Historia Romana

Liber VIII

________________________________________________________________

Incipit

liber octavus.

(1) Anno octingentesimo et quinquagesimo ab Vrbe condita, Vetere et Valente consulibus, res publica ad prosperrimum statum rediit, bonis principibus ingenti felicitate commissa. Domitiano enim, exitiabili tyranno, Nerua successit, ut in priuata uita moderatus et strenuus, nobilitatis mediae. Qui senex admodum, operam dante Petronio Secundo praefecto praetorio, item Parthenio interfectore Domitiani, imperator est factus. Aequissimum se et ciuilissimum praebuit. Rei publicae diuina prouisione consuluit Traianum adoptando. Mortuus est Romae post annum et quattuor menses imperii sui ac dies octo, aetatis septuagesimo et altero anno, atque inter diuos relatus est.

(2) Successit ei Vlpius Crinitus Traianus, natus Italicae in Hispania, familia antiqua magis quam clara. Nam pater eius primum consul fuit. Imperator autem apud Agrippinam in Gallis factus est. Rem publicam ita administrauit ut omnibus principibus merito praeferatur, inusitatae ciuilitatis et fortitudinis. Romani imperii, quod post Augustum defensum magis fuerat quam nobiliter ampliatum, fines longe lateque diffudit. Vrbes trans Renum in Germania reparauit. Daciam, Decibalo uicto, subegit, prouincia trans Danubium facta in his agris quos Taifali nunc, Victoali et Teruingi habent. Ea prouincia decies centena milia passuum in circuitu tenuit.

(3) Armeniam, quam occupauerant Parthi, recepit Farmatosyrie occiso qui eam tenebat. Albanis regem dedit. Hiberorum regem et Sauromatarum et Bosporanorum et Arabum et Osdroenorum et Colchorum in fidem accepit. Carduenos, Marcomedos occupauit et Antemusium, magnam Persidis regionem, Seleuciam et Tesifontem, Babylonem, Messenios uicit ac tenuit. Vsque ad Indiae fines et mare Rubrum accessit atque ibi tres prouincias fecit, Armeniam, Assyriam, Mesopotamiam, cum his gentibus quae Madenam adtingunt. Arabiam postea in prouinciae formam redegit. In mari Rubro classem instituit, ut per eam Indiae fines uastaret.

(4) Gloriam tamen militarem ciuilitate et moderatione superauit, Romae et per prouincias aequalem se omnibus exhibens, amicos salutandi causa frequentans uel egrotantes uel cum festos dies habuisset, conuiuia cum isdem indiscreta uicissim habens, saepe in uehiculis eorum sedens, nullum senatorum laedens, nihil iniustum ad augendum fiscum agens, liberalis in cunctos, publice priuatimque ditans omnes et honoribus augens quos uel mediocri familiaritate cognouisset, orbem terrarum aedificans, multas inmunitates ciuitatibus tribuens, nihil non tranquillum et placidum agens, adeo ut omni eius aetate unus senator damnatus sit atque his tamen per senatum ignorante Traiano. Ob haec per orbem terrarum deo proximus nihil non uenerationis meruit et uiuus et mortuus.

(5) Inter alia dicta hoc ipsius fertur egregium: amicis enim culpantibus quod nimium circa omnes communis esset, respondit: talem se imperatorem esse priuatis, quales esse sibi imperatores priuatus optasset. Post ingentem igitur gloriam belli domique quaesitam e Perside rediens apud Seleuciam Isauriae profluuio uentris extinctus est. Obiit autem aetatis anno sexagesimo tertio, mense uno, die quarto, imperii nono decimo, mense sexto, die quinto decimo. Inter diuos relatus est. Solus omnium intra Vrbem sepultus est; ossa conlata in urnam auream in foro quod aedificauit sub columna posita sunt, cuius altitudo cxl pedes habet. Huius tantum memoriae delatum est, ut usque ad nostram aetatem non aliter in senatu principibus adclametur, nisi «felicior Augusto, melior Traiano». Adeo in eo gloria bonitatis optinuit, ut uel adsentantibus uel uere laudantibus occasionem magnificentissimi praestet exempli.

(6) Defuncto Traiano Aelius Adrianus creatus est princeps, sine aliqua quidem uoluntate Traiani, sed operam dante Plotina Traiani uxore; nam eum Traianus quamquam consobrinae suae filium uiuus noluerat adoptare. Natus et ipse Italicae in Hispania. Qui Traiani gloriae inuidens statim prouincias tres reliquid, quas Traianus addiderat, id est Suriam et Mesopotamiam, Armeniam, reuocauit exercitus ac finem imperii esse uoluit Eufraten. Idem de Dacia facere conantem amici deterruerunt, ne multi ciues Romani barbaris traderentur, propterea quia Traianus uicta Dacia ex toto orbe Romano infinitas eo copias hominum transtulerat ad agros et urbes colendas; Daciae enim diuturno bello Deciuali res fuerant exhaustae.

(7) Pacem tamen omni imperii sui tempore habuit, semel tantum per praesidem dimicauit. Orbem Romanum circumiit; multa aedificauit. Facundissimus Latino sermone, Greco eruditissimus fuit. Non magnam clementiae gloriam habuit; diligentissimus tamen circa aerarium et militum disciplinam. Obiit in Campania maior sexagenario, imperii anno uicesimo primo, mense decimo, die uicesimo. Senatus ei tribuere noluit diuinos honores; tamen cum successor ipsius Titus Aurelius Antonius Fuluius hoc uehementer exigeret et uniuersi senatores palam resisterent, tandem optinuit.

(8) Ergo Adriano successit Marcus Antonius Fuluius Boionius, isdem etiam Pius nominatus, genere claro sed non admodum uetere, uir insignis et qui merito Numae Pompilio conferatur, ita ut Romulo Traianus aequetur. Vixit ingenti honestate priuatus, maior in imperio, nulli aceruus, cunctis benignus, in re militari moderata gloria defendere magis prouincias quam amplificare studens, uiros aequissimos ad administrandam rem publicam quaerens, bonis honorem habens, improbos sine aliqua aceruitate detestans, regibus amicis uenerabilis non minus quam terribilis, adeo ut barbarorum plurimae nationes depositis armis ad eum controuersias suas litesque deferrent sententiaeque parerent. Hic ante imperium ditissimus opes quidem omnes suas stipendiis militum et circa amicos liberalitatibus minuit, uerum aerarium opulentum reliquid. Pius propter clementiam dictus est. Obiit apud Orium uillam suam miliario ab Vrbe duodecimo, uitae anno septuagesimo septimo, imperii uicesimo tertio, atque inter diuos relatus est et merito consecratus.

(9) Post hunc imperauit Marcus Antonius Verus, haud dubie nobilissimus, quippe cum eius origo paterna a Numa Pompilio, materna a Solentino rege penderet, et cum eo Lucius Annius Antonius Seuerus. Tumque primum Romana res publica duobus aequo iure imperium administrantibus paruit, cum usque ad eum singulos semper habuisset Augustos.

(10) Hi et genere inter se coniuncti fuerunt et adfinitate. Nam Verus Annius Antonius gener Antonini Pii fuit per uxorem Galeriam Faustinam iuniorem, consobrinam suam. Hi bellum contra Parthos gesserunt, qui post uictoriam Traiani tum primum rebellauerant. Verus Antonius ad id profectus est. Qui Antiochiae et circa Armeniam agens multa per duces suos et ingentia patrauit; Seleuciam Assyriae urbem nobilissimam cum cccctis milibus hominum coepit; Parthicum triumphum reuexit. Cum fratre eodemque socero triumphauit. Obiit tamen in Venetia, cum a Concordia ciuitatem Altinum proficisceretur et cum fratre in uehiculo sederet, subito sanguine ictus, casu morbi quem Greci apoplexin uocant. Vir ingenii parum ciuilis, reuerentia tamen fratris nihil umquam atrox ausus. Cum obisset undecimo imperii anno, inter deos relatus est.

(11) Post eum Antoninus solus rem publicam tenuit, quem mirari facilius quisquam quam laudare possit. A principio uitae tranquillissimus, adeo ut ab infantia quoque uultum nec ex gaudio nec ex merore mutauerit. Philosophiae deditus Stoicae, ipse etiam non solum uitae moribus, sed etiam eruditione philosophus. Tantae admirationis adhuc iuuenis, ut eum successorem parauerit Adrianus relinquere, adoptato tamen Antonino Pio generum ei idcirco esse uoluerit, ut hoc ordine ad imperium perueniret.

(12) Institutus est ad philosophiam per Apollonium Calcedonem, ad scientiam litterarum Grecarum per Chaeronensem Plutarchi nepotem, Latinas autem eum litteras Fronto orator nobilissimus docuit. Hic cum omnibus Romae aequo iure egit, ad nullam insolentiam elatus est imperii fastigio, liberalitatis promptissimae. Prouincias ingenti benignitate moderatione tractauit. Contra Germanos eo principe res feliciter gestae sunt. Bellum ipse unum gessit Marcomannicum, sed quantum nulla memoria fuit, adeo ut Punicis conferatur. Nam eo grauius est factum, quod uniuersi exercitus Romani perierant; sub hoc enim tantus casus pestilentiae fuit, ut post uictoriam Persicam Romae ac per Italiam prouinciasque maximas hominum pars, militum omnes fere copiae languore defecerint.

(13) Ingenti ergo labore et moderatione, cum apud Carnuntum iugi triennio perseuerasset, bellum Marcomannicum confecit, quod cum his Quadi, Wandali, Sarmatae, Sueui atque omnis barbaria commouerat, multa hominum milia interfecit, ac Pannoniis seruitio liberatis Romae rursus cum Commodo Antonino filio suo, quem iam Caesarem fecerat, triumphauit. Ad huius belli sumptum, cum aerario exhausto largitiones nullas haberet neque indicere prouincialibus aut senatui aliquid uellet, instrumentum regii cultus, facta in foro diui Traiani sectione, distraxit, uasa aurea, pocula christallina et murrina, uxoriam ac suam sericam et auream uestem, multa ornamenta gemmarum, ac per duos continuo menses uenditio habita est multumque auri redactum. Post uictoriam tamen emptoribus pretia restituit qui reddere comparata uoluerunt, molestus nulli fuit qui maluit semel empta retinere.

(14) Hic permisit uiris clarioribus ut conuiuia eodem cultu quo ipse et ministris similibus exhiberent. In editione munerum post uictoriam adeo magnificus fuit, ut centum simul leones exhibuisse tradatur. Cum igitur fortunatam rem publicam et uirtute et mansuetudine reddidisset, obiit octauo decimo anno imperii, uitae sexagesimo primo, et omnibus certatim adnitentibus inter diuos relatus est.

(15) Huius successor Lucius Antoninus Commodus nihil paternum habuit, nisi quod contra Germanos feliciter et ipse pugnauit. Septembrem mensem ad nomen suum transferre conatus est, ut Commodus diceretur. Sed uxoria obscenitate deprauatus gladiatoriis armis saepissime in ludo, deinceps etiam in amphiteatro cum huiusmodi hominibus dimicauit. Obiit morte subita atque adeo ut strangulatus uel ueneno interfectus putetur, cum annis xii post patrem et viii mensibus imperasset, tanta execratione omnium ut hostis generis humani etiam mortuus iudicaretur.

(16) Huic successit Pertinax grandeuus et qui septuagenariam attigisset aetatem, praefecturam Vrbi tum agens, ex senatus consulto imperare iussus. Octogesimo die imperii praetorianorum militum seditione et Iuliani scelere occisus est.

(17) Post eum Saluius Iulianus rem publicam inuasit, uir nobilis et iure peritissimus, nepos Saluii Iuliani qui sub diuo Adriano perpetuum conposuit edictum. Victus est a Seuero apud Miluium pontem, interfectus in palatio. Vixit mensibus septem postquam coeperat imperare.

(18) Hinc imperii Romani administrationem Septimius Seuerus accepit, oriundus ex Africa, prouincia Tripolitana, oppido Lepci. Solus omni memoria et ante et postea ex Africa imperator fuit. Hic primum fisci aduocatus, mox militaris tribunus, per multa deinde et uaria officia atque honores usque ad administrationem totius rei publicae uenit. Pertinacem se appellari uoluit in honore eius Pertinacis qui a Iuliano fuerat occisus. Parcus admodum fuit, natura saeuus. Bella multa et feliciter gessit. Pescennium Nigrum, qui in Aegypto et Suria rebellauerat, apud Cizicum interfecit. Parthos uicit et Arabas interiores et Azabenos; Arabas eo usque superauit, ut etiam prouinciam ibi faceret; idcirco Parthicus, Arabicus, Azabenicus dictus est. Multa toto orbe Romano reparauit. Sub eo etiam Glodius Albinus, qui in occidendo Pertinace socius fuerat Iuliano, Caesarem se in Gallia fecit uictusque apud Lugdunum et interfectus.

(19) Seuerus tamen praeter bellicam gloriam etiam ciuilibus studiis clarus fuit et litteris doctus, philosophiae scientiam ad plenum adeptus. Nouissimum bellum in Brittania habuit, utque receptas prouincias omni securitate muniret, uallum per xxxii passuum milia a mari ad mare deduxit. Decessit Euoraci admodum senex, imperii anno sedecimo, mense tertio. Diuus appellatus est. Nam filios duos successores reliquid, Bassianum et Getam, sed Bassiano Antonini nomen a senatu uoluit inponi; itaque dictus est Marcus Aurelius Antoninus Bassianus patrique successit. Nam Geta hostis publicus iudicatus confestim periit.

(20) Marcus igitur Aurelius Antoninus Bassianus, idemque Caracalla, morum fere paternorum fuit, paulo asperior et minax. Opus Romae egregium fecit lauacri, quae Antonianae appellantur, nihil praeterea memorabile. Impatientis libidinis, qui nouercam suam Iuliam uxorem duxerit. Defunctus est in Osdroena apud Edessam moliens aduersum Parthos expeditionem, anno imperii sexto, mense secundo, uix egressus quadragesimum tertium annum. Funere publico elatus est.

(21) Deinde Opilius Macrinus, qui praefectus praetorio erat, cum filio Diadumeno facti imperatores, nihil memorabile ex temporis breuitate gesserunt. Nam imperium eorum duum mensuum et unius anni fuit. Seditione militari ambo pariter occisi sunt.

(22) Creatus est post hos Marcus Aurelius Antoninus. Hic Antonini Caracallae filius putabatur, sacerdos autem Eliogabali templi erat. Hic cum Romam ingenti et militum et senatus expectatione uenisset, probris se omnibus contaminauit. Inpudicissime et obscenissime uixit, biennioque post et octo mensibus tumultu interfectus est militari et cum eo mater Suriasera.

(23) Successit huic Aurelius Alexander, ab exercitu Caesar, a senatu Augustus nominatus, iuuenis admodum, susceptoque aduersus Persas bello Xeren eorum regem gloriosissime uicit. Militarem disciplinam seuerissime rexit; quasdam tumultuantes legiones integras exauctorauit. Adsessorem habuit uel scrinii magistrum Vlpianum iuris conditorem. Romae quoque fauorabilis fuit. Periit in Gallia militari tumultu, tercio decimo imperii anno et die octauo. In Mammeam matrem suam unice pius.

Explicit historiae romanae

liber octavus.