditur. Solis quippe Indis in partibus orientis non dominabatur; quos tamen eo defuncto Semyramis, uxor eius, est aggressa bellando. Ita factum est, ut quicunque in illis terris populi sive reges erant, Assyriorum regno dicionique parerent et, quicquid imperarent, efficerent.» Hec ille.

Que cum ita sint, quis potest in nostrum exclamare poetam, cum omnia, que soldanus obtinet in Asia, computentur? Vana est igitur illa reprehensio; licet, etiam si de prima Babylonia, quam Solino, Isidoro, Orosio atque Pomponio Mela testibus constat in Assyria fuisse conditam a Semyramide, sed vero propius est et Augustino placet, a Nembroth gigante, quam postea Semyramis hystoriis cognita gentium ampliavit, intelligere velimus, posset consideratis temporibus non incongrue sustineri. Constat enim soldanum Egyptium anno visionis et somnii prelibati totam Assyriam possedisse atque Chaldeam; unde mox anno primo nostri centesimi fuit per christianos atque Casanum Tartarorum regem bello pulsus et capta de soldani manibus civitas Baldacensis, quam Aythonus, Armenie regis consanguineus, qui sub illis – ut asserit – militavit, in suis refert Hystoriis fuisse quondam Babyloniam appellatam. Alii tamen – ut frater Guillelmus Tripolitanus Aconensis conventus ordinis predicatorum in opusculo suo dixit – civitatem Baldach illam esse, que Susa Assueri tempore vocabatur, quam tamen constat metropolim fuisse Persarum, sed scriptor Hystorie Godefredi de Bullion, qui captioni – sicut refert – interfuit Damiate, vult – quod tamen verum esse non credo – Baldach fuisse Carthaginem; ut, si auctoritatem prefati Aythoni sequi velimus, etiam de prima Babylonia posset intelligi. Adde, quod in partibus Orientis, ubi dominium fuit Semyramidis – sicut ab expertis didici – dominatur presbiter Iohannes Babylonie, qui potentia sua atque situ et opportunitate locorum taliter Egypto imminet, quod flumen Nilum, in quo tota spes Egyptiorum est, aut potest auferre aut in Egyptum aggeribus ruptis immittere; ob que ipsum soldanum habet, licet christianus – ut dicitur – censuarium et quasi subiectum. Ut, si hec, que audivi, vera sunt, possit esse sensus:

Tenne la terra che 'l soldan correggie;

idest: que soldano dominatur et imperat. Hoc tamen, nisi istic, ubi sunt homines talium rerum experti,verum esse reperias, non affirmo.

Habes igitur, que pro nunc occurrunt ad refellendam calumniam, qua nonnisi tamen ab ignorantibus noster poeta mordetur. Si quid contra hoc forte dicetur, rescribe et vale.

Florentie, die secundo septembris.

19. [sic!]

Eloquenti viro ser Guccio Francisci civi florentino.

[1383]

KARISSIME frater. Habui de manibus ser Laurentii tui germani copiam originalem – ut arbitror – ad me sub nomine fratris mei magistri Feltri stilo reprehensorio destinatam, quam profecto non credam de sue fraternitatis et solite discretionis pectore processisse. Super qua re sibi scribo remittens illam epistolam inepte scriptam, scabre compositam et insulse dictatam, ut, si quis ausus fuerit eam suo nomini dedicare, commissa luat et in pacem dimittere viros invicem benivolos assuescat. Habui et copiam littere, quam tu ipse videris ad meum ser Dionysium direxisse, in qua, quod stilo emergas, letatus sum. Vellem tamen, quod similiter tue sententie convenirent: principio quidem dicis, quod infectum aerem evitantes manum Dei non eludunt, quin imo potius reverentur et timent, nam Dei iudicium metuunt, quod est initium sapientie. An ego dixi fugientes istos Dei manum eludere? An non dixi ad ser Antonium meum sermonem dirigens, quod metu mortis, quam timere stultissimum est, putaret Dei manum eludere et eius inevitabilem sententiam evitare? An idem est eludere et eludere se putare? Non sum ita demens, quod id, quod omnino fieri non potest, arguam quem fecisse. Sed dic michi: si Deus occulto suo iudicio – quod nullus negare debet catholicus – aerem inficit et ad punitionem hominum pestem immittit, quid agunt animo, quid intendunt ad loca salubria fugientes, nisi quod faciunt in urbe damnati, dum fugiunt, ut executionem late sententie per eorum absentiam frustrentur et eludant? Nec iam dicas hunc timorem sapientie principium esse aut sic timendo mortales immortali Deo reverentiam exhibere. Hoc quidem timore credunt demones, quoniam unus est Deus, et contremiscunt; hoc timore post transgressionem divini precepti primi parentes, cum audissent vocem Domini in paradiso deambulantis ad auram post meridiem, abscondit se Adam et uxor eius a facie domini Dei in medio ligni paradisi; et quicquid timore divini iudicii ubicunque legimus esse factum; ut iam non sit iste timor principium sapientie, sed insipientie peccati; nec consiliorum spiritualium, sed carnalium. Nec putes, cum dixit Deus: «Nolo mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat.»; de hac morte resolutionis, per quam anima a corpore separatur, intelligendum esse, sed de morte illa secunda, qua damnati perpetuo cruciantur. An noluit Deus Petrum mori, quem ab Urbe martyrium effugientem increpuit respondendo: «Vado Romam iterum crucifigi?» An noluit Deus – ut ad peccatores veniam – Dathan, Abiron et Core; quos – sicut sacre littere testantur – disrupta terra sub pedibus eorum et aperuit os suum devorans cum tabernaculis suis et universa substantia eorum, descenderuntque vivi in inferno operti humo perire? Si Deus – ut tu ipse fateris – ubique est; sed – ut tuis utar verbis – alibi pestem, alibi excidia, alibi intestina certamina, alibi incolumitatem, alibi prosperos successus, alibi tranquillitatem et requiem secundum exigentiam meritorum iusto iudicio distribuit et compensat; tu quis es, cui fugienti putes Deum vitam istam pro mentis indulgere? Si hoc sentis, mendax es, et veritas non est in te. Nam – ut inquit Apostolus – «Si dixerimus, quoniam peccatum non habemus, ipsi nos seducimus et veritas non est in nobis.» Quin imo istud putare vel credere maxima superbia est, et mendacem Deum facimus, et verbum eius non est in nobis. Famosissima sententia apud philosophos gentiles fuit – et precipue stoicos – omnes homines stultos esse, cum nullum viderent tam exacte virtutis, quin in aliquo non erraret. Stultos enim volebant, qui virtutibus derelictis post errantium viam sensuum deviabant. Quod cum ita sit cumque non sit, qui faciat bonum, non sit, qui faciat usque ad unum, ab omnibus et ubique expectandum est Dei iudicium et timendum. Nec credas divine dispositionis fatum, quod ab eterno vite spacium cuilibet ordinavit, posse fugiendo medicinis aut humanis inventionibus commutari. Et, si aliquando iactent se medici fugasse mortem aut vite terminum prorogasse, secundum suas inventiones loquuntur. Fixe quidem Deus quemlibet mori permittit solum, quando moriturum ante seculum ordinavit. Nec sum adeo demens, quod ex Dei providentia aut ordinatione credam necessitatem futuris contingentibus adici vel liberum nostre voluntatis arbitrium in aliqua necessitate versari. Sed ea, que nobis et ad nos relata contingentia sunt, si ad immobilem cuncta regentis Dei ordinem referas, et immutabilia et certa sunt. Quid enim ante secula providit Deus, nisi quod futurum esse decrevit? Decrevit tamen omnia futura secundum qualitates suas; voluntaria, scilicet, futura voluntarie, contingentia contingenter, necessaria necessarie. Quid autem ad id, quod de Ezechia rege, cui quindecim ad vitam annos Deum legimus addidisse, videris obicere, dicam, nisi quod beatus Gregorius, in principio .XII. libri Moralium super Iob spiritu divino ministrante respondit? Cum enim dixisset: «Statutum quoque est homini» (scilicet quantum in ipsa vita mortali temporaliter vivat), sic inquit: «Nam etsi annos .XV. Ezechie regi ad vitam addidit omnipotens Deus, tum eum mori permisit, cum eum prescivit esse moriturum.», et subdit paulo post: «Sed per prophetam Dominus dixit, quo tempore mori ipse merebatur: per largitudinem vero misericordie illo eum tempore ad mortem distulit, quo ante secula ipse prescivit.» Deinde – ut, que subnectis, attingam – estne humanissimum mortuos fugere et timere, quod videas mortuos sepeliri? Quanto humanius est extinctos ad sepulturam querere et huic operi pietatis intrepidis mentibus operam indulgere, cum precipue de Tobia legamus: «Quando cum lacrimis orabas et sepeliebas mortuos et derelinquebas prandium et mortuos abscondebas in domo tua et nocte sepeliebas, ego obtuli orationem tuam Domino, quia acceptus eras Deo.» Videsne in angelico verbo, quantum sit apud Deum, quod tu et alii fugitis, mortuos sepelire? Ut non sic facile pronunciare debeas humanissimum esse fugiendo mortuos evitare, nam et mortuos flere tibi non veto, dummodo semper moderationem adhibeas, ut extorqueat lacrimas miseratio pia et misericors pietas, non languor, non pusilanimitas, non mentis mollicies et egritudo. Denique quasi verborum sonantium strepitus veritatem possit astruere, conaris asserere, quod mortem non timere stultissimum sit tragicum illud adducens:

Et mortis dominus timuit mori.

Quod si de Plutone – ut intellexit poeta – forsitan sentias, cum ipse – sicut ceteri – de diis gentium non aliter quam de hominibus sint locuti, et non solum ut de hominibus, sed ut de vitiosis hominibus, iam tecum non contendam. Scio quidem et te et pene cunctos homines mortem – ut asseris – formidare. Sed si de Christo velis, quia videatur orasse patrem, ut ab ipso calix removeretur, mortem timuisse, sentire, accipe, quid de hac re teneam. Christus quidem mortem non timuit, qui venientibus ad eum capiendum volens occurrerit; qui cum unico verbo prostrasset eos, potuit mortem leviter evitare; qui proditoris sui sciens, in quo tradendus erat acceperit osculum, quique insanienti Petro preceperit, quod gladium in vaginam converteret, dixeritque: «Calicem, quem dedit michi pater, non vis, ut bibam?» «An putas, quia non possum rogare patrem et exhibebit michi modo plus quam duodecim legiones angelorum?» Ut, quicquid Christo tribuant ignorantes, videamus ipsum mortem non timuisse, quam sponte subiit et quam etiam multi seculares homines et pagani proceres et pene cuncti christiani martyres non timuerunt. Unde et notanter orans dixit: «Pater mi, si possibile est, transeat a me calix iste.» ad discretionem adiciens iste; ut a se vellet non calicem, sed illum calicem removeri, diligens scilicet carnaliter populum, qui ipsum crucifigere satagebat; quasi diceret : «Mortem, quam isti parant, dolens super eorum peccato cupio removeri; non volo mortem, ad quam recipiendam pro salute cunctorum veneram, evitare.» Sicut de Scipione legimus, qui, cum audisset in somnio sibi a propinquorum manibus mortis periculum imminere dictante Cicerone subiunxit: «Hic ego, etsi eram perterritus, non tam mortis metu, quam insidiarum a meis.»; ut simili modo loquendi videatur Christus peccatum Iudeorum, non mortem, quam suscipere venerat, abhorrere. Sed quid in hoc moror, cum tota philosophia solum de contemnenda morte disputet, et ille demum – ut Seneca vult – «bene vivat, qui mortem didicit non timere?» Non dicas igitur frivolas rationes, quas videas inconvellende veritatis radicibus esse subnixas, sed potius tu et alii, qui Dei potentiam ad urbem unam contrahitis, vosmet veritate cognita deridete et, que ad eundem ser Antonium secundo loco descripsi, quorum copiam te scio habuisse, curiose discutite sicque facile videbitis, in quanta mentis cecitate tu et ceteri, qui metu mortis fugitis patriam, maneatis. Vale felix et mei memor.

Florentie, vigesimo quinto septembris, septima indictione.

20. [sic!]

Colucius ad Feltrum de Sancto Archangelo.

[1383]

FRATER optime, litteram interclusam – ut vides – tuo sub nomine inscriptam mirabundus accepi, nec michi persuaderi potest illam tuum fuisse dictamen. Nam – ut a coniunctione positioneque litterarum, in quibus orthographie ratio desideratur, incipiam – non possum credere de fonte illo tue eloquentie, qui cunctarum scientiarum et precipue grammatice atque rethorice tum regulis, tum doctrina, tum habitu facundissimus es, tot in scribendo prorsus intolerandos errores et scribendi ignorantiam processisse. Et – ut aliqua graviora (infinita quidem sunt) adnotem – quis patiatur a tuo examine dimitti epistollam geminato l, morbicholoxam per cho et x, connessam per geminum ss, elludo per ll duplex; et – quod summe visum et aures offendit – iacullat ll in sue scripture serie combinare? Quis non indignetur puxsillanimitati per x et ll duplex, subpeditare per b, chonatur per ch scribi, stimulloque l alterum assumpsisse? Quis non irrideat conpunctus sine c, eluditur – ut iam incipiam singulis suam reddere regulam – per l duplicatum, prefixi per s, vi per y, malunt, in quo scriptor multus est, per l geminum, nullatenus per l simplum, maculari per ch et duo ll, Herculis sine h et ll duplici, appositum per unum p, lacus per ch et in genere masculino, exteros per x et s, laudabile per binum ll, carbasa per ch, centesimo per x, confuse per x, terre motibus per solum r; dextre per s, muliercula per unum et alterum l, accusabor unico solo c, latrunculum per ch, proficisci per duplex ss, dessidibus – sic enim scriptum est, quod, quid importet, neminem scire arbitror – per duo ss, historiographo sine h, efficacius per ch, deduxisset per xs et in ultimis per unum s, provinciis per t, adnotatis sine d, eandem per m, intra per d, quotidie per co, et alia infinita, que sequuntur? Tedet enim per cuncta discurrere, que contra grammatice precepta ille describit. Denique stilus ille redoletne aut regium cancellarium aut iuris doctum aut magistrum Feltrum? Non certe; stilus quidem obscurissime sententie, manans eloquentia, que potius infantia dici debeat et de qua – quod Seneca de Mecenate retulit – dici merito possit: «Vide eloquentiam ebrii hominis involutam et errantem et licentie plenam.»; et quod paulo superius dixerat: «Abrupte sententie et suspitiose, in quibus plus intelligendum sit quam audiendum.» Invitus et tristis hec scribo; nollem enim alicui nocere, sed grave michi est tibi nugas, a quibus alienus esse debeas, ascribere, et me stilo temerario invectionis accersitum. Sed quia illum, quicumque sit, insani capitis hominem et tibi et michi invidere puto, vide litteram illam, ut in ipsum, si quid meruerit, auctoritate domini tui debite seviatur. Respondissem libenter, si mereretur, si non insaniret sique se, non dicam michi, sed tibi intelligendum prebuisset. Tu vale, mi Feltre, et nebulonem illum elude.

21. [sic!]

Domino Ubaldino priori Sancti Stephani.

[1385]

CUM vidissem, frater optime, epistolam tuam multis eloquentie floribus sententiarumque luminibus exornatam, quam sub trium articulorum divisione compositam ad eloquentissimum patrem meum dominum Franciscum Bruni, gloriosum summi pontificis secretarium, destinasti; aliquandiu mecum dubius reputavi, deberemne ad illam litteram respondere. Et, ne scriberem, duabus maxime rationibus persuadebar. Videbatur enim incongruum, quod ad ea, que ad alterum scripta sunt, responsionis onus assumerem et irrequisitus contra per te scripta dictarem. Addebatur insuper, quod, licet contra me scribere videreris, plura tamen pro veritate, cui nitor, astruxeris, ut ea altioris indaginis studio ponderanti pro mea sententia videantur, licet innuas contrarium, militare. Sed cum humanum sit amicorum erroribus compati et, ut in veritatis lumen de tenebris eruantur, adniti, ut super his, que scribis, aperiam, licet forsan presumptuose, quod sentio, teque paulisper devium reducam in viam et ad veritatem aditum cunctis pandam, calamum continere non potui, quin ad asserendam veritatem, quam frustra conaris evellere, non flectatur. Parce tamen, si alicubi forsan mordacior esse videbor. Non enim possum sine stomaco loqui, cum videam tot contra veritatem, licet inanes, calumnias reperiri. Principio tamen unum admonuisse velim, quod ea, que quasi prima facie reprehensurus inconvincibilibus argumentis vestita tibi visa sunt, postquam plene discusseris, medullis intrinsecus patefactis secunda facie videbuntur invicta. Habet enim hoc veritas, quod, quanto magis excutitur, magis appareat et in sue vivacitacis splendorem clarius elucescat. Nec puto, ut tibi et opinioni tue blandiendo preludis, illa mea, que dicis eloquenter prolata, cum ad iuris examen venerint, erubuisse, que se sciant in inconvulse veritatis solidum radicasse. Nec malleum fugiunt, quo se non sentiunt concuti, cum sciant minime posse cum fundamento veritatis errari, nec promentium iura patrum aut aciem theologorum exhorrent, dicta, quorum reverenter adorent. Utinam, vir egregie, si aliquid contra cuncta regentis Dei ordinem appetendum est, per te dicta constarent! Validius quidem esset genus humanum, quod sibi posset vitam fugiendo locum divini iudicii prorogare.

Et – ut aliquando tres tuos articulos planiore ratione dearticulem – primum, contra quod niteris, mee sententie fundamentum est, quod Dei providentia cuncta disponens ab eterno previdit et ante seculum ordinavit fixe atque immobiliter, ubi, quomodo et quando cuique moriendum sit. Et – ut plenius, quod intellexi, depromam, quam tu attingas – et dixi et dico fugere locum pestis, ut mortem evites, non cautionem, sed insaniam esse. Ex quibus corollarie videris inferre, quod necessario contingentia veniant me sentire. In hac igitur re, si queram, unde tibi veniat ista suspitio, nescio, si ex his, que posui, tantam amentiam, quantam michi videris imponere, possis quomodolibet demonstrare. An quia Deus cuncta ab eterno fixe previderit, necessitatem arguis futurorum? Hic tuis rationibus utar et ad te feriendum tuum telum accipiam. Dicis enim, quod, licet divina preparatio vel prescientia falli non possit, non tamen sequitur, quod ea, que sunt predestinata vel prescita, de necessitate proveniant, quia necessitas non refertur ad eventum rerum, sed ad prescientie divine maiestatis intuitum. Hec pene verba tua sunt: sententia tamen integerrime tua. Quod cum ita sit, licet immobilitatem illam referam ad divini numinis providentiam, cur eam coniungis eventui libero futurorum? Si nichil aliud dicere vellem, iam satis de hoc primo articulo – sicut promisi – dearticulatum esset, ut stante mea sententia te ipso teste nichil michi tecum controversie relinquatur. Verum, quia multa dicis, que hanc tuam et meam sententiam convellere videantur, incipiam quedam tua disceptando discutere, ne male intelligendo possit tuorum scriptorum lector errare. Pervertis enim in subsequentibus contradicendi studio totum hoc, quod vere et catholice premisisti. Videns enim, que dixeras, pro dictorum meorum veritate pugnare immediate subiungis, quod, sicut in speculo materiali apparet res, que ei opponitur, et non apparet, si non opponatur, sic in speculo visionis eterne. Deinde planius te declarans dicis, quod, sicut necesse est aliquem ambulare, cum ambulat, sic, quantum est de parte ipsius speculi, necessario eveniunt ea, que, quantum ad suum progressum ultimum, apparent tanquam presentia. Hec inter alia de tuis dictis excerpsi. Sed o pessimam comparationem, sive – ut verius loquar – o similitudinem pessime comparatam, o verba veneni plena! Credisne, Ubaldine carissime, quod existentia futurorum necessitatem ponat in Deo aut quod divine prescientie causa dici possit? Absit a viro docto, absit a viro catholico tantus error. Deus enim est necessarium quoddam a nullo necessitatem accipiens. Non enim esset Deus principium illud, quod credimus, sine principio, si necessitatem aliunde – sicut sentire videris – haberet nec credas ideo Deum futura scire, quia futura sunt; sed potius – ut dicit divus Aurelius Augustinus libro ultimo De Trinitate – dicendum est, quod «universe creature et spirituales et corporales, non quia sunt, ideo novit Deus, sed ideo sunt, quia novit. Non enim nescivit, que fuerat creaturus. Quia ergo scivit, creavit; non quia creavit, scivit, nec aliter scivit creata quam creanda.» Licet ergo sit aliqua similitudo prescientie divine cum speculo, quod in ea cuncta futura reluceant, in hoc tamen maxima dissimilitudo est, quod in speculo materiali species ille, quas videmus, ex corporalium rerum oppositione gignuntur, in speculo vero eterne et incommutabilis scientie Dei cuncta sunt et eo futura sunt, quia iam ibi futura sibi prelucent. Nam, cum in Deo nil aliud sit scire quam esse et essentia quam scientia, nam ipsa scientia est actus et perfectio ipsius divine substantie, quam ab alio esse ridiculum est dicere; sicut essentie, ita et scientie Dei; nec ipsa scita nec aliquid aliud causa est. Nec putes me credere, quod hec immutabilis ordinatio et prescientia futurorum aliquam voluntatibus nostris necessitatem imponat, quas liberas et incogibiles esse non nescio. Sed stante libertate arbitrii et contingentia futurorum. Possum velle id, quod Deus me voliturum esse prescivit; potest et non esse, quod contingens Deus futurum esse previdit; sed libera mea volunate volam, licet nolle possim. Quicquid Deus me voliturum esse cognovit. Et illud contingens, licet posset omnino non esse, omnino tamen erit, postquam sic futurum esse Deus omnipotens ordinavit: ut, quantum ad evitandam mortem attinet, quod querunt et cogitant hi omnes, quos invehor, fugitivi, nichil omnino fuga ista pertineat. Postquam, licet oppositum esse possit, tamen non aliter morituri simus, quam ab eterno certissime previsum sit. Quid autem tua libertas arbitrii cum hac questione, quam habemus, importet, non possum advertere. An in libertate nostra est et ipsum vivere et vite nostre terminum breviare? Licet enim asciscendo mortem libera nostra voluntate possimus vitam abrumpere, ex eadem tamen libertate nequimus nos in vite subsistentia conservare. Ex quo patenti ratione datur intelligi, quantum ad vitam nostram spectat, nichil prorsus liberum arbitrium pertinere, quod in altera tamen contradictionis parte videatur aliquid posse. Nec immerito: sicut enim nostre vite principium a nostre voluntatis arbitrio non dependet, sic etiam ipsa duratio, que apud illum solum est, qui vitam nostram potuit ac voluit inchoare. Possumus – sicut alias dixi – bonam et malam eligere vitam: bonam scilicet iuvamine gratie, malam vero tum malicia, tum corruptione nature. Sed – ut ad tua revertar – illas comparationes liberi arbitrii, quarum, cum tres spondeas, solum duas exequendo pertractas – ut verum libere fatear –, adhuc nullatenus intellexi. Aut enim prorsus nichil sunt aut ex tanta – sicut arbitror – altitudine sumpte, quod ad illas nequeam obtusa torpentis intellectus acie pervenire, quas, quia cum libero arbitrio non contendo, tibi soli relinquam, sicut sentis et intelligis, explanandas; nec subtiliter, advenendum puto tres illas differentias terminorum vite presentis, quorum utinam in se subtilitas non frangatur! Nam, etsi naturales et primordiales terminos forte possim agnoscere, quid sibi carnales termini velint, imo quid prorsus sint, nescio cogitare. Denique, quid refert de carnali vel naturali termino dicere, si primordiales, quos in Dei dispositione vis esse, neque anticipare valemus neque – sicut asseris – pertransire? Ne tamen in illa Iob auctoritate, quam posui, forte possis errare: «Constituisti terminos eius, qui preteriri non poterunt.»; non credas, quod preteriri solum pro transeundo velit intelligi; latius enim patet preterire, quam putes. Nam qui aut citra sistendo aut ultra progrediendo aut in dexteram sinistramve declinans terminum non attingit aut apprehensum quomodolibet derelinquit, vere dicitur terminum preterire. In quo, frater carissime, sapientiam tuam requiro, qui, cum auctoritate patris Augustini tuis legas in legibus neminem ultra terminum sibi a Deo prefixum esse victurum; tuorum canonum tamen oblitus videris asserere hominem posse vite terminum prevenire. Nam si usque ad illam atomum, que sibi prefixa fuerat, non venerit, suus terminus omnino non erit; et licet possim – ut scribis – destinatum a Dee mortis mee locum liberi arbitrii vibratione deserere et ordinatum mortis genus me aliter perimendo mutare, nec tamen locum deseram nec aliter me occidam. Ut, quantum ad vite prorogationem attinet vel contingentiam futurorum, illa in partem alteram contradictionis libertas atque facultas nichil plus importet, quam id, quod omnino futurum esse non debet. Nam – ut ea, que subdis non sine maximo errore, quem in te miror et doleo, paucis attingam – credisne Deum immobiliter ab eterno non previdisse Achab regem, qui per coniugis sue nefas iniuste lapidato Naboth vineam scelere possedit, quam pecunia habere non potuit, nuntiata sibi morte, quam tanto flagitio merebatur, penitentiam, ut fecit, acturum et eum illius sententie mucrone nullatenus feriendum? Vidit profecto: nec ipsum totius illius rei series vel latuit vel fefellit; sed per prophetam nuntiavit ille Deus, quod meruit; dispensatione vero misericordie illud in Achab rege perfecit, quod ipso cuncta disponens ante seculum cum assensu beneplaciti certissima ratione providit. De Ninive vero quid dicam, nisi quod Deus per Ionam, non quod facturus erat, sed quod fieri corrupte civitatis merebantur vitia, nuntiavit? Sed etiam dicere possemus de Ninive id, quod propheta Domino iubente predixit verissime consummatum. Per penitentiam enim subversa civitas vitiorum in urbem est reformata virtutum. Ionam enim, in quo salvator noster figuratus est, non subversionem predicare decuit, sed salutem. Non ergo commutabiliter, sed omnino fixe – ut ab initio tu ipse testatus es – credendum est Deum omnia previdere, ut, si qua reperiantur aut in scripturis sacris aut in sanctorum patrum oraculis, que mutationem aliquam in Deo videantur arguere, ad melioris intellectus expositionem debeas revocare. Nam et illud Ambrosii: «Novit Deus mutare sententiam, si tu noveris emendare delictum.»; non de iam late sententie mutatione intelligendum est, sed potius de sententia, que foret, si delictum emendare non noveris, proferenda; quam tamen, si latam Deus forte mutaret, ab eterno statuisset atque previdisset eam non fixe, sed revocabiliter proferendam. Sed – ut de tuis manipulis aliquid colligam, quo possim fugam nostrorum civium increpare – fare, precor, cum audisset Achab: «In loco hoc, quo linxerunt canes Dei sanguinem Naboth, lambent quoque tuum sanguinem.»; an illum locum ad Dei iudicium fugiendum rex perterritus evitavit? Non certe, sed, cum hoc audisset, «scidit vestimenta sua et carnem suam cilicio operuit ieiunavitque et dormivit in sacco et ambulavit capite demisso» et, cum clamasset Ionas: «Adhuc quadraginta dies et Ninive subvertetur, crediderunt viri Ninivite in Dominum» et non fugerunt civitatem in divine vocis oraculo ruituram. Sciebant enim non parietes et muros iram Dei, sed ipsos homines promereri. Sed «predicaverunt viri Ninivite ieiunium et vestiti sunt saccis a maiore usque ad minorem.» Et cum pervenisset «verbum ad regem Ninive, surrexit de solio suo et abiecit vestimentum suum a se et indutus est sacco et sedit in cinere et clamavit et dixit in Ninive ex ore regis et principum eius dicens: ‹Homines et iumenta et boves et pecora non gustent quicquam nec pascantur et aquam non bibant et operiantur saccis homines et iumenta et clament ad Deum in fortitudine, et convertatur vir a via sua mala et ab iniquitate, que est in manibus eorum.›» Hec sunt vera vitande pestis et divini iudicii sine dubitatione remedia; hec velim civibus persuadeas tuis; hec velim verbo predices, scripto moneas et exemplo confirmes; non quod tu et alii, quibus Deus dedit super alios intellectum, fugam laudetis, que remedium non est pestis; non quod vos ipsi fugientes in errorem turpissimum ignaros et simplices inducatis. Dic, precor, Ubaldine carissime, dic precor, an, cum sevissima pestis depasceret Urbem, divus Gregorius Romam fugit aut civibus suis fugere persuasit? Non certe. Sed solemnes letanias instituens ad misericordiam orationibus et ieiuniis Deum flectere procuravit; nec territus fuit nec ab incepto discessit, licet, dum populum secum duceret, de sequaci turba octoginta – sicut legimus – expirassent. Ex quo et angelum meruit videre gladium recondentem et a misericordie Deo misericorditer exaudiri. Et ipse propheta rexque David an fugit locum triduane pestis sibi per Gad prophetam iubente Domino nuntiatam et demum immissam? An non potius ad orationes et sacrificia se convertens aream, ubi postea templum a filio constructum est, emit et olocausta atque pacifica Deo immolavit? Et videns angelum cum gladio Ierusalem invadere properantem se humiliavit in pulvere et in cilicio et se culpabilem attestatus in se et suos converti iudicium exoravit sicque exauditus audivit iussionem ad angelum, quod gladium cohiberet. Vos autem non in Deo, sed in falsis atque fallacibus medicorum consiliis atque vulgi desipientis erroribus spem ponentes Dei iudicium fugitis et fugiendo vitam vobis producere cogitatis. Est aliquid tamen secundum carnem viventibus fugere: letiores quidem vivunt, frequentia funera non vident, muliebres eiulatus non audiunt nec quotidie in amicorum exequiis occupantur. Est hoc aliquid profecto, sed malum. Quid enim aliud est illud lete vivere, nisi, sicut olim corvus ab arca dimissus, retentos in via non cogitare de patria? Quid est frequentia funerum non videre, nisi cum maximo salutis eterne damno in oblivionem nostre mortalitatis adduci? Quid est muliebres eiulatus non audire, nisi commiserationem in civium nostrorum decessibus non prebere? Quid est in amicorum exequiis non occupari, nisi vivificantes operas misericordie Dei, de quibus in illo districto iudicio repetetur ratio, devitare? O felices fuge fructus, o bellum mortis evitande remedium, o res commendabilis et honesta, cum certus esse debeas tunc te moriturum, cum Deus te finiturum vitam ab eterno previdit! Et licet etiam vitare possis, tamen illam aut Deus non previdit aut penitus non vitabis. Declinande mortis studio, et cuius mortis? Certe tibi de omnipotentis Dei iudicio imminentis; patriam fugis, quasi melius sit, si moriturus non es, extra patriam vivere sique moriturus es, extra patriam expirare. sed quid ulterius contendo? Plura quidem de hoc et – ut tu testaris – multis rationibus mirabiliter pulcris astruere sum conatus; ad quarum unicam in secundo tuo articolo vellem aliqualiter respondisses, non agam taliter tecum, sed pro nunc illa, quam non reprehendis, disputatione contentus ad ea, que in contrarium adducere studuisti, ne tibi tantum errorem probasse videaris, breviter respondebo.

Dicis enim exemplo Christi, qui a facie Herodis fugit in Egyptum et a Iudeis ipsum lapidare volentibus se abscondit et templo exivit; ac etiam exemplo Pauli, quem fratres per murum demiserunt in sporta, et utilem et commendabilem esse fugam. Ad hec ego: monuit angelus Ioseph in somniis, ut accepto puero fugeret in Egyptum, et Christo lapidationem fugienti non defuit vere sue divinitatis consilium, et Paulus apostolus ad predicandum gentibus reservatus, ut lucrifaceret eas, de sui hospitis conscientia, Spiritus Sancti videlicet, ducebatur. Vos autem quis angelus, quod Dei consilium, que Spiritus Sancti conscientia monet ad fugam? Denique fugiebant illi hominum persecutiones, non divine maiestatis iudicium: Christi quidem consilium est: «Cum persequentur vos in civitate ista, fugite in aliam.» «Quis» autem, inquit precursor Domini, «demonstrabit vobis fugere a ventura ira?» Et subdit unicum illud remedium: «Facite ergo dignum fructum penitentie.» Hic libet, me miserum! tecum paulisper conqueri, quod, cum – ut in tertio tue narrationis articulo plenissime deplorasti – Deus ipse misericors, miserator et iustus ad plectenda peccata mortalium tot nos flagellis attriverit et sine respiratione continue persequatur, nulli tamen ad Dominum redierunt; nulli conversi sunt a via sua mala et ab iniquitate, que est in manibus eorum. Vidimus enim – quod maxime glorie ducebamus – nos contra malos Ecclesie officiales defendende libertatis nostre studio, quam proculdubio dominandi ambitione subicere satagebant, bellum gerere et nos ad destruendum temporalem statum Ecclesie divinitatis eterne numen terribiliter suscitasse. Quo bello, quantum potentie temporalis Ecclesia amiserit ad quantamque nos impotentiam ducti simus, prudentia tua – sicut arbitror – videt et horret; ut in peccatorum ultionem visus sit Deus iratus hec duo vasa concutere et ambo confracta in abominationem et vilipendium deiecisse. Et ne bellum hoc hinc et inde non constaret esse peccatum, et ipsi et nos in penam adiecimus peccando peccata. Illi quidem militibus suis Faventiam atque Cesenam, duas florentissimas civitates, diripiendas tradiderunt in predam: et nos – quod tu iuste conquereris – religiosissimorum progenitorum nostrorum donaria revocantes sacrilegas manus ad res non nostras extendimus et de ecclesiarum dotibus fultam iniquissimis legibus fecimus auctionem compellendo cives per violentiam emere, que non possent sine manifesto damno suarum animarum et conscientie retinere; cumque nec illos nec nos in tantam peccati cecitatem demersos et lapsos penitentia revocaret, penam iterum simul nobis addidimus et peccata. Illi quidem pulcerrimum Ecclesie corpus, tunicam inconsutilem, lacerantes in monstrum biceps et horribile transformarunt et erigentes in successione Cephe ac Christi vicariatu geminum cornu abominationem scismatis induxerunt. Nos autem quam crudeli certamine, non solum in fabis, ut hactenus, sed in ferro etiam et in igne civilia bella motibus seditiosis egerimus, nosti et nimium meminisse necessarium est. Et utinam starent hactenus mala, ut in unitatis soliditate hec civica pestis evanesceret! Sed staret, fateor, si peccare puderet, si rediremus ad Deum, si ut homines erratorum peniteret: si non obstinatis mentibus ut diabolici spiritus in Dei contumacia perstaremus. Nam, licet tu cupiditate dicendi raptus ornate magis quam vere scripseris, quod Dei cooperante gratia fugientes cives antiqua suarum animarum peccata vomuerint; quod utinam – ut asseris – factum esset! Rei tamen huius signum aliquod non videmus. Quis enim, nisi forte moriturus, vel parvissimo signo nos docuit estum ferventis avaricie minuisse? Illi, illi effusissimi sumptus, quos tu eis, licet falso, glorie ducis et ad magnanimitatem ascribis, omnibus ante oculos die noctuque versantur et, quasi folles ad ignem appositi, fornacem cordis scintillis vivificatis accendunt et, ut amissa recuperent, cogunt iugiter cogitare. Quis venenum dimisit invidie? Quis honorum tanta copia satiatus ab ambitione discessit? Quis se a suis voluptatibus separavit? Quis de Deo fugiens Dei iudicium fugisse putans in illis letis, quibus indulgebant, commessationibus cogitabat? Quis se ita proximo reconciliavit, quod securus dicere possit in oratione dominica: «Dimitte michi debita mea, sicut ego dimitto debitoribus meis?» Non te decipias, Ubaldine: stant peccatorum macule; stant obdurati in peccandi obstinatione peccantes. Stat inter Deum et nos, qui – ut dixisti – sedens tranquillus supra nubes ab alto diligentium se precipuam curam habet, nubes, quam opposuit sibi, ne transeat oratio. Et timeo, ne nobis per Prophetam dictum sit: «Ne offeratis ultra sacrificum frustra:<...> iniqui sunt cetus vestri. Kalendas vestras Et solemnitates vestras odivit anima mea; facta sunt michi molesta et laboravi sustinens. Et cum extenderitis manus vestras, avertam oculos meos a vobis et cum multiplicaveritis, orarionem non exaudiam: manus enim vestre sanguine plene sunt.» Ut, nisi Deus emittat lucem suam et veritatem suam, que nos deducat, nunquam adducemur in montem sanctum suum et in tabernacula sua. Quod si tu solus scriptis delectatus tuis persuadere velis cives nostros mundificatos extra patriam, non dicam pecuniis, quas effuderunt, sed peccaris, quibus abominabiles facti sunt, nescio, si etiam ipsorum iudicio, de quibus michi et tibi nunc sermo est, valeas obtinere, quod scribis. Utinam expurgatum esset in nobis vetus fermentum et essemus nova conspersio, ut epularemur, non in veteri fermento neque in fermento malicie et nequicie, sed in azimis sinceritatis et veritatis! Revertar igitur, unde discesseram, ad tua videlicet refellenda.

Dicebas igitur: «An forte quis diceret – ut tua verba, licet inculcata, repetam – minus timendam pestis formidinem quam severitatem Herodis et Iudeorum impetum? Hoc, quod dubitas, ego plane non sentio. Scriptum est enim: «Nolite timere eos, qui corpus occidunt; animam autem occidere non possunt; sed potius eum timete, qui potest animam et corpus perdere in gehennam.» Similiter igitur nec pestis timeri debet nec Herodis debuit ac Iudeorum impetus formidari. Non possunt enim ista perdere nisi corpus, et si quodlibet horum Dei iudicio veniat, timendum nobis est, ne iam hic Deus nos predictos incipiat cruciare. Sed quia immediate pestis a Deo est, quam nullus homo immittere potest, manifestius apparet in ista Dei iudicium, quod scire debemus nos non posse, etiam si ad antipodas fugerimus, devitare. Qualiter autem secundum humanitatem possibile fuerit ab Herodis furore Iesum abscondere, satis historia vera declarat, qua legitur sceleratum illud edictum non etiam ipsius regis filio pepercisse; ut merito crudelitatem regis risisse tradatur Augustus et inter alia dixisse tutius fore porcum Herodis esse quam filium; cum id animalium genus apud Iudeos servetur illesum. Verum si iuxta Dei prescientiam moriturus es, cum nescias locum, diem et horam, in qua Dominus venturus sit, et si scias, voluntati sue nequeas resistere, quid prodest hinc inde discurrere? Sique – ut dicis – mors effrenis, invisibilis et severa secabili falce, cum quis putat illius imminentis ictus effugere cumque tutius se stare credit, improviso percutit et illa flores vite mortalium, sicut in pratorum fenicicia, demetitur; quod remedium est contra mortem patriam fugere aut mundum undique peragrare? Quod si – ut dicis – qui mortem metuit, nichil sperat, cumque spem habere religione catholica iubeamur, timenda mors non est; cum quo timore per te patet nichil nos debere sperare. Nec hanc omnis insignis animus refugit aut universa caro – sicut asseris – contremiscit. An mortem Horatius Cocles extimuit, qui ante rumpendum post se pontem solus contra validissimum exercitum se obiecit? An mortis periculo territus est Mutius, qui purpurato quodam pro tusco rege transfìxo, priusquam ad supplicium raperetur, manum errantem in ignem constanter imposuit et tandiu perseverando in ignem tenuit, quod stupefactus rex iuvenem impunitate donavit ac ferocitate deposita non parva munera paci tradite Romanis adiecit? Sed quid per singula trahor? Pleni sunt libri et abundant historie fortissimis replete viris, qui mortem intrepidis mentibus contempserunt. Quis enim ignorat Scipionem, Pompeii socerum, Catonem, unicum romane virtutis exemplum, Decios duos, Regulum et – ut ad feminas veniam – Lucretiam, Portiam? Et – ut ad extraneos me convertam – Codrum, Themistoclem, Darium, Socratem et infinitos alios, qui, quantum mors timenda sit, suis sponte mortibus ostenderunt? Quod si forte gentiles istos christianus abhorres, licet in omni creatura Dei veritatis secreta sine dubio revelentur, considera martyres nostros, qui non solum crudelissimas mortes patienter tulerunt, sed sui salvatoris memores, qui dixerat: «Nolite timere eos, qui corpus occidunt.»; quique pro nobis, cum venit hora, sponte supplicio mortis occurrit, illas cum gaudio susceperunt. Et – ut de aliis omittam – nonne de beatissimo Andrea legitur, qui primus in adventu Domini nobis occurrit, cum cogeret populus Egeam proconsulem, ut ipsum innocentem de cruce deponeret, oravisse: «Domine Iesu Christe, magister bone, iube me de cruce ista non deponi, nisi ante spiritum meum susceperis?» An tibi videtur hunc mortem timuisse, a qua, ne subtraheretur, oravit? An et Doctor gentium, qui se deponi per sportam ducente Spiritu passus est, mortem timuit, quam optabat? An credimus veritatis predicatorem et pugilem non ex vero fonte conscientie protulisse: «Cupio dissolvi et esse cum Christo?» Ubi es, mi Ubaldine? Quo te contradicendi studium in vanitate perduxit, ut meticulosam fugam non amissis veris vocabulis, sed omnino perversis, magnanimitatem dicas? Ut insignis animi putes timere mortem, quam vitare non possis: quique credas summe laudandum eum, qui quovis modo novit periculum incognitum et cervicibus imminens evitare? Quod si verum est et eius hec fuga sit remedium, nulli prorsus habendi lares, nulla familia, sed cunctis temporibus fugiendum. Nec iam tibi vel fugitivis istis blandiendo suadeas non minus patriam diligere, qui – ut ais – se illi etiam remotum servatur incolumen et periculis plenam patriam procul fugit? Fugere quidem non est amare patriam, sed horrere; quod si cives omnes bonos et timor ille vexasset et eadem fuga tenuisset, crede michi, quo reverti possent, cum hoc a te laudato consilio non haberent. Non sic quondam insignis ille Camillus, qui tractantem post incensam Urbem de mutandis sedibus multa cum inclinatione Senatum oratione luculenta corripuit et de reformandis urbis Rome ruinis omnibus persuasit; non sic et Scipio maior, qui tribunus militum post Cannarum excidium iuventute de Italia relinquenda tractante, ut per mare ad regum aliquem fugerent, gladio educto compulit ad illud consilium dimittendum. Quis autem tibi videtur magis et salubrius Urbem amasse, Camillus an ille fugiturus ex Urbe Senatus? Aut utilius reipublice consuluisse, an Scipio vel iuventus illa, que Italiam deserere cogitabat? Nec michi mercatores obicias, quorum quemlibet rei private, non publice studium cogit, ut

Impiger extremos currat mercator ad Indos

Per mare pauperiem fugiendo, per saxa, per ignes,

ut ille ait. Qui si post longa tempora redeuntes videntur alacri vultu multoque cum amicorum et vicinorum gaudio, non ob patriam dilectam, sed ob rem familiarem auctam divitiarum opinione communi populorum errore laudibus celebrantur. Qualis autem conservatio patrie sit ista fuga, quam laudas, docuit vigesimus ille secundus dies mensis iulii, quo pudenda sceleratorum manus ad invadendam urbem non vino somnoque sepultam, sed ab optimatibus derelictam signo dato vexillisque circuncurrentibus insanivit; ut vere dici possit – prout et tu ipse commemoras – civitatem solum Deum dissipando tam horrenda consilia custodisse frustraque fugitivos illos cives tuos longe positos ad eiusdem custodiam vigilasse. Quod si – ut hoc loco vere et catholice dicis – Deus diligentium se sic precipuam curam habet, ut non offendant ad lapidem pedes suos, et ipse solus et urbis et civium est vera custodia; cur isti tui patriam fugiunt? An non credunt Deum, qui salvavit tres pueros in camino ignis ardentis, ipsos in urbe, ubi tot remanserunt omnis sexus, etatis et generis cives, etiam furente peste potuisse salvare? An cum – ut tu vis, qui mortem metuit – nichil speret, ita metu mortis perculsi sunt, ut salutem de manu Dei posse recipere desperarent? An et pecuniarum illa profusio, que metu mortis expenduntur, magnanimitas est – ut tu asseris – iudicanda? Forte, postquam hoc scribis, tibi non aliter esse videtur? Ego autem, qua ratione vel auctoritate dicendum hoc censeas, omnino non video. Nam si magnanimitas animi magnitudo – ut sonat vocabulum – debet intelligi sique maxime circa magnos honores et cunctarum magnitudinem virtutum – sicut ethici volunt – attenditur, que, precor, magnanimitas timere mortem et, ut illam evites, pecuniam non curare? Si hoc est, nullus omnino non magnanimus, nulla virtus universalior. Nullus enim est, qui non vitam quacumque, licet maxima, quantitate redimeret. Sed cum inter alias virtutes sit ista rarissima, utpote cuius proprium sit inter cetera nullius provocantis ad pugnam formidare congressum, quid, cum hac productione congregatarum pecuniarum in lucem magnanimitatis sit, nescio, si sciveris demonstrare. Noli igitur ita faciliter pronuntiare magnanimos, quos timidos debes et pusilanimes appellare, nec inter lucra computes, quod illecebrosas isti patrie relicte delicias, externa sustinentes incommoda fore didicerint gratiores et perditum ex nimia bonorum copia recuperaverint appetitum. O felicem fugam! Habebimus amodo cives, qui hactenus fuerant incommodorum expertes et rudes, nunc oculatiores effectos ad illecebras promptiores! Quo flagitio, quod maxime laudi ducis, quid potest flagitiosius cogitari? Iam enim et istud cur non addis? Potius volent in patria super sapidis ollis carnium in lateribus et luto servire, quam in cibo celesti promissam a Deo querere libertatem. O felix igitur patria, non tantorum modo, sed talium civium copia dives! Felix profecto, si, que laudanda sumpsisti, virtuosa forent; et nisi – sicut terno proponis articulo – multis non essent sceleribus involuti. Miror tamen, quod in hac tibi – sicut scribis – persuasa veritate tuimet immemor reprehendendos a te in inferioribus cives tibimet manifeste contrarius dicas operante Dei gratia antiqua suarum animarum peccata vomuisse; et mundos, solutos et splendidos ac vite melioris effectos atque interius expiatos, leta fronte suscipiendos a patria, quos in tertio articulo de vitiorum obstinatione tam acriter insecteris. Vellem autem laudes ipsorum et illam peccatorum mundiciam veras esse vel saltem reprehensiones illas non minus falsas esse, quam laudes; tibique posse de tertio articulo sicut de ceteris respondere. Sed ne quorundam protervorum more contra vera contendam, relinquam te tuis illis, quos eloquentia tua mordaci perstringis, vel refellendum vel – quod verius fieri potest – in clericorum vitiis conturbandum. Quod quidem fecissem, nisi quia male libenter alios ledo et quia, crede michi, ad denudandas clericorum turpitudines non satis esset epistola, sed opus esset infinitorum voluminum nunquam michi cum his occupationibus consumandum. Quid enim copiosius quam in clericos dicere, qui cum virtutibus omnibus non solum pollere, sed excellere debeant, non occulte, tolerabilius quidem esset, sed in oculis omnium plus quam seculariter vivunt neque pudet esse secularibus turpiores? De vobis enim singulariter Spiritus Sanctus per Prophetam dixit – ut cetera sileam –: «A minore quippe usque ad maiorem omnes avaricie student et a propheta usque ad sacerdotem cuncti dolum faciunt.» Sed iam forte nimis offendi. Scito tamen, quod Deus non miseretur nostri propter bonitatem clericorum, sed solum in misericordia sua salvos nos facit, qui dignetur pastores corrigere et gregem suum, directum in vitam eternam, a cunctis erroribus custodire; sed ab hoc presertim, quod in huius opinionis vanissime stulticia conceperunt. Putant enim, cum sevit pestis, mortem eo, quod fugiant, evadere; quod non est nisi putare Deum vel res hominum non curare et regere vel fixe nichil cognoscere mortemque nostram nonnisi condicionaliter previdere, quasi Deus videat, si steteris Florentie, morieris, sin autem effugias, vives. Que quam magnis sacrilegisque sint erroribus involuta, cunctis prebeo iudicandum. Vale.

Florentie, tertio kalendas novembris.

22. [sic!]

.

[1383-1384]

ACCIPE nunc tertio, fili karissime, versiculos, quos petisti, temporis paterne mortis indices ac testes, quos illis, quos eligendos duxeris – id enim tibi relinquo, si placuerint – subscribi facies, sicut libet. Responde, si forsan habueris, ne ulterius scribere defatiger; et nulla facta mutatione vel additamento cum diligentia insculpantur.

Versus.

Hunc terdena dies octobris mille trecentis

Cum tribus et decies octonis eripit annis.

23. [sic!]

Colutius cancellarius florentinus Bernardo de Muglo.

[1383-84?]

FILI karissime. Vidi letus litteras tuas paterni stili gravitatem non mediocriter redolentes, que michi spem non modicam prebuerunt, si perseveraveris, si te ignavie et secordie non tradideris, paterne fame gloriam in te facile translaturum. Quod ut facias, hortor et rogo. Tali quidem superstite filio, si virtutibus studeas, non erit magna ex parte tantus doctor extinctus. Me autem volo veluti patrem ad cuncta requiras. Vale &c.

24.

Eiusdem Colucii ad Caiaciam.

[1384]

DULCISSIME mi Caiacia. Recepi iocundissimas litteras, quarum in auspicio profiteris te molestissime tolerare absentiam meam, quasi verus amor dilecte rei absentiam patiatur et non verissimum sit, quod apud poetam legimus,

Illum absens absentem auditque videtque.

Michi vero periocundi sunt amici quantacunque terrarum intercapedine separati, quippe cum non in eis faciem et, que oculis subiecta sunt: colorem, formam, vestes et totius corporis liniamenta, diligo, sed mores, virtutem et honestatem. Quo fit, ut amicum corporaliter seiunctum patiar facile; obvolitant siquidem ante mentis oculos, que in illis admiror et diligo, sed quid iam in hoc moror? Bene quidem et utiliter institutum est litterale commertium, ut inter benivolos et amicos per illud, quicquid absentia subtrahit, restauretur. Ex quo, postquam de me scire certa cupis, noveris me valetudine prospera frui, et quanvis dominorum et amicorum meorum, quos istic habeo, desiderium me teneat, attamen illos mentis sensibus semper amplectens consolor et letor. Si enim iocundum est amicum de medio subtractum, quem nunquam vivi conspecturi sumus, memori mente repetere – ut sapientes volunt –, certe letius esse debet absentem amicum, quem aliquando te visurum speres, mente respicere. Pro patria autem – ut scribis – cui non solum plus quam vitam debemus, sed etiam ipsam vitam, quantum possum consiliis et mente laboro eamque appeto feliciter dirigi; et in hoc, si quid possem, libenter impenderem et impendo, quod autem te et carissimum meum Blasium solito more vivere scribis, letor et gaudeo. Namque – ut Flaccus ait –

Nil ego contulerim iocundo sanus amico;

sed quod te fatali et necessario, illum vero voluntario labore premi dicis, scio vos, ultra quam equum sit, urgeri. Sed postquam labor est in spe future quietis, ut novi,

Durate, et vosmet rebus servate secundis,

– ut Maro noster ait. Non cognoscitur militis virtus, qui fugientium tergo imminet; facie ad faciem congrediatur, necesse est. Qui virtutis nomen appetit, promereri facile non potest. Sine periculo equum leniter incedentem, vel qui currens nec ante precipitet nec retro defecerit, insidemus; tunc, quales simus equitatores, agnoscitur, cum sternitur in terra equus vel cum arduus, pene supinandus erigitur aut cum equite pugnat, ut excutiat. Labor iste nos declarat, quantum passi sitis quantaque virtute, que sine labore marcesceret.

<...> dabit deus his quoque finem<...>>

Per varios casus, per tot discrimina rerum

Tenditis in Latium, sedes ubi fata quietas I5

Ostendunt,

– ut ait vates idem. Denique inter mortalia grave aliquid potest forte et aliquando contingere, sed non diuturnum, ipsaque natura rerum harum fluxibilium vos hortetur citius, quam speretis, ad gratam quietem et ocium iocundissimum comparandum.

Ceterum lupos insidiari ovili non est novum nec miror; naturalis quidem est inter hec inferiora contendo, utpote que cuncta sint ex contrariis et natura repugnantibus fabricata. Possem longo orationis discursu enumerare, inter animantia queque quantum discordie quantumque pugne natura constituit. Scorpiones muscis imminent, scorpionibus mures, muribus cati, catibus canes, canibus lupi, lupis leones et leones victrix mustela aggreditur. Quid autem nota commemorem? Homo etiam ipse homini maxima pestis est. Doleo tamen neminem dirigere gregem et ab hiantium luporum faucibus custodire.

Tu autem vale felix et forti animo, quicquid ingruit, supportato et Blasium meum salutato affectuosissime vice mea, quem et te diu valere opto.

Florentie, quarta februarii.