Historia Romana

Liber XI

________________________________________________________________

Hucusque historiam Eutropius composuit, cui tamen aliqua Paulus diaconus addidit, iuuente domna Adelperga christianissima Beneuenti ductrice, coniuge domni Arichis sapientissimi et catholici principis; deinceps quae secuntur idem Paulus ex diuersis auctoribus proprio stilo contexuit.

Incipit

liber undecimus.

(1) Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo octauo decimo Valentinianus tricesimus octauus, e Pannonia Ciualensi editus, cum esset tribunus scutariorum, apud Niceam Augustus appellatus fratrem Valentem Constantinopolim in communionem regni adsumpsit. Huius pater Gratianus, mediocri stirpe ortus apud Cibalas, funarius appellatus est, eo quod uenalicium funem portanti quinque milites nequierint extorquere; eo merito adscitus in militiam usque ad praefecturae praetorianae potentiam conscendit; ob cuius apud milites commendationem Valentiniano imperium resistenti inlatum est. Qui cum sub Iuliano Augusto christianitatis integram fidem gereret, cum, ut dictum est, scutariorum tribunus esset, iussus ab imperatore sacrilego aut immolare idolis aut militia excedere sponte discessit; nec mora Iuliano interfecto Iouianoque mortuo, qui pro nomine Christi amiserat tribunatum, in locum persecutoris sui accepit imperium. Qui cum iam anno tertio imperii cum Valente fratre ageret, Gratianum filium necdum bene puberem oratu socrus et uxoris Augustum creauit.

(2) Eodem anno apud Atrebatas uera lana de nubibus pluuiae mixta defluxit. Constantinopolim grande mirae magnitudinis decidens nonnullos hominum extinxit. His diebus Procopius apud Constantinopolim tyrannidem inuadens apud Frigiam Salutarem extinctus est plurimique eius partis caesi atque proscripti sunt. Circa haec tempora terraemotu per totum orbem facto ita mare litus egressum est ut Siciliae multarumque insularum urbes concussae et subrutae innumerabiles populos ruinis oppresserint.

(3) Valens interea ab Eodoxio Arrianae hereseos episcopo baptizatus in saeuissimam heresim dilapsus est conatusque catholicos persequi fratris auctoritate conpressus est. Ea tempestate Athanaricus rex Gothorum Christianos in gente sua crudelissime persecutus ad coronam martyrii sublimauit.

(4) Valentinianus Saxones, gentem in Oceani litoribus et paludibus inuiis sitam, uirtute atque agilitate terribilem, Romanis finibus eruptionem meditantem, in Francorum finibus oppressit. Burgundionum quoque plus quam octoginta milia armatorum ripae Reni fluminis insederunt, qui tamen non multo post tempore Christiani effecti sunt. Valentinus inter haec in Brittania, antequam tyrannidem inuaderet, oppressus est.

(5) Valentinianus uero anno imperii sui undecimo, cum Sarmatae sese per Pannonias diffudissent easque uastarent, bellum in eos parans, dum apud Brigitionem oppidum Quadorum legationi responderet, anno aeui quinto et quinquagesimo subita effusione sanguinis, quae Grece apoplexis uocatur, uoce amissa sensu integer expirauit. Quod quidem intemperantia cibi ac securitate, qua artus diffuderat, accedisse plures retulere.

(6) Fuit autem imperator egregius, uultu decens, sollers ingenio, animo grauis, moribus Aureliano similis, sermone cultissimus, quamquam esset ad loquendum parcus, seuerus, uehemens, infestus uitiis maximeque auaritiae. Seueritatem tamen eius nimiam et parcitatem quidam crudelitatem et auaritiam interpretabantur; acer in his quae memoratus sum Adrianoque proximus, pingere uenustissime, meminisse, noua arma meditari, fingere cera seu limo simulacra, prudenter uti locis, temporibus, sermone; atque, ut breuiter concludam, si ei foedis hominibus, quibus sese quasi fidissimis prudentissimisque dederat, carere aut probatis uti licuisset, perfectus haut dubie princeps enituisset.

(7) Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo uicesimo octauo Valens tricesimus nonus imperium Orientis quattuor annis Valentiniano mortuo tenuit, Gratiano Valentiniani filio in Occidentali parte regnante, qui sibi Valentinianum fratrem paruulum admodum socium creauit imperii. Hic enim Valentinianus de Iustina secunda Valentiniani uxore natus erat; nam Valentinianus senior dudum laudante uxore sua pulchritudinem Iustinae sibi eam sociauit in matrimonio legesque propter illam concessit, ut omnes, qui uoluissent, inpune bina matrimonia susciperent; nam ideo populosas fore gentes, quia hoc apud eas sollemne est. Accepta ergo, ut diximus, Valentinianus Iustina edidit ex ipsa quattuor filios, Valentinianum, quem sibi, ut praemisimus, Gratianus sociauit in regno, et Gratam Iustamque et Gallam.

(8) Valens igitur impietatem, quam dudum meditatus fuerat, operibus explens, lege data ut monachi militarent, nolentes per tribunos et milites fustibus iussit interfici; quorum innumera multitudo per uastas tunc Aegypti solitudines effusa praecipueque apud Nitriam martyrii consecuta est palmam. Ac per singulas ubique prouincias aduersus catholicas ecclesias et rectae fidei populos diuersa sunt inlata incommoda.

(9) Interea in Africae partibus Firmus sese excitatis Maurorum gentibus regem constituens, Africam Mauritaniamque uastauit. Contra quem Theodosius, Theodosii qui post imperio praefuit pater, a Valentiniano missus effusas Maurorum gentes multis proeliis fregit, ipsum Firmum afflictum et oppressum ad mortem coegit; qui postquam experientissima prouidentia Africam composuisset, stimulante inuidia iussus a Valente interfici, apud Carthaginem baptizari in remissionem peccatorum praeoptauit ac demum gloriosa morte occumbens percussori iugulum ultro praebuit.

(10) Ea tempestate gens Hunnorum, diu inaccessis seclausa montibus, repentina rabie percita exarsit in Gothos eosque conturbatos ab antiquis sedibus expulit. Gothi transito Danubio fugientes a Valente sine ulla foederis pactione suscepti sunt. Deinde propter intolerabilem auaritiam Maximi ducis fame conpulsi in arma surgentes, uicto Valentis exercitu, sese per Trachias infudere, omnia caedibus incendiisque uastantes. Quibus cognitis Valens Antiochia egressus, cum aduersus Gothos exercitum aptaret, sera peccati paenitentia stimulatus episcopos ceterosque sanctos reuocare de exiliis imperauit.

(11) Denique lacrimabili cum Gothis bello commisso ad primum Gothorum impetum perturbatae Romanorum equitum turmae nudatos pedes deseruere. Qui mox equitatu hostium septi ac sagittarum nubibus obruti, cum amentes metu huc illucque fugitarent, funditus interiere. Ipse imperator cum, sagitta saucius uersusque in fugam, ob dolorem nimium saepe equo laberetur atque in uilissimam casulam deportatus esset, superuenientibus Gothis ignique supposito concrematus est. Denique petentibus Gothis, ut eis episcopos mitteret, a quibus fidei rudimenta susciperent, Valens doctores ad eos Arriani dogmatis misit, sicque uniuersa illa gens Arriana effecta est. Iusto itaque Dei iudicio ab illis igne crematus est, quos ipse perfidiae succenderat igni. Gothi uero imperatore occiso iam securi ad urbem properant Constantinopolitanam, ubi tunc Dominica Augusta Valentis uxor multa pecunia plebi largita ab urbis uastatione hostem submouit, regnum cognatis fideliter uiriliterqne seruauit.

(12) Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo tricesimo secundo Gratianus quadragesimus ab Augusto post mortem Valentis sex annis imperium tenuit, quamuis iamdudum antea cum patruo Valente et cum Valentiniano fratre regnaret. Igitur Gratianus admodum iuuenis cum inaestimabilem multitudinem hostium Romanis infusam finibus cerneret, fretus Christi potentia longe inpari militum numero sese in hostem dedit et continuo apud Argentariam oppidum Galliarum formidolosissimum bellum incredibili felicitate confecit; nam plus quam triginta milia Alamannorum minimo Romanorum detrimento in eo proelio interfecta narrantur.

(13) Hoc denique ei recta fidei cultura contribuit; nam cum usque ad id tempus Italia Arrianae perfidiae morbo langueret, post Auxentii seram mortem cum Ambrosius ex pagano iudice subito apud Mediolanum diuino nutu episcopus a cunctis fuisset electus moxque catholico baptismate tinctus praesul esset ordinatus, cumque pro fide catholica libros Gratiano imperatori porrexisset ac ueneratione, qua debuerat, susceptus esset, uniuersa statim ad rectam fidem Italia repedauit. Eo tempore in Galliis apud Turonos multis beatissimus Martinus lampabat uirtutibus totoque orbi doctrinis et scientia clarus apud Bethleem ciuitatem Palaestinae situs radiabat Hieronimus.

(14) Porro Gratianus cum animaduertisset Traciam Daciamque tamquam genitales terras possidentibus Gothis Taifalisque atque omni pernicie atrocioribus Hunnis et Alanis extremum Romano nomini periculum instare, eadem prouisione qua quondam legerat Nerua Hispanum uirum Traianum, per quem res publica reparata est, accitum et ipse nihilominus aeque ab Hispania Theodosium fauentibus cunctis apud Syrmium purpuram induit aetatis annum tertium tricesimumque agentem, Orientisque et Traciae simul imperio praefecit.

(15) Itaque Theodosius afflictam rem publicam ira Dei reparandam credidit misericordia Dei; omnem fiduciam sui ad opem Christi conferens, maximas illas Scithicas gentes formidatasque cunctis maioribus, Alexandro quoque illi Magno euitatas, ac tunc extincto Romano exercitu Romanis equis armisque structissimas, hoc est Alanos, Hunnos et Gothos, incunctanter adgressus magnis multisque proeliis uicit. Vrbem Constantinopolim uictor intrauit et ne paruam ipsam Romani exercitus manum assidue bellando deterreret, foedus cum Athanarico rege Gothorum percussit. Athanaricus Constantinopolim ad Theodosium uenit, quem ille mira animi iocunditate et affectione suscepit. Denique cum urbem Athanaricus intrasset et tam aedificia ciuitatis quamque exornati quasi ad diem festum populi frequentiam cerneret ac per singula mente inhaereret, cumque deinceps imperatoris regiam ingressus obsequia officiaque diuersa conspiceret: «Sine dubio», inquid, «deus terrenus est imperator, contra quem quicunque manum leuare nisus fuerit, ipse sui sanguinis reus existit». Nec mora tamen superueniente ualitudine rebus excessit humanis; cuius exequias imperator ipse praecedens dignae eum tradidit sepulturae. At uniuersae Gothorum gentes rege defuncto aspicientes uirtutem benignitatemqne Theodosii Romano sese imperio dederunt. In hisdem etiam diebus Parthi coeteraeque barbarae nationes Romano prius nomini inimicae ultro Constantinopolim ad Theodosium misere legatos pacemque supplices poposcerunt iunctumque cum eis foedus est.

(16) Interea cum Theodosius in Oriente subactis barbarorum gentibus Trachias tandem liberas ab hoste reddidisset et Archadium filium suum consortem fecisset imperii, Maximus uir quidem strenuus et probus atque Augusto dignus, nisi contra sacramenti fidem per tyrannidem emersisset, in Brittania inuitus ab exercitu imperator creatus in Galliam transiit. At uero Gratianus dum exercitum neglegeret et paucos ex Alanis, quos ingenti auro ad se transtulerat, ueteri ac Romano militi anteferret adeoque barbarorum comitatu et prope amicitia capi, ut nonnumquam eodem habitu iter faceret, odia contra se militum excitauit. Maximus ergo ab infensis Gratiano legionibus exceptus eundem subita incursione perterritum atque in Italiam transire meditantem dolis circumuentum interfecit aetatis nouem et uiginti annos habentem fratremque eius Valentinianum Augustum Italia expulit. Valentinianus in Orientem refugiens a Theodosio paterna pietate susceptus mox etiam imperio restitutus est.

(17) Fuit autem Gratianus litteris haud mediocriter institutus, carmen facere, ornate loqui, explicare controuersias rhetorum more, nihil aliud die noctuque agere quam spiculis meditari summaeque uoluptatis diuinaeque artis credere destinata ferire, parcus cibi somnique ac libidinis uictor, cunctisque esset plenus bonis, si ad cognoscendam rei publicae gerendae scientiam animum intendisset, a qua prope alienus non modo uoluntate sed etiam exercitio fuit.

Explicit historiae romanae

liber undecimus.