Liber de intellectu et intellecto

Textus:

Alpharabius, Liber de intellectu et intellecto

Edidit Étienne Gilson, in: Archives d'histoire doctrinale

et littéraire du Moyen Age 4 (1929/30), 115-126

Novam editionem curavit Burkhard Mojsisch 2014

(Pro textu digitalizato Burchardo Mojsisch magnas gratias ago. U.H.)

__________________________________________________________________________

Liber

de intellectu et intellecto.

(1) Dixit Alpharabius: “Nomen intellectus multis modis dicitur. Unus eorum est, quo vulgus appellat hominem intelligentem seu discretum. Secundus est intellectus, quem locutores saepe inculcant dicentes: ‘Intellectus exigit hoc vel refugit hoc.’ Tertius intellectus est, quem ponit Aristoteles in libro demonstrationum. Quartus est ille, de quo loquitur Aristoteles in tractatu VI, qui est in libro de moribus. Quintus est intellectus, de quo loquitur Aristoteles in libro de anima. Sextus est intelligentia, quam ponit in libro de metaphysica.”

(2) Per intellectum vero, quo vulgus appellat hominem intelligentem, intelligunt hominem ostentatorem discretionis, et aliquando appellant hominem intelligentem eum, qui bene servat suam fidem. Fides autem apud eos putatur esse probitas. Ipsi vero non intelligunt per intelligentem nisi eum, qui est boni ingenii ad inveniendum id, quod debet esse laudabilis bonitatis et quod debet refugi de malitia, et prohibent illum dici esse boni ingenii, qui adinvenit malitiam, sed vocant illum callidum et versutum et huiusmodi. Bonitas vero ingenii in adinveniendo, quod est bonum, ut agatur, et quod est vere malum, ut fugiatur, est prudentia. Isti ergo universaliter non intelligunt per intellectum, nisi quod Aristoteles intelligit prudentiam. Sed vulgus divisus est in duas sectas circa intellectum huius nominis. Quidam enim dixerunt, quod intelligens non dicitur intelligens nisi, qui habet fidem, malignum vero, quamvis sit boni ingenii in adinveniendo malum nolebant vocare prudentem. Alii vero eum, qui est boni ingenii in adinveniendo, quod debet fieri, sive sit bonum sive malum, vocabant intelligentem et omnino non intelligebant per intelligentem nisi prudentem. Prudens vero apud Aristotelem est, qui est boni ingenii in adinveniendo, quod oportet fieri de operibus virtutis, quando est opus illud fieri et secundum quod congruit unicuique tempori et praeter hoc habeat etiam prudentiam moralem.

(3) Secundus vero intellectus, quem locutores saepe replicant dicentes: ‘Hoc exigit intellectus vel prohibet’ vel ‘hoc recipit intellectus vel non recipit’, non intelligitur nisi id, quod est probabile apud omnes. Sententiam enim communem apud omnes vel plures ipsi vocant ‘intellectum’. Tu autem animadvertes hoc ex his, quae loquuntur vel scribunt in libellis suis, in quibus saepe ponunt nomen intellectus.

(4) Intellectus vero, quem ponit Aristoteles in libro demonstrationum, intelligitur esse virtus animae, qua acquiritur homini certitudo propositionum universalium verarum necessariarum, non argumentatione omnino nec meditatione, sed natura et proprietate a pueritia sua ita, ut non percipiat, unde acquirat vel quomodo acquirat. Haec autem virtus est una de partibus animae, cui acquiritur cognitio prima et certitudo propositionum, quas praediximus, absque meditatione et consideratione omnino, et hae propositiones sunt principia scientiarum speculativarum.

(5) Quartus vero, quem commemorat in tractatu VI in libro de moribus, intelligitur esse pars animae, cui propter frequentiam experiendi unamquamque rem uniuscuiusque generis in prolixitate temporis acquiritur certitudo propositionum et iudiciorum in rebus voluntariis, quarum natura est, ut eligantur ad faciendum vel ad fugiendum. Iudicia vero, quae acquiruntur homini hoc modo ab illa parte animae, sunt principia prudenti in adinveniendo de rebus voluntariis, quid debeat eligi ad agendum vel ad fugiendum. Comparatio autem harum propositionum iudicantium ad id, quod invenitur per hunc intellectum, est sicut comparatio primarum propositionum, quae dictae sunt in libro demonstrationum, ad id, quod elicitur ex eis. Sicut enim illae sunt principia actoribus scientiarum speculativarum ad eliciendum per eas de scientiis speculativis id, cuius natura est, ut sciatur tantum et non agatur, sic et hae sunt principia prudenti et ingenioso, ut per ea eliciat de rebus voluntariis id, cuius natura est, ut agatur, et hic intellectus augetur in homine secundum longitudinem suae vitae, quia infiguntur in homine illa iudicia et adduntur ei in unoquoque tempore iudicia, quae prius non erant apud eum. Sed in hac parte animae, quae vocatur ‘intellectus’, differunt homines multa distantia. In quocumque autem homine perficiuntur haec iudicia in aliquo toto genere rerum, fiet peritus in illo genere. Sensus autem de hoc, quod dicitur ‘peritus’, est, ut, cum dixerit sententiam aliquam vel consuluerit alicui, recipietur ab eo sententia eius et consilium ita, ut non requiratur ab eo ulla probatio super hoc nec contradicatur ei nec sit ei opus probare. Ideo rare potest esse homo huiusmodi, nisi cum senuerit, eo, quod haec pars animae eget multis experimentis, quae non possunt esse nisi in longo tempore.

(6) Locutores autem de intellectu, quem saepe inculcant loquendo putant, quod hic est intellectus, quem posuit Aristoteles in libro demonstrationum, et illum intendunt. Tu autem, cum feceris inductionem de primis propositionibus, quas frequentant, invenies omnes eas apud eos sine dubitatione esse, cum tamen sint apud te propositiones probabiles, sed ipsi intendunt unum et frequentant aliud.

(7) Intellectum vero, de quo loquitur in libro de anima, ipse ponit eum quattuor modis. Unus est intellectus in potentia, alius intellectus in effectu, alius intellectus adeptus, alius est intelligentia agens.

(8) Intellectus vero, qui est in potentia, vel est ipsa anima vel est pars animae vel virtus aliqua ex viribus animae vel aliquid, cuius essentia apta est abstrahere quiditates omnium, quae sunt, et formas eorum a suis materiis et ponere omnes illas formam sibi ipsi vel formas sibi ipsi. Illa autem forma abstracta a materiis non fit hinc abstracta a suis materiis, in quibus est esse eius, nisi ut fiat forma huic essentiae. Sed illa forma abstracta a suis materiis, quae fit forma in hac essentia, est intellecta, et hoc nomen derivatum est a nomine huius essentiae, quae abstrahit formas eorum, quae sunt et fiunt sibi formae. Haec vero essentia est similis materiae, in qua imprimuntur formae, scilicet quemadmodum, si aestimaveris aliquam materiam corporalem, veluti ceram aliquam, in qua, cum imprimitur celatura totam penetrans, fit illa celatura et illa forma in sua superficie et in suis interioribus et infunditur illa forma in totam materiam, sic accedat tua aestimatio ad intelligendum acquisitionem formarum rerum in illa essentia, quae est similis materiae et est subiecta illi formae; sed discernat hanc ab aliis materiis corporalibus in hoc, quod materiae corporales artificiales non recipiunt formas nisi in sua superficie tantum, non in profundo, in corporibus vero naturalibus fit e converso. Huius autem essentiae non remanet sua essentia discreta a formis intellectorum ita, ut sit ei quiditas discreta et formis, quae sunt in ea, sit alia quiditas discreta. Immo haec essentia fit ipsa eadem forma, quemadmodum, si celaturam et creationem, qua creata est cera aliqua, quae est cubica vel sphaerica, putares infundi in eam et pertransire per longitudinem eius et latitudinem et profunditatem eius per totam, si contingeret tunc, quod illa cera esset ipsa celatura, secundum hoc exemplum oportet, ut intelligas acquisitionem formarum eorum, quae sunt in illa essentia, quam vocavit Aristoteles in libro de anima ‘intellectum in potentia’.

(9) Quamdiu enim in ipsa non fuerit aliqua e formis eorum, quae sunt, ipsa est intellectus in potentia; cum vero iam habentur in ea formae eorum, quae sunt, secundum exemplum, quod praediximus, fit ipsa essentia intellectus in effectu, et hic est sensus de intellectu in effectu. Cum enim acquiruntur in ea intellecta, quae ipsa abstrahit a materiis, tunc illa fiunt intellecta in effectu, quae, priusquam abstraherentur a suis materiis, erant intellecta in potentia, sed cum abstrahuntur, fiunt intellecta in effectu et fiunt formae illi essentiae. Ipsa enim essentia non fit intellectus in effectu nisi propter ea, quae sunt intellecta in effectu, sed hoc, quod ipsa sunt intellecta in effectu et quod ipsa est intellectus in effectu, unum et idem est. Sensus enim huius nostrae dictionis, qua dicimus, quod ipsa est intelligens, non est aliud, nisi quia intellecta fiunt formae illi, ut ipsa sit ipsa eadem forma.

(10) Igitur intentio de hoc, quod ipsa est intelligens in effectu et intellectus in effectu et intellectum in effectu, una et eadem intentio est et ad unam et eandem intentionem est. Intellecta enim, quae erant intellecta in potentia et, antequam essent intellecta in effectu, erant formae in materiis extra animam; cum vero fuerint intellecta in effectu, tunc esse eorum, prout sunt intellecta in effectu, non est eorum, prout sunt formae in materiis. Suum enim esse in se ipsis vel in materiis non est suum esse, secundum quod sunt intellecta in effectu; nam eorum esse in se ipsis comitantur cetera, quae adiunguntur eis, quae aliquando sunt ubi et aliquando quando et aliquando situs et aliquando quantum et aliquando sunt qualia cum qualitatibus corporalibus et aliquando agunt et aliquando patiuntur. Cum autem fiunt intellecta in effectu, removentur ab eis multa ex iis praedicamentis; esse igitur illorum fit aliud esse. Tunc intellecta vel plura ex eis fiunt sic, quod intentiones eorum intelliguntur aliis modis; verbi gratia ubi, quod intelligitur in illis, cum tu consideraveris intentionem eius, vel non invenies in eis aliquid de intentione eius omnino vel pones nomen, nisi in eis sit, quod faciet te acquirere aliam intentionem secundum alium modum.

(11) Cum igitur acquiruntur intellecta in effectu, fiunt tunc unum de his, quae habent esse in mundo, secundum quod sunt intellecta in effectu, et secundum quod sunt intellecta in effectu, numerantur esse de universitate eorum, quae sunt. Natura enim omnium eorum, quae sunt, est, ut intelligantur et ut fiant formae illi essentiae, et postquam hoc ita est, tunc non est prohibitum, quin haec sint intellecta, inquantum sunt intellecta in effectu, et ipsa essentia sit intellectus in effectu et intelligat etiam. Igitur quod intelligitur, tunc non est aliud ab eo, quod est intellectus intelligens in effectu. Quod enim est in effectu intellectus, ob hoc est, quod intellectum aliquod fit forma ei et fit ipse intellectus in effectu respectu sui ad illam formam tantum. Sed est intellectus in potentia respectu sui ad alium intellectum, quod adhuc non est sibi acquisitum in effectu, sed cum hoc fuerit sibi acquisitum, profecto fiet intellectus in effectu propter intellectum primum et intellectum secundum. Cum autem fuerit facta intelligens in effectu respectu omnium intellectorum, sed ipsa est unum de his, quae sunt, tunc ipsa anima fit ipsa omnia intellecta in effectu. Cum autem ipsa intelligit id, quod est intellectum in effectu, tunc non intelligit aliquid, quod sit extra suam essentiam. Palam igitur est, quod, cum ipsa intelligit suam essentiam, inquantum sua essentia est intellectus in effectu, tunc de eo, quod ipsa intelligit suam essentiam, non acquiritur sibi aliquid, quod est, cuius esse sit praeter suum esse, cum ipsa sit intellecta in effectu, sed intelligit de sua essentia quiddam, secundum quod eius esse est ipsum intellectum, quod est sua essentia. Fit igitur haec essentia sibi intellecta in effectu; non fuit autem in nobis anima, antequam haec intelligerentur, nisi itellecta in potentia; modo autem est intellecta in effectu eo, quod intelligitur in effectu et suum esse in se ipsa est intellectus in effectu et intellectum in effectu, diverso modo, quam cum intellexerit haec eadem primo. Haec enim prima fuerunt intellecta, quando fuerunt abstracta a suis materiis, in quibus erat suum esse, cum erant intellecta in potentia, et postea fiunt intellecta secundo, et tunc suum esse non est illud esse, quod prius fuerit, sed est esse separatum a suis materiis ita, quod sunt formae non in suis materiis, et sic sunt intellecta in effectu.

(12) Igitur intellectus in effectu cum intelligit, intellecta, quae sunt sibi formae, scilicet secundum quod sunt intellecta in effectu, fiunt intellectus, quem nos prius diximus esse intellectum in effectu; tunc fit modo intellectus adeptus. Cum autem fuerint hic aliqua, quae sunt formae non in materiis nec fuerunt umquam formae in materiis, profecto haec, cum intelliguntur, fiunt aliqua intellecta, sed talia, qualia erant, antequam intelligerentur. Sensus autem de hoc, quod ipsa intelligit aliquid, hic est, scilicet quod ipsa formas, quae sunt in materiis, abstrahit a suis materiis et fit eis esse aliud a suo esse, quod erat prius. Postquam igitur sunt hic res, quae sunt non in materiis, tunc illi essentiae non est opus abstrahere eas a suis materiis omnino, sed sicut invenit eas abstractas, sic intelligit eas ad modum, quo ipsa invenit suam essentiam, cum est intellectus in effectu per intellecta, quae iam non sunt in suis materiis. Fit igitur esse earum, secundum quod sunt intellectae, intellectum secundum, et hoc esse earum tale est, quale erat, antequam intelligerentur hac intellectura; et hoc est, quod oportet intelligi de his, quae sunt formae non in suis materiis; cum enim hae intelliguntur, esse earum in se ipsis est ipsum esse earum, cum ipsae dicuntur intelligi, tale, quale est in nobis in effectu intellectum. Hoc autem, quod in nobis est in effectu intellectum, tale est, quale dicitur de ipsis formis, quae non sunt in materia nec fuerunt in ea umquam, sed secundum modum, quo de eo, quod est de nobis intellectum in effectu, dicimus, quod est in nobis, oportet, ut dicatur de illis, quae sunt in mundo. Et illae formae non possunt intelligi perfecte, nisi postquam acquisita fuerint intellecta omnia intellecta in effectu aut plura ex eis et ut intellectus adeptus acquiratur, et tunc fient illae formae intellectae et fient quasi formae intellectui, secundum quod est intellectus adeptus.

(13) Sed intellectus adeptus est quasi subiectum illis et intellectus adeptus est quasi forma intellectui in effectu; intellectus vero in effectu est quasi materia et subiectum intellectui adepto, et intellectus in effectu est quasi forma illi essentiae, illa vero essentia est similis materiae; et hinc incipiunt formae descendere usque ad formam corporalem hylearem, et hinc incipiunt elevari, quousque separentur a materiis paulatim cum modis separationis superantis se.

(14) Si autem fuerunt formae, quae nullo modo sunt in materiis, nec fuerunt nec erunt umquam in materiis excedentes se in perfectione et separatione et habuerint aliquem ordinem esse, tunc, cum consideratus fuerit status earum, profecto perfectior ex illis secundum hanc viam erit forma minori, quousque perveniatur ad minimum, quod est intellectus adeptus, et deinde non cessabit descensus, quousque perveniatur ad materiam essentiae et ad id, quod est infra eam de viribus animalibus; et postea ad naturam, et deinde non cessabit descensus, quousque perveniatur ad formas elementorum, quae sunt viliores ex formis in esse; et ideo subiectum eorum est vilius ceteris subiectis, et hoc est materia prima. Cum autem erexeris te a materia prima, gradatim pervenies ad naturam, quae est corporales formae in materiis hylearibus, a quibus iterum ascendendo pervenies ad illam essentiam, et deinde ascendendo superius pervenies ad intellectum adeptum, et tunc pervenies ad id, quod est simile stellis secundum comparationem tuae erectionis a materiis hylearibus, a quo iterum, cum erexeris te, pervenies ad primum ordinem eorum, quae sunt separata. Ex quorum ordinibus primus est ordo intelligentiae agentis.

(15) Unde intelligentia agens, quam nominavit Aristoteles in III tractatu libri de anima, est forma separata, quae nec fuit in materia nec erit umquam. Et ex hoc, quod anima est intellectus in effectu, tota eius virtus est ad assimulandum se intelligentiae intellectae adeptae, quae essentiam istam, cum esset intellectus in potentia, fecit esse intellectum in effectu, et ea, quae erant intellecta in potentia, fecit esse intellecta in effectu; cuius comparatio ad intellectum, qui est in potentia, est sicut comparatio solis ad oculum, qui est visio in potentia, quamdiu est in tenebris. Visio enim non est visio in potentia, nisi dum est in tenebris; intentio autem de tenebris est illuminatio in potentia vel privatio illuminationis in effectu; intentio autem illuminationis est irradiatio ex oppositione lucidi.

(16) Cum igitur acquiritur lumen in visu et in aere et in consimili, tunc aer cum lumine, quod fit in eo, fit visus in effectu et colores fiunt visi in effectu. Sed dico, quod visus non fit visus in effectu ob hoc solum, quod fit in eo lumen et irradiatio in effectu, sed quia, cum fit in eo illa irradiatio, fit ei irradiatio in effectu et fiunt in eo formae visorum in lumine et fit visus in effectu, tunc imaginatur formas visorum. Sed ante hoc necesse est praeparari radium solis vel alicuius rei ad hoc, ut fiat irradiatum in effectu, et tunc, quod erat visum in potenta, fit visum in effectu. Principium autem, per quod fit visus in effectu, postquam fuerat visus in potentia, et ea, quae erant visa in potentia, fiunt visa in effectu, est irradiatio, quae fit in visu a sole.

(17) Secundum hoc igitur exemplum in illa essentia, quae est intellectus in potentia, acquiritur quiddam, cuius comparatio est, sicut comparatio irradiationis in effectu ad visum, et hoc tribuit ei intelligentia agens. Igitur ipsa est principium, quod ea, quae sunt intellecta in potentia, facit esse intellecta in effectu. Et sicut sol est, qui facit oculum visum in effectu et visa in potentia facit visa in effectu cum lumine, quod confert ei, sic et intelligentia agens est, quae trahit ad effectum intellectum, qui est in potentia, et facit esse intellectum in effectu cum eo, quod tribuit illi ab illo principio, et per illam intellecta in potentia fiunt intellecta in effectu.

(18) Intelligentia vero agens est illius speciei, cuius est intellectus adeptus. Formae vero eorum separatorum, quae sunt supra eam, sunt in ea incessabiliter sine initio et sine fine; sed esse eorum in ea est secundum ordinem multo alium ab ordine, quo sunt in intellectu, qui est in effectu, sed prior quantum ad nos, cum erexerimus nos a ea, quae sunt perfectiora in esse, ab his, quae sunt minoris esse, excellentior est, sicut dixit Aristoteles in libro demonstrationum, eo, quod nos non erigimur ad ignotum nisi ab eo, quod notius est apud nos. Quod autem est perfectioris esse in se, illud est magis ignotum apud nos, et ignorantia nostra de illo maior est.

(19) Unde necessarium est, ut ordinatio eorum, quae sunt, sit in intellectu, qui est in effectu, e converso, quam est in intelligentia agente. Intelligentia enim agens primum intelligit de his, quae sunt id, quod perfectius est post perfectius et formae, quae sunt hodie in materiis, sunt in intelligentia agente forma abstracta, non quod prius fuerint in materiis et deinde sint abstractae, sed quia numquam cessaverunt ipsae formae esse in ea in effectu.

(20) Cum autem ipsa penetrat intelligendo materiam primam et ceteras materias, dat eis formas in effectu, quae erant in se ipsa. Hoc autem, quod nos principaliter intendimus, sunt illae formae, sed hoc non fuit possibile hic, nisi per esse generationis harum materiarum. Haec autem forma in intelligentia agente est indivisibilis, nec est mirum, si, postquam intelligentia agens est non divisibilis, sint in eius essentia res non divisibiles et det materiae simile ei, quod est in sua substantia, quamvis non recipiat illud nisi divisibiliter. Et hoc est, quod ostendit Aristoteles in libro suo de anima et metaphysica.

(21) Sed hic est quaestio, scilicet quod, si possibile fuit hanc formam inveniri in non materiis, tunc, quod opus fuit poni eam in materiis vel quomodo de esse perfectiori venit ad esse inferius. Sed forte dicet aliquis, quod non fuit hoc nisi ob hoc, quod, ut materiae fierent perfectioris esse. Sed tunc sequitur ex hoc, quod hae formae non fuerint genitae nisi propter materiam, quod est contrarium ei, quod videt Aristoteles. Vel fortasse dicet aliquis, quod haec omnia sunt in intelligentia agente in potentia. Sed per hoc, quod hic dicimus in potentia, non oportet intelligi, quod intelligentia agens in potentia hanc habeat recipere formam et postmodum fiat in eis, sed quia habet potentiam ponendi eas in materiis formas, et hoc est potentia, ut agat in aliud a se. Ipsa enim est, quae ponit eas formas in materiis, et deinde studet approximare eas separationi paulatim, quousque acquiratur intellectus.

(22) Et sic substantia animae hominis vel homo cum eo, per quod substantiatur, fit propinquius ad intelligentiam agentem, et hic est finis ultimus et vita alia, scilicet quia ad ultimum acquiritur homini quiddam, per quod substantiatur et acquiritur perfectio eius ultima, quod est, ut agat in alteram aliam actionem, per quam substantietur, et haec est intentio de vita alia. Quamvis eius actio non fiat in alio, quod sit extra suam essentiam - ipsum enim agere nihil aliud est quam invenire suam essentiam -, igitur sua essentia et sua actio et suum agere est unum et idem, et tunc ad suam existentiam non indigebit, ut corpus sit sibi materia, nec ad aliquam suarum actionum indigebit adiuvari virtute animali, quae est in eius corpore, nec indigebit in ea instrumento corporali omnino. Minimus enim ex gradibus suis est, ut ad existentiam sui necessarium sit corpus sibi esse materiam, ut ipsa sit forma in corpore. Supra hunc autem gradum est, ut ad sui existentiam non sit necesse corpus sibi esse materiam, quamvis ad plures ex suis actionibus egeat uti instrumento corporali et adiuvari virtute eius, scilicet sensu et imaginatione; per quod autem perfectius est suum esse, hoc est, ut fiat secundum dispositionem, quam diximus.

(23) Sed quod intelligentia agens habeat esse, iam ostensum est in libro de anima. Videtur autem, quod intelligentia agens non semper agit, sed aliquando agit, aliquando non, unde sequeretur necessario, quod ad id, quod ageret, et ad id, quod non ageret, esset diversarum comparationum, et sic variaretur de comparatione ad comparationem. Si autem non esset semper secundum suam ultimam perfectionem, tunc non variaretur tantum de comparatione ad comparationem, sed variaretur etiam in sua essentia eo, quod perfectio eius ultima esset in sua substantia aliquando in potentia, aliquando in effectu, et tunc, quod esset ei in potentia, esset materia ei, quod esset in effectu, sed nos iam posuimus eam esse separatam ab omni materia; postquam igitur hoc ita est, tunc semper est in sua perfectione ultima.

(24) Ipsa vero necessario permutatur de comparatione ad comparationem, et tamen imperfectio non est in sua essentia, sed contingit ei ob hoc, quod non invenit semper comparationes, secundum quas agit, scilicet vel quia materiam et subiectum, in quae agat, praeparata non invenit vel quia est impediens extra se aliquid, quod aliquando removebitur, vel utrumque, et ex hoc manifestatur, quod in illa non est sufficientia ad hoc, ut ipsa sit primum principium omnium eorum, quae sunt, eo, quod eget, ut detur sibi materia apta, in quam agat, et ut removeatur suum impediens; unde non est in sua essentia et in sua substantia sufficientia ad dandum omnibus rebus suas perfectiones. Igitur in sua substantia est defectus ad dandum multis eorum, quae sunt, suas perfectiones. Id autem, in cuius substantia est defectus, non habet in se sufficientiam ad hoc, ut non sit suo esse aliud principium et ut sit res, cuius esse sit per se ipsum ita, ut esse eius non sit ab alio a se. Sequitur ergo necessario, ut sit alia causa, quae adiuvet in dando sibi materiam, in quam agat.

(25) Palam autem est, quod subiecta, in quae agit intelligentia agens, sunt vel corpora vel vires in corporibus generatis corruptibilibus. Iam autem ostensum est in libro de generatione et corruptione, quod causae, quae sunt partes corporum caelestium, ipsae sunt principia prima agentia haec corpora. Igitur ipsae dant intelligentiae agenti materias et subiecta, in quae agat. Omne enim corpus caeleste movetur a motore, qui non est corpus nec in corpore omnino, qui est causa esse illius et eius, per quod substantietur, cuius ordo in esse, quod est sua substantia, est secundum ordinem illius corporis. Motor igitur eius, quod est perfectius inter illa, est perfectior inter motores; perfectius autem in esse est caelum primum; igitur perfectior inter motores est motor primi caeli.

(26) Sed quia motor primi caeli fuit principium, per quod fuit esse duarum rerum discretarum, quarum una est, per quod substantiatur primum caelum et est substantia corporea caelestis, altera est motor sphaerae stellarum fixarum et hic est essentia, quae nec est corpus nec in corpore, ideo non fuit possibile, ut daret utrumque illorum secundum unum modum et unum aliquid in sua essentia, secundum quod per illud substantiatur, sed secundum duas naturas, quarum una est perfectior altera eo, quod illa, per quam dat id, quod est perfectius, quod non est corpus, est perfectior ea, per quam dat id, quod est corporeum.

(27) Igitur ipsa non substantiatur nisi per duas naturas, quoniam ex illis utrisque est suum esse. Igitur esse eius habet initium eo, quod id, in quod dividitur causa, est, per quam substantiatur. Igitur non potest esse, ut motor primi caeli sit primum principium omnium, quae sunt, sed habet aliud principium necessario, et id principium est perfectioris esse quam illud. Postquam autem motor primi caeli non est in materia, sequitur necessario, ut sit in sua substantia. Intelligentia igitur ipsam intelligit suam essentiam et essentiam eius, quod est principium sui esse.

(28) Igitur manifestum est, quia id, quod intelligit de principio sui esse, perfectius est, quam sit sua natura, et id, per quod intelligit suam essentiam, quae est ei propria, est minus. Non est autem opus dividi eius essentiam in duas naturas nisi in has; sed principium, quod est principium, per quod substantiatur motor primi caeli, est unum ex omnibus partibus necessario, nec potest aliquid esse perfectius eo, nec est ei principium. Ipsum igitur est principium omnium principiorum et principium primi eorum, quae sunt, et hoc est intelligentia, quam ponit Aristoteles in littera in libro de metaphysica. Unumquodque autem illorum etiam intelligentia est, sed ille est intelligentia prima et primum, quod est, et verum primum et unum primum; sed haec alia non fuerunt intelligentiae nisi per illud secundum ordinem. Considerare autem de his supra hoc, quod diximus, est praeter intentionem nostram hic.