Historia Ecclesiastica

gentis Anglorum

Liber quintus

___________________________________________________

[Haec continentur in libro quinto

historiae ecclesiasticae gentis Anglorum capitula:]

1.

Ut Oidiluald successor Cudbercti in anachoretica vita laborantibus in mari fratribus tempestatem orando sedaverit.

2.

Ut episcopus Iohannes mutum benedicendo curaverit.

3.

Ut puellam languentem orando sanaverit.

4.

Ut coniugem comitis infirmam aqua benedicta curaverit.

5.

Ut item puerum comitis orando a morte revocaverit.

6.

Ut clericum suum cadendo contritum aeque orando ac benedicendo a morte revocaverit.

7.

Ut Ceadualla rex Occidentalium Saxonum baptizandus Romam venerit, sed et successor eius Ini eadem beatorum apostolorum limina devotus adierit.

8.

Ut Theodoro defuncto archiepiscopatus gradum Berctuald susceperit, et inter plurimos, quos ordinavit, etiam Tobiam virum doctissimum Hrofensi ecclesiae fecerit antistitem.

9.

Ut Ecgberct vir sanctus ad praedicandum in Germania venire voluerit, nec valuerit; porro Uictberct advenerit quidem, sed quia nec ipse aliquid profecisset, rursus in Hiberniam, unde venerat, redierit.

10.

Ut Uilbrord in Fresia praedicans multos ad Christum converterit, et ut socii eius Heuualdi sint martyrium passi.

11.

Ut viri venerabiles Suidberct in Brittaniis, Uilbrord Romae sint in Fresiam ordinati episcopi.

12.

Ut quidam in provincia Nordanhymbrorum a mortuis resurgens multa et tremenda et desideranda, quae viderat, narraverit.

13.

Ut econtra alter ad mortem veniens oblatum sibi a daemonibus codicem suorum viderit peccatorum.

14.

Ut item alius moriturus deputatum sibi apud inferos locum poenarum viderit.

15.

Ut plurimae Scottorum ecclesiae instante Adamnano catholicum pascha susceperint, utque idem librum de locis sanctis scripserit.

16.

Quae in eodem libro de loco dominicae nativitatis, passionis et resurrectionis commemoraverit.

17.

Quae item de loco ascensionis dominicae et sepulchris patriarcharum.

18.

Ut Australes Saxones episcopos acceperint Eadberctum et Eollan, Occidentales Danihelem et Aldhelmum; et de scriptis eiusdem Aldhelmi.

19.

Ut Coinred Merciorum et Offa Orientalium Saxonum rex in monachico habitu Romae vitam finierint, et de vita vel obitu Uilfridi episcopi.

20.

Ut religioso abbati Hadriano Albinus, Uilfrido in episcopatum Acca successerit.

21.

Ut Ceolfrid abbas regi Pictorum architectos ecclesiae, simul et epistulam de catholico pascha vel de tonsura miserit.

22.

Ut Hiienses monachi cum subiectis sibi monasteriis canonicum praedicante Ecgbercto celebrare pascha coeperint.

23.

Qui sit in praesenti status gentis Anglorum vel Brittaniae totius.

24.

Recapitulatio chronica totius operis; et de persona auctoris. Incipit ipse liber. Lege felix.

CAPUT PRIMUM.

Ut Oidiluald successor Cudbercti in

anachoretica vita, laborantibus in mari fratribus,

tempestatem orando sedaverit.

Successit autem viro Domini Cudbercto in exercenda vita solitaria, quam in insula Farne ante episcopatus sui tempora gerebat, vir venerabilis Oidiluald, qui multis annis in monasterio, quod dicitur Inhrypum, acceptum presbyteratus officium condignis gradu ipse consecrabat actibus. Cuius ut meritum, vel vita qualis fuerit, certius clarescat, unum eius narro miraculum, quod mihi unus e fratribus, propter quos et in quibus patratum est, ipse narravit, videlicet Gudfrid, venerabilis Christi famulus et presbyter, qui etiam postea fratribus eiusdem ecclesiae Lindisfarnensis, in qua educatus est, abbatis iure praefuit.

«Veni,» inquit, «cum duobus fratribus aliis ad insulam Farne, loqui desiderans cum reverentissimo patre Oidilualdo; cumque allocutione eius refecti, et benedictione petita domum rediremus, ecce subito, positis nobis in medio mari, interrupta est serenitas, qua vehebamur, et tanta ingruit tamque fera tempestatis hiems, ut neque velo neque remigio quicquam proficere, neque aliud quam mortem sperare valeremus. Cumque diu multum cum vento pelagoque frustra certantes, tandem post terga respiceremus, si forte vel ipsam, de qua egressi eramus, insulam aliquo conamine repetere possemus, invenimus nos undiqueversum pari tempestate praeclusos, nullamque spem nobis in nobis restare salutis Ubi autem longius visum levavimus, vidimus in ipsa insula Farne egressum de latibulis suis amantissimum Deo patrem Oidilualdum iter nostrum inspicere. Audito etenim fragore procellarum ac ferventis oceani exierat videre, quid nobis accideret; cumque nos in labore ac desperatione positos cerneret, flectebat genua sua ad patrem Domini nostri Iesu Christi pro nostra vita et salute precaturus. Et cum orationem conpleret, simul tumida aequora placavit; adeo ut, cessante per omnia saevitia tempestatis, secundi nos venti ad terram usque per plana maris terga comitarentur. Cumque evadentes ad terram, naviculam quoque nostram ab undis exportaremus, mox eadem, quae nostri gratia modicum siluerat, tempestas rediit, et toto illo die multum furere non cessavit; ut palam daretur intellegi, quia modica illa, quae provenerat, intercapedo quietis, ad viri Dei preces nostrae evasionis gratia caelitus donata est.»

Mansit autem idem vir Dei in insula Farne XII annis, ibidemque defunctus; sed in insula Lindisfarnensi iuxta praefatorum corpora episcoporum in ecclesia beati apostoli Petri sepultus est. Gesta vero sunt haec temporibus Aldfridi regis, qui post fratrem suum Ecgfridum genti Nordanhymbrorum X et VIIII annis praefuit.

CAPUT II.

Ut episcopus Iohannes mutum et scabiosum

benedicendo curaverit.

Cuius regni principio defuncto Eata episcopo, Iohannes vir sanctus Hagustaldensis ecclesiae praesulatum suscepit; de quo plura virtutum miracula, qui eum familiariter noverunt, dicere solent, et maxime vir reverentissimus ac veracissimus Bercthun, diaconus quondam eius, nunc autem abbas monasterii, quod vocatur Inderauuda, id est In silva Derorum; e quibus aliqua memoriae tradere commodum duximus.

Est mansio quaedam secretior, nemore raro et vallo circumdata, non longe ab Hagustaldensi ecclesia, id est unius ferme miliarii et dimidii spatio interfluente Tino amne separata, habens clymeterium sancti Michahelis archangeli, in qua vir Dei saepius, ubi oportunitas adridebat temporis, et maxime in quadragesima, manere cum paucis, atque orationibus ac lectioni quietus operam dare consueverat. Cumque tempore quodam, incipiente quadragesima, ibidem mansurus adveniret, iussit suis quaerere pauperem aliquem maiore infirmitate vel inopia gravatum, quem secum habere illis diebus ad faciendam elimosynam possent; sic enim semper facere solebat.

Erat autem in villa non longe posita quidam adulescens mutus, episcopo notus, nam saepius ante illum percipiendae elimosynae gratia venire consueverat, qui ne unum quidem sermonem umquam profari poterat; sed et scabiem tantam ac furfures habebat in capite, ut nil umquam capillorum ei in superiore parte capitis nasci valeret, tantum in circuitu horridi crines stare videbantur. Hunc ergo adduci praecipit episcopus, et ei in conseptis eiusdem mansionis parvum tugurium fieri, in quo manens cotidianam ab eis stipem acciperet. Cumque una quadragesimae esset impleta septimana, sequente dominica iussit ad se intrare pauperem, ingresso linguam proferre ex ore, ac sibi ostendere iussit; et adprehendens eum de mento, signum sanctae crucis linguae eius inpressit, quam signatam revocare in os, et loqui illum praecepit: «Dicito,» inquiens, «aliquod verbum, dicito gae,» quod est lingua Anglorum verbum adfirmandi et consentiendi, id est, etiam. Dixit ille statim, soluto vinculo linguae, quod iussus erat. Addidit episcopus nomina litterarum: «Dicito A»; dixit ille A. «Dicito B»; dixit ille et hoc. Cumque singula litterarum nomina dicente episcopo responderet, addidit et syllabas ac verba dicenda illi proponere. Et cum in omnibus consequenter responderet, praecepit eum sententias longiores dicere, et fecit; neque ultra cessavit tota die illa et nocte sequente, quantum vigilare potuit, ut ferunt, qui praesentes fuere, loqui aliquid, et arcana suae cogitationis ac voluntatis, quod numquam antea potuit, aliis ostendere; in similitudinem illius diu claudi, qui curatus ab apostolis Petro et Iohanne, exiliens stetit, et ambulabat; et intravit cum illis in templum, ambulans, et exiliens, et laudans Dominum; gaudens nimirum uti officio pedum, quo tanto erat tempore destitutus. Cuius sanitati congaudens episcopus praecepit medico etiam sanandae scabredini capitis eius curam adhibere.

Fecit, ut iusserat, et iuvante benedictione ac precibus antistitis, nata est cum sanitate cutis venusta species capillorum, factusque est iuvenis limpidus vultu et loquella promtus, capillis pulcherrime crispis, qui ante fuerat deformis, pauper, et mutus. Sicque de percepta laetatus sospitate, offerente etiam ei episcopo, ut in sua familia manendi locum acciperet, magis domum reversus est.

CAPUT III.

Ut puellam languentam

orando sanaverit.

Narravit idem Bercthun et aliud de praefato antistite miraculum: quia cum reverentissimus vir Uilfrid post longum exilium in episcopatum esset Hagustaldensis ecclesiae receptus, et idem Iohannes, defuncto Bosa viro multae sanctitatis et humilitatis, episcopus pro eo Eboraci substitutus, venerit ipse tempore quodam ad monasterium virginum in loco, qui vocatur Uetadun, cui tunc Heriburg abbatissa praefuit. «Ubi cum venissemus,» inquit, «et magno universorum gaudio suscepti essemus, indicavit nobis abbatissa, quia quaedam de numero virginum, quae erat filia ipsius carnalis, gravissimo langore teneretur; quia flebotomata est nuper in brachio, et cum esset in studio, tacta est infirmitate repentini doloris, quo mox increscente, magis gravatum est brachium illud vulneratum, ac versum in tumorem adeo, ut vix duabus manibus circumplecti posset, ipsaque iacens in lecto prae nimietate doloris iam moritura videretur. Rogavit ergo episcopum abbatissa, ut intrare ad eam, ac benedicere illam dignaretur, quia crederet eam ad benedictionem vel tactum illius mox melius habituram. Interrogans autem ille, quando flebotomata esset puella, et ut cognovit, quia in luna quarta, dixit: «Multum insipienter et indocte fecistis in luna IIII flebotomando. Memini enim beatae memoriae Theodorum archiepiscopum dicere, quia periculosa sit satis illius temporis flebotomia, quando et lumen lunae, et reuma oceani in cremento est. Et quid ego possum puellae, si moritura est, facere?» At illa instantius obsecrans pro filia, quam oppido diligebat, nam et abbatissam eam pro se facere disposuerat, tandem obtinuit, ut ad languentem intraret. Intravit ergo me secum adsumto ad virginem, quae iacebat multo, ut dixi, dolore constricta, et brachio in tantum grossescente, ut nihil prorsus in cubito flexionis haberet; et adstans dixit orationem super illam, ac benedicens egressus est. Cumque post haec hora conpetente consideremus ad mensam, adveniens quidam clamavit me foras, et ait: «Postulat Quoenburg» (hoc enim erat nomen virginis), «ut ocius regrediaris ad eam.» Quod dum facerem, repperi illam ingrediens vultu hilariorem, et velut sospiti similem. Et dum adsiderem illi, dixit: «Vis petamus bibere?» At ego: «Volo,» inquam, «et multum delector, si potes.» Cumque oblato poculo biberemus ambo, coepit mihi dicere, quia «ex quo episcopus oratione pro me et benedictione conpleta egressus est, statim melius habere incipio; etsi necdum vires pristinas recepi, dolor tamen omnis et de brachio, ubi ardentior inerat, et de toto meo corpore, velut ipso episcopo foras eum exportante, funditus ablatus est, tametsi tumor adhuc brachii manere videtur.» Abeuntibus autem nobis inde, continuo fugatum dolorem membrorum fuga quoque tumoris horrendi secuta est; et erepta morti ac doloribus virgo, laudes Domino Salvatori una cum ceteris, qui ibi erant, servis illius referebat.»

CAPUT IV.

Ut coniugem comitis infirmam

aqua benedicta curaverit.

Aliud quoque non multum huic dissimile miraculum de praefato antistite narravit idem abbas, dicens: «Villa erat comitis cuiusdam, qui vocabatur Puch, non longe a monasterio nostro, id est duum ferme milium spatio separata; cuius coniux XL ferme diebus erat acerbissimo langore detenta, ita ut tribus septimanis non posset de cubiculo, in quo iacebat, foras efferri. Contigit autem eo tempore virum Dei illo ad dedicandam ecclesiam ab eodem comite vocari. Cumque dedicata esset ecclesia, rogavit comes eum ad prandendum in domum suam ingredi. Rennuit episcopus dicens se ad monasterium, quod proxime erat, debere reverti. At ille obnixius precibus instans, vovit etiam se elimosynas pauperibus daturum, dummodo ille dignaretur eo die domum suam ingrediens ieiunium solvere. Rogavi et ego una cum illo, promittens etiam me elimosynas in alimoniam inopum dare, dum ille domum comitis pransurus, ac benedictionem daturus intraret. Cumque hoc tarde ac difficulter inpetraremus, intravimus ad reficiendum. Miserat autem episcopus mulieri, quae infirma iacebat, de aqua benedicta, quam in dedicationem ecclesiae consecraverat, per unum de his, qui mecum venerant, fratribus; praecipiens, ut gustandam illi daret, et, ubicumque maximum ei dolorem inesse didicisset, de ipsa eam aqua lavaret. Quod ut factum est, surrexit statim mulier sana, et non solum se infirmitate longa carere, sed et perditas dudum vires recepisse sentiens, obtulit poculum episcopo ac nobis; coeptumque ministerium nobis omnibus propinandi usque ad prandium conpletum non omisit; imitata socrum beati Petri, quae cum febrium fuisset ardoribus fatigata, ad tactum manus dominicae surrexit, et sanitate simul ac virtute recepta ministrabat eis.»

CAPUT V.

Ut item puerum comitis orando

a morte revocaverit.

Alio item tempore vocatus ad dedicandam ecclesiam comitis vocabulo Addi, cum postulatum conplesset ministerium, rogatus est ab eodem comite intrare ad unum de pueris eius, qui acerrima egritudine premebatur, ita ut, deficiente penitus omni membrorum officio, iamiamque moriturus esse videretur; cui etiam loculus iam tunc erat praeparatus, in quo defunctus condi deberet. Addidit autem vir etiam lacrimas precibus, diligenter obsecrans, ut intraret oraturus pro illo, quia multum necessaria sibi esset vita ipsius; crederet vero, quia, si ille ei manum inponere, atque eum benedicere voluisset, statim melius haberet. Intravit ergo illo episcopus, et vidit eum mestis omnibus iam morti proximum, positumque loculum iuxta eum, in quo sepeliendus poni deberet; dixitque orationem, ac benedixit eum, et egrediens dixit solito consolantium sermone: «Bene convalescas, et cito.» Cumque post haec sederent ad mensam, misit puer ad dominum suum, rogans sibi poculum vini mittere, quia sitiret. Gavisus ille multum, quia bibere posset, misit ei calicem vini benedictum ab episcopo; quem ut bibit, surrexit continuo, et veterno infirmitatis discusso, induit se ipse vestimentis suis; et egressus inde intravit, ac salutavit episcopum et convivas, dicens, quia ipse quoque delectaretur manducare et bibere cum eis. Iusserunt eum sedere secum ad epulas, multum gaudentes de sospitate illius. Residebat, vescebatur, bibebat, laetabatur, quasi unus e convivis agebat; et multis post haec annis vivens, in eadem, quam acceperat, salute permansit. Hoc autem miraculum memoratus abbas non se praesente factum, sed ab his, qui praesentes fuere, sibi perhibet esse relatum.

CAPUT VI.

Ut clericum suum cadendo contritum aeque orando

ac benedicendo a morte revocaverit.

Neque hoc praetereundum silentio, quod famulus Christi Heribald in se ipso ab eo factum solet narrare miraculum, qui tunc quidem in clero illius conversatus, nunc monasterio, quod est iuxta ostium Tini fluminis, abbatis iure praeest. «Vitam,» inquit, «illius, quantum hominibus aestimare fas est, quod praesens optime cognovi, per omnia episcopo dignam esse conperi. Sed et cuius meriti apud internum testem habitus sit, et in multis aliis, et in me ipso maxime expertus sum; quippe quem ab ipso, ut ita dicam, mortis limite revocans, ad viam vitae sua oratione ac benedictione reduxit. Nam cum primaevo adulescentiae tempore in clero illius degerem, legendi quidem canendique studiis traditus, sed non adhuc animum perfecte a iuvenilibus cohibens inlecebris, contigit die quadam nos iter agentes cum illo devenisse in viam planam et amplam, aptamque cursui equorum; coeperuntque iuvenes, qui cum ipso erant, maxime laici, postulare episcopum, ut cursu maiore equos suos invicem probare liceret. At ille primo negavit, otiosum dicens esse, quod desiderabant; sed ad ultimum multorum unanima intentione devictus: «Facite,» inquit, «si vultis, ita tamen, ut Herebald ab illo se certamine funditus abstineat.» Porro ipse diligentius obsecrans, ut et mihi certandi cum illis copia daretur, (fidebam namque equo, quem mihi ipse optimum donaverat), nequaquam inpetrare potui.

«At cum saepius huc atque illuc, spectante me et episcopo, concitatis in cursum equis reverterentur; et ipse lascivo superatus animo non me potui cohibere, sed, prohibente licet illo, ludentibus me miscui, et simul cursu equi contendere coepi. Quod dum agerem, audivi illum post tergum mihi cum gemitu dicentem: «O quam magnum vae facis mihi sic equitando!» Et ego audiens, nihilominus coeptis institi vetitis. Nec mora, dum fervens equus quoddam itineris concavum valentiore impetu transiliret, lapsus decidi, et mox velut emoriens sensum penitus motumque omnem perdidi. Erat namque illo in loco lapis terrae aequalis obtectus cespite tenui, neque ullus alter in tota illa campi planitie lapis inveniri poterat; casuque evenit, vel potius divina provisione ad puniendam inoboedientiae meae culpam, ut hunc capite ac manu, quam capiti ruens subposueram, tangerem, atque infracto pollice capitis quoque iunctura solveretur; et ego, ut dixi, simillimus mortuo fierem. Et quia moveri non poteram, tetenderunt ibidem papilionem, in quo iacerem. Erat autem hora diei circiter septima, a qua ad vesperam usque quietus et quasi mortuus permanens, tunc paululum revivisco, ferorque domum a sociis, ac tacitus tota nocte perduro. Vomebam autem sanguinem, eo quod et interanea essent ruendo convulsa. At episcopus gravissime de casu et interitu meo dolebat, eo quod me speciali diligeret affectu; nec voluit nocte illa iuxta morem cum clericis suis manere, verum solus in oratione persistens noctem ducebat pervigilem, pro mea, ut reor, sospitate supernae pietati supplicans. Et mane primo ingressus ad me, ac dicta super me oratione, vocavit me nomine meo, et quasi de somno gravi excitatum interrogavit, si nossem, quis esset, qui loqueretur ad me. At ego aperiens oculos aio: «Etiam; tu es antistes meus amatus.» «Potes,» inquit, «vivere?» Et ego: «Possum,» inquam, «per orationes vestras, si voluerit Dominus.»

«Qui inponens capiti meo manum, cum verbis benedictionis, rediit ad orandum; et post pusillum me revisens, invenit sedentem, et iam loqui valentem; coepitque me interrogare, divino, ut mox patuit, admonitus instinctu, an me esse baptizatum absque scrupulo nossem. Cui ego absque ulla me hoc dubietate scire respondi, quia salutari fonte in remissionem peccatorum essem ablutus; et nomen presbyteri, a quo me baptizatum noveram, dixi. At ille: «Si ab hoc,» inquit, «sacerdote baptizatus es, non es perfecte baptizatus; novi namque eum, et quia cum esset presbyter ordinatus, nullatenus propter ingenii tarditatem potuit cathecizandi vel baptizandi ministerium discere, propter quod et ipse illum ab huius praesumtione ministerii, quod regulariter inplere nequibat, omnimodis cessare praecepi.» Quibus dictis eadem hora me cathecizare ipse curavit; factumque est, ut, exsufflante illo in faciem meam, confestim me melius habere sentirem. Vocavit autem medicum, et dissolutam mihi emicranii iuncturam conponere atque alligare iussit. Tantumque mox accepta eius benedictione convalui, ut in crastinum ascendens equum cum ipso iter in alium locum facerem; nec multo post plene curatus vitali etiam unda perfusus sum.»

Mansit autem in episcopatu annis XXXIII, et sic caelestia regna conscendens, sepultus est in porticu sancti Petri in monasterio suo, quod dicitur In silva Derorum, anno ab incarnatione dominica DCCo XXIo. Nam cum prae maiore senectute minus episcopatui administrando sufficeret, ordinato in episcopatum Eboracensis ecclesiae Uilfrido presbytero suo, secessit ad monasterium praefatum, ibique vitam in Deo digna conversatione conplevit.

CAPUT VII.

Ut Ceadualla rex Occidentalium Saxonum

baptizandus Romam venerit, sed et successor eius Ini eadem

beatorum apostolorum limina devotus adierit.

Anno autem regni Aldfridi tertio, Caedualla, rex Occidentalium Saxonum, cum genti suae duobus annis strenuissime praeesset, relicto imperio propter Dominum regnumque perpetuum, venit Romam; hoc sibi gloriae singularis desiderans adipisci, ut ad limina beatorum apostolorum fonte baptismatis ablueretur, in quo solo didicerat generi humano patere vitae caelestis introitum; simul etiam sperans, quia mox baptizatus, carne solutus ad aeterna gaudia iam mundus transiret; quod utrumque, ut mente disposuerat, Domino iuvante conpletum est. Etenim illo perveniens, pontificatum agente Sergio, baptizatus est die sancto sabbati paschalis anno ab incarnatione Domini DCLXXXVIIII; et in albis adhuc positus, langore correptus, XIIo. Kalendarum Maiarum die solutus a carne, et beatorum est regno sociatus in caelis. Cui etiam tempore baptismatis papa memoratus Petri nomen inposuerat, ut beatissimo apostolorum principi, ad cuius sacratissimum corpus a finibus terrae pio ductus amore venerat, etiam nominis ipsius consortio iungeretur; qui in eius quoque ecclesia sepultus est; et iubente pontifice epitaphium in eius monumento scriptum, in quo et memoria devotionis ipsius fixa per saecula maneret, et legentes quoque vel audientes exemplum facti ad studium religionis accenderet. Scriptum est ergo hoc modo:

Culmen, opes, subolem, pollentia regna, triumphos,

Exuvias, proceres, moenia, castra, lares;

Quaeque patrum virtus, et quae congesserat ipse

Caedual armipotens, liquit amore Dei;

Vt Petrum, sedemque Petri rex cerneret hospes,

Cuius fonte meras sumeret almus aquas,

Splendificumque iubar radianti carperet haustu,

Ex quo vivificus fulgor ubique fluit.

Percipiensque alacer redivivae praemia vitae,

Barbaricam rabiem, nomen et inde suum

Conversus convertit ovans; Petrumque vocari

Sergius antistes iussit, ut ipse pater

Fonte renascentis, quem Christi gratia purgans

Protinus albatum vexit in arce poli.

Mira fides regis, clementia maxima Christi,

Cuius consilium nullus adire potest!

Sospes enim veniens supremo ex orbe Britanni,

Per varias gentes, per freta, perque vias,

Vrbem Romuleam vidit, templumque verendum

Aspexit Petri mystica dona gerens.

Candidus inter oves Christi sociabilis ibit;

Corpore nam tumulum, mente superna tenet.

Conmutasse magis sceptrorum insignia credas,

Quem regnum Christi promeruisse vides.

Hic depositus est Caedual, qui et Petrus, rex Saxonum, sub die XII Kalendarum Maiarum, indictione II; qui vixit annos plus minus XXX, imperante domno Iustiniano piissimo Augusto, anno eius consulatus IIII, pontificante apostolico viro domno Sergio papa anno secundo.

Abeunte autem Romam Caedualla, successit in regnum Ini de stirpe regia; qui cum XXXVII annis imperium tenuisset gentis illius, et ipse relicto regno ac iuvenioribus commendato, ad limina beatorum apostolorum Gregorio pontificatum tenente profectus est, cupiens in vicinia sanctorum locorum ad tempus peregrinari in terris, quo familiarius a sanctis recipi mereretur in caelis; quod his temporibus plures de gente Anglorum, nobiles, ignobiles, laici, clerici, viri ac feminae certatim facere consuerunt.

CAPUT VIII.

Ut Theodoro defuncto archiepiscopatus gradum

Berctuald susceperit, et inter plurimos, quos ordinavit, etiam Tobiam

virum doctissimum Hrofensi ecclesiae fecerit antistitem.

Anno autem post hunc, quo Caedualla Romae defunctus est, proximo, id est DCXC incarnationis dominicae, Theodorus beatae memoriae archiepiscopus, senex et plenus dierum, id est annorum LXXXVIII, defunctus est; quem se numerum annorum fuisse habiturum ipse iamdudum somni revelatione edoctus, suis praedicere solebat. Mansit autem in episcopatu annis XXII, sepultusque est in ecclesia sancti Petri, in qua omnium episcoporum Doruvernensium sunt corpora deposita; de quo una cum consortibus eiusdem sui gradus recte ac veraciter dici potest, quia «corpora ipsorum in pace sepulta sunt, et nomen eorum vivet in generationes et generationes.» Ut enim breviter dicam, tantum profectus spiritalis tempore praesulatus illius Anglorum ecclesiae, quantum numquam antea potuere, ceperunt. Cuius personam, vitam, aetatem, et obitum, epitaphium quoque monumenti ipsius versibus heroicis XXX et IIII palam ac lucide cunctis illo advenientibus pandit; quorum primi sunt hi:

Hic sacer in tumba pausat cum corpore pracsul,

Quem nunc Theodorum lingua Pelasga vocat.

Princeps pontificum, felix summusque sacerdos

Limpida discipulis dogmata disseruit.

Vltimi autem hi:

Namque diem nonamdecimam September habebat,

Cum carnis claustra spiritus egreditur.

Alma novae scandens felix consortia vitae,

Civibus angelicis iunctus in arce poli.

Successit autem Theodoro in episcopatum Berctuald, qui erat abbas in monasterio, quod iuxta ostium aquilonale fluminis Genladae positum, Racuulfe nuncupatur; vir et ipse scientia scripturarum inbutus, sed et ecclesiasticis simul ac monasterialibus disciplinis summe instructus, tametsi praedecessori suo minime conparandus; qui electus est quidem in episcopatum anno dominicae incarnationis DCXC secundo, die primo mensis Iulii, regnantibus in Cantia Uictredo et Suaebhardo; ordinatus autem anno sequente tertio die Kalendarum Iuliarum dominica a Goduine metropolitano episcopo Galliarum; et sedit in sede sua pridie Kalendarum Septembrium dominica; qui inter multos, quos ordinavit antistites, etiam Gebmundo Hrofensis ecclesiae praesule defuncto, Tobiam pro illo consecravit, virum Latina, Greca, et Saxonica lingua atque eruditione multipliciter instructum.

CAPUT IX.

Ut Ecgberct vir sanctus ad praedicandum in

Germania venire voluerit, nec valuerit; porro Uictberct

advenerit quidem, sed quia nec ipse aliquid profecisset,

rursus in Hiberniam, unde venerat, redierit.

Eo tempore venerabilis et cum omni honorificentia nominandus famulus Christi et sacerdos Ecgberct, quem in Hibernia insula peregrinam ducere vitam pro adipiscenda in caelis patria retulimus, proposuit animo pluribus prodesse; id est inito opere apostolico, verbum Dei aliquibus earum, quae nondum audierant, gentibus evangelizando committere; quarum in Germania plurimas noverat esse nationes, a quibus Angli vel Saxones, qui nunc Brittaniam incolunt, genus et originem duxisse noscuntur; unde hactenus a vicina gente Brettonum corrupte Garmani nuncupantur. Sunt autem Fresones, Rugini, Danai, Hunni, Antiqui Saxones, Boructuari; sunt alii perplures hisdem in partibus populi paganis adhuc ritibus servientes, ad quos venire praefatus Christi miles circumnavigata Brittania disposuit, siquos forte ex illis ereptos Satanae ad Christum transferre valeret; vel, si hoc fieri non posset, Romam venire ad videnda atque adoranda beatorum apostolorum ac martyrum Christi limina cogitavit.

Sed ne aliquid horum perficeret, superna illa oracula simul et opera restiterunt. Siquidem electis sociis strenuissimis et ad praedicandum verbum idoneis, utpote actione simul et eruditione praeclaris, praeparatis omnibus, quae navigantibus esse necessaria videbantur, venit die quadam mane primo ad eum unus de fratribus, discipulus quondam in Brittania et minister Deo dilecti sacerdotis Boisili (cum esset idem Boisil praepositus monasterii Mailrosensis sub abbate Eata, ut supra narravimus, referens ei visionem, quae sibi eadem nocte apparuisset: «Cum expletis,» inquiens, «hymnis matutinalibus in lectulo membra posuissem, ac levis mihi somnus obrepsisset, apparuit magister quondam meus, et nutritor amantissimus Boisil, interrogavitque me, an eum cognoscere possem. Aio: «Etiam; tu es enim Boisil.» At ille: «Ad hoc,» inquit, «veni, ut responsum Domini Salvatoris Ecgbercto adferam, quod te tamen referente oportet ad illum venire. Dic ergo illi, quia non valet iter, quod proposuit, inplere; Dei enim voluntatis est, ut ad Columbae monasteria magis docenda pergat.»» Erat autem Columba primus doctor fidei Christianae transmontanis Pictis ad aquilonem, primusque fundator monasterii, quod in Hii insula multis diu Scottorum Pictorumque populis venerabile mansit. Qui videlicet Columba nunc a nonnullis conposito a cella et Columba nomine Columcelli vocatur. Audiens autem verba visionis Ecgberct, praecepit fratri, qui retulerat, ne cuiquam haec alteri referret, ne forte inlusoria esset visio. Ipse autem tacitus rem considerans, veram esse timebat; nec tamen a praeparando itinere, quo ad gentes docendas iret, cessare volebat.

At post dies paucos rursum venit ad eum praefatus frater, dicens, quia et ea nocte sibi post expletos matutinos Boisil per visum apparuerit, dicens: «Quare tam neglegenter ac tepide dixisti Ecgbercto, quae tibi dicenda praecepi? At nunc vade et dic illi, quia, velit nolit, debet ad monasteria Columbae venire, quia aratra eorum non recte incedunt; oportet autem eum ad rectum haec tramitem revocare.» Qui haec audiens denuo praecepit fratri, ne haec cui patefaceret. Ipse vero, tametsi certus est factus de visione, nihilominus temtavit iter dispositum cum fratribus memoratis incipere. Cumque iam navi inposuissent, quae tanti itineris necessitas poscebat, atque oportunos aliquot dies ventos expectarent, facta est nocte quadam tam saeva tempestas, quae perditis nonnulla ex parte his, quae in navi erant, rebus, ipsam in latus iacentem inter undas relinqueret; salvata sunt tamen omnia, quae erant Ecgbercti et sociorum eius. Tum ipse quasi propheticum illud dicens, quia «propter me est tempestas haec,» subtraxit se illi profectioni, et remanere domi passus est.

At vero unus de sociis eius, vocabulo Uictberct, cum esset et ipse contemtu mundi ac doctrinae scientia insignis, (nam multos annos in Hibernia peregrinus anchoreticam in magna perfectione vitam egerat), ascendit navem, et Fresiam perveniens, duobus annis continuis genti illi ac regi eius Rathbedo verbum salutis praedicabat, neque aliquem tanti laboris fructum apud barbaros invenit auditores. Tum reversus ad dilectae locum peregrinationis, solito in silentio vacare Domino coepit; et quoniam externis prodesse ad fidem non poterat, suis amplius ex virtutum exemplis prodesse curabat.

CAPUT X.

Ut Uilbrord in Fresia praedicans

multos ad Christum converterit, et ut socii

eius Heuualdi sint martyrium passi.

Ut autem vidit vir Domini Ecgberct, quia nec ipse ad praedicandum gentibus venire permittebatur, retentus ob aliam sanctae ecclesiae utilitatem, de qua oraculo fuerat praemonitus; nec Uictberct illas deveniens in partes quicquam proficiebat, temtavit adhuc in opus verbi mittere viros sanctos et industrios, in quibus eximius Uilbrord presbyteri gradu et merito praefulgebat. Qui cum illo advenissent, erant autem numero XII, divertentes ad Pippinum ducem Francorum, gratanter ab illo suscepti sunt; et quia nuper citeriorem Fresiam expulso inde Rathbedo rege ceperat, illo eos ad praedicandum misit; ipse quoque imperiali auctoritate iuvans, ne qui praedicantibus quicquam molestiae inferret; multisque eos, qui fidem suscipere vellent, beneficiis adtollens; unde factum est, opitulante gratia divina, ut multos in brevi ab idolatria ad fidem converterent Christi.

Horum secuti exempla duo quidam presbyteri de natione Anglorum, qui in Hibernia multo tempore pro aeterna patria exulaverant, venerunt ad provinciam Antiquorum Saxonum, si forte aliquos ibidem praedicando Christo adquirere possent. Erant autem unius ambo, sicut devotionis, sic etiam vocabuli; nam uterque eorum appellabatur Heuuald; ea tamen distinctione, ut pro diversa capillorum specie unus Niger Heuuald, alter Albus Heuuald diceretur; quorum uterque pietate religionis inbutus, sed Niger Heuuald magis sacrarum litterarum erat scientia institutus. Qui venientes in provinciam intraverunt hospitium cuiusdam vilici, petieruntque ab eo, ut transmitterentur ad satrapam, qui super eum erat, eo quod haberent aliquid legationis et causae utilis, quod deberent ad illum perferre. Non enim habent regem idem Antiqui Saxones, sed satrapas plurimos suae genti praepositos, qui ingruente belli articulo mittunt aequaliter sortes, et, quemcumque sors ostenderit, hunc tempore belli ducem omnes sequuntur, huic obtemperant; peracto autem bello, rursum aequalis potentiae omnes fiunt satrapae. Suscepit ergo eos vilicus, et promittens se mittere eos ad satrapam, qui super se erat, ut petebant, aliquot diebus secum retinuit.

Qui cum cogniti essent a barbaris, quod essent alterius religionis, (nam et psalmis semper atque orationibus vacabant, et cotidie sacrificium Deo victimae salutaris offerebant, habentes secum vascula sacra et tabulam altaris vice dedicatam), suspecti sunt habiti, quia, si pervenirent ad satrapam, et loquerentur cum illo, averterent illum a diis suis, et ad novam Christianae fidei religionem transferrent, sicque paulatim omnis eorum provincia veterem cogeretur nova mutare culturam. Itaque rapuerunt eos subito, et interemerunt; Album quidem Heuualdum veloci occisione gladii, Nigellum autem longo suppliciorum cruciatu, et horrenda membrorum omnium discerptione; quos interemtos in Rheno proiecerunt. Quod cum satrapa ille, quem videre volebant, audisset, iratus est valde, quod ad se venire volentes peregrini non permitterentur; et mittens occidit vicanos illos omnes, vicumque incendio consumsit. Passi sunt autem praefati sacerdotes et famuli Christi Vo. Nonarum Octobrium die.

Nec martyrio eorum caelestia defuere miracula. Nam cum peremta eorum corpora amni, ut diximus, a paganis essent iniecta, contigit, ut haec contra impetum fluvii decurrentis, per XL fere milia passuum, ad ea usque loca, ubi illorum erant socii, transferrentur. Sed et radius lucis permaximus, atque ad caelum usque altus, omni nocte supra locum fulgebat illum, ubicumque ea pervenisse contingeret, et hoc etiam paganis, qui eos occiderant, intuentibus. Sed et unus ex eis in visione nocturna apparuit cuidam de sociis suis, cui nomen erat Tilmon, viro inlustri, et ad saeculum quoque nobili, qui de milite factus fuerat monachus; indicans, quod eo loci corpora eorum posset invenire, ubi lucem de caelo terris radiasse conspiceret. Quod ita conpletum est. Inventa namque eorum corpora iuxta honorem martyribus condignum recondita sunt, et dies passionis vel inventionis eorum congrua illis in locis veneratione celebratus. Denique gloriosissimus dux Francorum Pippin, ubi haec conperiit, misit, et adducta ad se eorum corpora condidit cum multa gloria in ecclesia Coloniae civitatis iuxta Rhenum. Fertur autem, quia in loco, quo occisi sunt, fons ebullierit, qui in eodem loco usque hodie copiosa fluenti sui dona profundat.

CAPUT XI.

Ut viri venerabiles Suidberct in Brittaniis, Uilbrord

Romae sint in Fresiam ordinati episcopi.

Primis sane temporibus adventus eorum in Fresiam, mox ut conperiit Uilbrord datam sibi a principe licentiam ibidem praedicandi, acceleravit venire Romam, cuius sedi apostolicae tunc Sergius papa praeerat, ut cum eius licentia et benedictione desideratum evangelizandi gentibus opus iniret; simul et reliquias beatorum apostolorum ac martyrum Christi ab eo se sperans accipere, ut dum in gente, cui praedicaret, destructis idolis ecclesias institueret, haberet in promtu reliquias sanctorum, quas ibi introduceret; quibusque ibidem depositis, consequenter in eorum honorem, quorum essent illae, singula quaeque loca dedicaret. Sed et alia perplura, quae tanti operis negotium quaerebat, vel ibi discere vel inde accipere cupiebat. In quibus omnibus cum sui voti compos esset effectus, ad praedicandum rediit.

Quo tempore fratres, qui erant in Fresia verbi ministerio mancipati, elegerunt ex suo numero virum modestum moribus, et mansuetum corde, Suidberctum, qui eis ordinaretur antistes, quem Brittaniam destinatum ad petitionem eorum ordinavit reverentissimus Uilfrid episcopus, qui tum forte patria pulsus in Merciorum regionibus exulabat. Non enim eo tempore habebat episcopum Cantia, defuncto quidem Theodoro, sed necdum Berctualdo successore eius, qui trans mare ordinandus ierat, ad sedem episcopatus sui reverso.

Qui videlicet Suidberct accepto episcopatu, de Brittania regressus, non multo post ad gentem Boructuarorum secessit, ac multos eorum praedicando ad viam veritatis perduxit. Sed expugnatis non longo post tempore Boructuaris a gente Antiquorum Saxonum, dispersi sunt quolibet hi, qui verbum receperant; ipse antistes cum quibusdam Pippinum petiit, qui interpellante Bliththrydae coniuge sua, dedit ei locum mansionis in insula quadam Hreni, quae lingua eorum vocatur In litore; in qua ipse, constructo monasterio, quod hactenus heredes possident eius, aliquandiu continentissimam gessit vitam, ibique diem clausit ultimum.

Postquam vero per annos aliquot in Fresia, qui advenerant, docuerunt, misit Pippin favente omnium consensu virum venerabilem Uilbrordum Romam, cuius adhuc pontificatum Sergius habebat, postulans. ut eidem Fresonum genti archiepiscopus ordinaretur. Quod ita, ut petierat, inpletum est, anno ab incarnatione Domini DCXCVI. Ordinatus est autem in ecclesia sanctae martyris Ceciliae, die natalis eius, inposito sibi a papa memorato nomine Clementis; ac mox remissus ad sedem episcopatus sui, id est post dies XIIII, ex quo in urbem venerat.

Donavit autem ei Pippin locum cathedrae episcopalis in castello suo inlustri, quod antiquo gentium illarum verbo Uiltaburg, id est Oppidum Uiltorum, lingua autem Gallica Traiectum vocatur; in quo aedificata ecclesia, reverentissimus pontifex longe lateque verbum fidei praedicans, multosque ab errore revocans, plures per illas regiones ecclesias, sed et monasteria nonnulla construxit. Nam non multo post alios quoque illis in regionibus ipse constituit antistites ex eorum numero fratrum, qui vel secum, vel post se illo ad praedicandum venerant; ex quibus aliquanti iam dormierunt in Domino. Ipse autem Uilbrord, cognomento Clemens, adhuc superest, longa iam venerabilis aetate, utpote tricesimum et sextum in episcopatu habens annum, et post multiplices militiae caelestis agones ad praemia remunerationis supernae tota mente suspirans.

CAPUT XII.

Ut quidam in provincia Nordanhymbrorum

a mortuis resurgens multa et tremenda et desideranda,

quae viderat, narraverit.

His temporibus miraculum memorabile et antiquorum simile in Brittania factum est. Namque ad excitationem viventium de morte animae, quidam aliquandiu mortuus ad vitam resurrexit corporis, et multa memoratu digna, quae viderat, narravit; e quibus hic aliqua breviter perstringenda esse putavi. Erat ergo pater familias in regione Nordanhymbrorum, quae vocatur Incuneningum, religiosam cum domu sua gerens vitam; qui infirmitate corporis tactus, et hac crescente per dies, ad extrema perductus, primo tempore noctis defunctus est; sed diluculo reviviscens, ac repente residens, omnes, qui corpori flentes adsederant, timore inmenso perculsos in fugam convertit; uxor tantum, quae amplius amabat, quamvis multum tremens et pavida, remansit. Quam ille consolatus: «Noli,» inquit, «timere, quia iam vere surrexi a morte, qua tenebar, et apud homines sum iterum vivere permissus; non tamen ea mihi, qua ante consueram, conversatione, sed multum dissimili ex hoc tempore vivendum est.» Statimque surgens, abiit ad villulae oratorium, et usque ad diem in oratione persistens, mox omnem, quam possederat, substantiam in tres divisit portiones, e quibus unam coniugi, alteram filiis tradidit, tertiam sibi ipse retentans, statim pauperibus distribuit. Nec multo post saeculi curis absolutus ad monasterium Mailros, quod Tuidi fluminis circumflexu maxima ex parte clauditur, pervenit; acceptaque tonsura, locum secretae mansionis, quam praeviderat abbas, intravit; et ibi usque ad diem mortis in tanta mentis et corporis contritione duravit, ut multa illum, quae alios laterent, vel horrenda vel desideranda vidisse, etiamsi lingua sileret, vita loqueretur.

Narrabat autem hoc modo, quod viderat: «Lucidus,» inquiens, «aspectu et clarus erat indumento, qui me ducebat. Incedebamus autem tacentes, ut videbatur mihi, contra ortum solis solstitialem; cumque ambularemus, devenimus ad vallem multae latitudinis ac profunditatis, infinitae autem longitudinis; quae ad levam nobis sita, unum latus flammis ferventibus nimium terribile, alterum furenti grandine ac frigore nivium omnia perflante atque verrente non minus intolerabile praeferebat. Utrumque autem erat animabus hominum plenum, quae vicissim huc inde videbantur quasi tempestatis impetu iactari. Cum enim vim fervoris inmensi tolerare non possent, prosiliebant miserae in medium rigoris infesti; et cum neque ibi quippiam requiei invenire valerent, resiliebant rursus urendae in medium flammarum inextinguibilium. Cumque hac infelici vicissitudine longe lateque, prout aspicere poteram, sine ulla quietis intercapedine innumerabilis spirituum deformium multitudo torqueretur, cogitare coepi, quod hic fortasse esset infernus, de cuius tormentis intolerabilibus narrari saepius audivi. Respondit cogitationi meae ductor, qui me praecedebat: «Non hoc,» inquiens, «suspiceris; non enim hic infernus est ille, quem putas.»

«At cum me hoc spectaculo tam horrendo perterritum paulatim in ulteriora produceret, vidi subito ante nos obscurari incipere loca, et tenebris omnia repleri. Quas cum intraremus, in tantum paulisper condensatae sunt, ut nihil praeter ipsas aspicerem, excepta dumtaxat specie et veste eius, qui me ducebat. Et cum progrederemur «sola sub nocte per umbras,» ecce subito apparent ante nos crebri flammarum tetrarum globi, ascendentes quasi de puteo magno, rursumque decidentes in eundem. Quo cum perductus essem, repente ductor meus disparuit, ac me solum in medio tenebrarum et horridae visionis reliquit. At cum idem globi ignium sine intermissione modo alta peterent, modo ima baratri repeterent, cerno omnia, quae ascendebant, fastigia flammarum plena esse spiritibus hominum, qui instar favillarum cum fumo ascendentium, nunc ad sublimiora proicerentur, nunc retractis ignium vaporibus relaberentur in profunda. Sed et fetor inconparabilis cum eisdem vaporibus ebulliens omnia illa tenebrarum loca replebat. Et cum diutius ibi pavidus consisterem, utpote incertus, quid agerem, quo verterem gressum, qui me finis maneret; audio subitum post terga sonitum inmanissimi fletus ac miserrimi, simul et cachinnum crepitantem quasi vulgi indocti captis hostibus insultantis. Ut autem sonitus idem clarior redditus ad me usque pervenit, considero turbam malignorum spirituum, quae quinque animas hominum merentes heiulantesque, ipsa multum exultans et cachinnans, medias illas trahebat in tenebras; e quibus videlicet hominibus, ut dinoscere potui, quidam erat adtonsus ut clericus, quidam laicus, quaedam femina. Trahentes autem eos maligni spiritus descenderunt in medium baratri illius ardentis; factumque est, ut cum longius subeuntibus eis, fletum hominum et risum daemoniorum clare discernere nequirem, sonum tamen adhuc promiscuum in auribus haberem. Interea ascenderunt quidam spirituum obscurorum de abysso illa flammivoma, et adcurrentes circumdederunt me, atque oculis flammantibus, et de ore ac naribus ignem putidum efflantes angebant; forcipibus quoque igneis, quos tenebant in manibus, minitabantur me conprehendere, nec tamen me ullatenus contingere, tametsi terrere praesumebant. Qui cum undiqueversum hostibus et caecitate tenebrarum conclusus, huc illucque oculos circumferrem, si forte alicunde quid auxilii, quo salvarer, adveniret, apparuit retro via, qua veneram, quasi fulgor stellae micantis inter tenebras, qui paulatim crescens, et ad me ocius festinans, ubi adpropinquavit, dispersi sunt et aufugerunt omnes, qui me forcipibus rapere quaerebant spiritus infesti.

«Ille autem, qui adveniens eos fugavit, erat ipse, qui me ante ducebat; qui mox conversus ad dextrum iter, quasi contra ortum solis brumalem me ducere coepit. Nec mora, exemtum tenebris in auras me serenae lucis eduxit; cumque me in luce aperta duceret, vidi ante nos murum permaximum, cuius neque longitudini hinc vel inde, neque altitudini ullus esse terminus videretur. Coepi autem mirari, quare ad murum accederemus, cum in eo nullam ianuam, vel fenestram, vel ascensum alicubi conspicerem. Cum ergo pervenissemus ad murum, statim nescio quo ordine fuimus in summitate eius. Et ecce ibi campus erat latissimus ac laetissimus, tantaque flagrantia vernantium flosculorum plenus, ut omnem mox fetorem tenebrosi fornacis, qui me pervaserat, effugaret admirandi huius suavitas odoris. Tanta autem lux cuncta ea loca perfuderat, ut omni splendore diei sive solis meridiani radiis videretur esse praeclarior. Erantque in hoc campo innumera hominum albatorum conventicula, sedesque plurimae agminum laetantium. Cumque inter choros felicium incolarum medios me duceret, cogitare coepi, quod hoc fortasse esset regnum caelorum, de quo praedicari saepius audivi. Respondit ille cogitatui meo: «Non,» inquiens, «non hoc est regnum caelorum, quod autumas.»

«Cumque procedentes transissemus et has beatorum mansiones spirituum, aspicio ante nos multo maiorem luminis gratiam quam prius; in qua etiam vocem cantantium dulcissimam audivi; sed et odoris flagrantia miri tanta de loco effundebatur, ut is, quem antea degustans quasi maximum rebar, iam permodicus mihi odor videretur; sicut etiam lux illa campi florentis eximia, in conparatione eius, quae nunc apparuit, lucis, tenuissima prorsus videbatur, et parva. In cuius amoenitatem loci cum nos intraturos sperarem, repente ductor substitit; nec mora, gressum retorquens ipsa me, qua venimus, via reduxit.

«Cumque reversi perveniremus ad mansiones illas laetas spirituum candidatorum, dixit mihi: «Scis, quae sint ista omnia, quae vidisti?» Respondi ego: «Non.» Et ait: «Vallis illa, quam aspexisti flammis ferventibus et frigoribus horrenda rigidis, ipse est locus, in quo examinandae et castigandae sunt animae illorum, qui differentes confiteri et emendare scelera, quae fecerunt, in ipso tandem mortis articulo ad paenitentiam confugiunt, et sic de corpore exeunt; qui tamen, quia confessionem et paenitentiam vel in morte habuerunt, omnes in die iudicii ad regnum caelorum perveniunt. Multos autem preces viventium, et elimosynae, et ieiunia, et maxime celebratio missarum, ut etiam ante diem iudicii liberentur, adiuvant. Porro puteus ille flammivomus ac putidus, quem vidisti, ipsum est os gehennae, in quo quicumque semel inciderit, numquam inde liberabitur in aevum. Locus vero iste florifer, in quo pulcherrimam hanc iuventutem iucundari ac fulgere conspicis, ipse est, in quo recipiuntur animae eorum, qui in bonis quidem operibus de corpore exeunt; non tamen sunt tantae perfectionis, ut in regnum caelorum statim mereantur introduci; qui tamen omnes in die iudicii ad visionem Christi, et gaudia regni caelestis intrabunt. Nam quicumque in omni verbo, et opere, et cogitatione perfecti sunt, mox de corpore egressi ad regnum caeleste perveniunt; ad cuius vicina pertinet locus ille, ubi sonum cantilenae dulcis cum odore suavitatis ac splendore lucis audisti. Tu autem, quia nunc ad corpus reverti, et rursum inter homines vivere debes, si actus tuos curiosius discutere, et mores sermonesque tuos in rectitudine ac simplicitate servare studueris, accipies et ipse post mortem locum mansionis inter haec, quae cernis, agmina laetabunda spirituum beatorum. Namque ego, cum ad tempus abscessissem a te, ad hoc feci, ut, quid de te fieri deberet, agnoscerem.» Haec mihi cum dixisset, multum detestatus sum reverti ad corpus, delectatus nimirum suavitate ac decore loci illius, quem intuebar, simul et consortio eorum, quos in illo videbam. Nec tamen aliquid ductorem meum rogare audebam; sed inter haec nescio quo ordine repente me inter homines vivere cerno.»

Haec et alia, quae viderat, idem vir Domini, non omnibus passim desidiosis ac vitae suae incuriosis referre volebat, sed illis solummodo, qui vel tormentorum metu perterriti, vel spe gaudiorum perennium delectati, profectum pietatis ex eius verbis haurire volebant. Denique in vicinia cellae illius habitabat quidam monachus, nomine Haemgils, presbyteratus etiam, quem bonis actibus adaequabat, gradu praeminens, qui adhuc superest, et in Hibernia insula solitarius ultimam vitae aetatem pane cibario et frigida aqua sustentat. Hic saepius ad eundem virum ingrediens, audivit ab eo repetita interrogatione, quae et qualia essent, quae exutus corpore videret; per cuius relationem ad nostram quoque agnitionem pervenere, quae de his pauca perstrinximus. Narrabat autem visiones suas etiam regi Aldfrido, viro undecumque doctissimo; et tam libenter tamque studiose ab illo auditus est, ut eius rogatu monasterio supra memorato inditus, ac monachica sit tonsura coronatus, atque ad eum audiendum saepissime, cum illas in partes devenisset, accederet. Cui videlicet monasterio tempore illo religiosae ac modestae vitae abbas et presbyter Ediluald praeerat, qui nunc episcopalem Lindisfarnensis ecclesiae cathedram condignis gradu actibus servat.

Accepit autem in eodem monasterio locum mansionis secretiorem, ubi liberius continuis in orationibus famulatui sui conditoris vacaret. Et quia locus ipse super ripam fluminis erat situs, solebat hoc creber ob magnum castigandi corporis affectum ingredi, ac saepius in eo supermeantibus undis inmergi; sicque ibidem quamdiu sustinere posse videbatur, psalmis vel precibus insistere, fixusque manere, ascendente aqua fluminis usque ad lumbos, aliquando et usque ad collum; atque inde egrediens ad terram, numquam ipsa vestimenta uda atque algida deponere curabat, donec ex suo corpore calefierent et siccarentur. Cumque tempore hiemali defluentibus circa eum semifractarum crustis glacierum, quas et ipse aliquando contriverat, quo haberet locum standi sive inmergendi in fluvio, dicerent, qui videbant: «Mirum, frater Drycthelme,» (hoc enim erat viro nomen), «quod tantam frigoris asperitatem ulla ratione tolerare praevales.» Respondebat ille simpliciter, erat namque homo simplicis ingenii, ac moderatae naturae: «Frigidiora ego vidi.» Et cum dicerent: «Mirum, quod tam austeram tenere continentiam velis.» Respondebat: «Austeriora ego vidi.» Sicque usque ad diem suae vocationis infatigabili caelestium bonorum desiderio corpus senile inter cotidiana ieiunia domabat, multisque et verbo et conversatione saluti fuit.

CAPUT XIII.

Ut econtra alter ad mortem veniens oblatum sibi a

daemonibus codicem suorum viderit peccatorum.

At contra fuit quidam in provincia Merciorum, cuius visiones ac verba, non autem et conversatio, plurimis, sed non sibimet ipsi, profuit. Fuit autem temporibus Coenredi, qui post Aedilredum regnavit, vir in laico habitu atque officio militari positus; sed quantum pro industria exteriori regi placens, tantum pro interna suimet neglegentia displicens. Ammonebat ergo illum sedulo, ut confiteretur, et emendaret, ac relinqueret scelera sua, priusquam subito mortis superventu tempus omne paenitendi et emendandi perderet. Verum ille, frequenter licet admonitus, spernebat verba salutis, seseque tempore sequente paenitentiam acturum esse promittebat. Haec inter tactus infirmitate, decidit in lectum, atque acri coepit dolore torqueri. Ad quem ingressus rex, diligebat enim eum multum, hortabatur, ut vel tunc, antequam moreretur, paenitentiam ageret commissorum. At ille respondit, non se tunc velle confiteri peccata sua, sed cum ab infirmitate resurgeret; ne exprobrarent sibi sodales, quod timore mortis faceret ea, quae sospes facere noluerat; fortiter quidem, ut sibi videbatur, locutus, sed miserabiliter, ut post patuit, daemonica fraude seductus.

Cumque morbo ingravescente, denuo ad eum visitandum ac docendum rex intraret, clamabat statim miserabili voce: «Quid vis modo? quid huc venisti? non enim mihi aliquid utilitatis aut salutis potes ultra conferre.» At ille: «Noli,» inquit, «ita loqui, vide ut sanum sapias.» «Non,» inquit, «insanio, sed pessimam mihi scientiam certus prae oculis habeo.» «Et quid,» inquit, «hoc est?» «Paulo ante,» inquit, «intraverunt domum hanc duo pulcherrimi iuvenes, et resederunt circa me, unus ad caput, et unus ad pedes; protulitque unus libellum perpulchrum, sed vehementer modicum, ac mihi ad legendum dedit; in quo omnia, quae umquam bona feceram, intuens scripta repperi, et haec erant nimium pauca et modica. Receperunt codicem, neque aliquid mihi dicebant. Tum subito supervenit exercitus malignorum et horridorum vultu spirituum, domumque hanc et exterius obsedit, et intus maxima ex parte residens implevit. Tunc ille, qui et obscuritate tenebrosae faciei, et primatu sedis maior esse videbatur eorum, proferens codicem horrendae visionis, et magnitudinis enormis, et ponderis pene inportabilis, iussit uni ex satellitibus suis mihi ad legendum deferre. Quem cum legissem, inveni omnia scelera, non solum quae opere vel verbo, sed etiam quae tenuissima cogitatione peccavi, manifestissime in eo tetricis esse descripta litteris. Dicebatque ad illos, qui mihi adsederant, viros albatos et praeclaros: «Quid hic sedetis, scientes certissime, quia noster est iste?» Responderunt: «Verum dicitis: accipite et in cumulum damnationis vestrae ducite.» Quo dicto statim disparuerunt; surgentesque duo nequissimi spiritus, habentes in manibus vomeres, percusserunt me, unus in capite et alius in pede: qui videlicet modo cum magno tormento inrepunt in interiora corporis mei, moxque ut ad se invicem perveniunt, moriar, et paratis ad rapiendum me daemonibus in inferni claustra pertrahar.»

Sic loquebatur miser desperans, et non multo post defunctus, paenitentiam, quam ad breve tempus cum fructu veniae facere supersedit, in aeternum sine fructu poenis subditus facit. De quo constat, quia, sicut beatus papa Gregorius de quibusdam scribit, non pro se ista, cui non profuere, sed pro aliis viderit, qui eius interitum cognoscentes differre tempus paenitentiae, dum vacat, timerent, ne inproviso mortis articulo praeventi, inpaenitentes perirent. Quod autem codices diversos per bonos sive malos spiritus sibi vidit offerri, ob id superna dispensatione factum est, ut meminerimus facta et cogitationes nostras non in ventum diffluere, sed ad examen summi Iudicis cuncta servari; et sive per amicos angelos in fine nobis ostendenda, sive per hostes. Quod vero prius candidum codicem protulerunt angeli, deinde atrum daemones; illi perparuum, isti enormem; animadvertendum est, quod in prima aetate bona aliqua fecit, quae tamen universa prave agendo iuvenis obnubilavit. Qui si e contrario errores pueritiae corrigere in adulescentia, ac bene faciendo a Dei oculis abscondere curasset, posset eorum numero sociari, de quibus ait psalmus: «Beati, quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata.» Hanc historiam, sicut a venerabili antistite Pecthelmo didici, simpliciter ob salutem legentium sive audientium narrandam esse putavi.

CAPUT XIV.

Ut item alius moriturus deputatum sibi apud

inferos locum poenarum viderit.

Novi autem ipse fratrem, quem utinam non nossem, cuius etiam nomen, si hoc aliquid prodesset, dicere possem; positum in monasterio nobili, sed ipsum ignobiliter viventem. Corripiebatur quidem sedulo a fratribus ac maioribus loci, atque ad castigatiorem vitam converti ammonebatur. Et quamvis eos audire noluisset, tolerabatur tamen ab eis longanimiter ob necessitatem operum ipsius exteriorum; erat enim fabrili arte singularis. Serviebat autem multum ebrietati, et ceteris vitae remissioris inlecebris; magisque in officina sua die noctuque residere, quam ad psallendum atque orandum in ecclesia, audiendumque cum fratribus verbum vitae concurrere consuerat. Unde accidit illi, quod solent dicere quidam, quia, qui non vult ecclesiae ianuam sponte humiliatus ingredi, necesse habet in ianuam inferni non sponte damnatus introduci. Percussus enim langore, atque ad extrema perductus, vocavit fratres, et multum merens ac damnato similis coepit narrare, quia videret inferos apertos, et Satanan demersum in profundis tartari, Caiphanque cum ceteris, qui occiderunt Dominum, iuxta eum flammis ultricibus contraditum: «in quorum vicinia,» inquit, «heu misero mihi locum despicio aeternae perditionis esse praeparatum.» Audientes haec fratres coeperunt diligenter exhortari, ut vel tunc positus adhuc in corpore, paenitentiam faceret. Respondebat ille desperans: «Non est mihi modo tempus vitam mutandi, cum ipse viderim iudicium meum iam esse conpletum.»

Talia dicens, sine viatico salutis obiit, et corpus eius in ultimis est monasterii locis humatum, neque aliquis pro eo vel missas facere, vel psalmos cantare, vel saltim orare praesumebat. O quam grandi distantia divisit Deus inter lucem et tenebras! Beatus protomartyr Stephanus passurus mortem pro veritate, vidit caelos apertos, vidit gloriam Dei et Iesum stantem a dextris Dei; et ubi erat futurus ipse post mortem, ibi oculos mentis ante mortem, quo laetior occumberet, misit. At contra, faber iste tenebrosae mentis et actionis, inminente morte, vidit aperta tartara, vidit damnationem diaboli et sequacium eius; vidit etiam suum infelix inter tales carcerem, quo miserabilius ipse desperata salute periret, sed viventibus, qui haec cognovissent, causam salutis sua perditione relinqueret. Factum est hoc nuper in provincia Berniciorum; ac longe lateque diffamatum, multos ad agendam et non differendam scelerum suorum paenitudinem provocavit. Quod utinam exhinc etiam nostrarum lectione litterarum fiat!

CAPUT XV.

Ut plurimae Scottorum ecclesiae instante

Adamnano catholicum pascha susceperint, utque

idem librum de locis sanctis scripserit.

Quo tempore plurima pars Scottorum in Hibernia, et nonnulla etiam de Brettonibus in Brittania, rationabile et ecclesiasticum paschalis observantiae tempus Domino donante suscepit. Siquidem Adamnan, presbyter et abbas monachorum, qui erant in insula Hii, cum legationis gratia missus a sua gente, venisset ad Aldfridum, regem Anglorum, et aliquandiu in ea provincia moratus videret ritus ecclesiae canonicos; sed et a pluribus, qui erant eruditiores, esset solerter admonitus, ne contra universalem ecclesiae morem vel in observantia paschali, vel in aliis quibusque decretis cum suis paucissimis et in extremo mundi angulo positis vivere praesumeret, mutatus mente est; ita ut ea, quae viderat et audierat in ecclesiis Anglorum, suae suorumque consuetudini libentissime praeferret. Erat enim vir bonus, et sapiens, et scientia scripturarum nobilissime instructus.

Qui cum domum redisset, curavit suos, qui erant in Hii, quive eidem erant subditi monasterio, ad eum, quem cognoverat, quemque ipse toto ex corde susceperat, veritatis callem perducere, nec valuit. Navigavit Hiberniam, et praedicans eis, ac modesta exhortatione declarans legitimum paschae tempus, plurimos eorum, et pene omnes, qui ab Hiensium dominio erant liberi, ab errore avito correctos, ad unitatem reduxit catholicam, ac legitimum paschae tempus observare perdocuit. Qui cum celebrato in Hibernia canonico pascha, ad suam insulam revertisset, suoque monasterio catholicam temporis paschalis observantiam instantissime praedicaret, nec tamen perficere, quod conabatur, posset, contigit eum ante expletum anni circulum migrasse de saeculo. Divina utique gratia disponente, ut vir unitatis ac pacis studiosissimus ante ad vitam raperetur aeternam, quam redeunte tempore paschali, graviorem cum eis, qui eum ad veritatem sequi nolebant, cogeretur habere discordiam.

Scripsit idem vir de locis sanctis librum legentibus multis utillimum; cuius auctor erat docendo ac dictando Galliarum episcopus Arcuulfus, qui locorum gratia sanctorum venerat Hierosolymam, et lustrata omni terra repromissionis, Damascum quoque, Constantinopolim, Alexandriam, multas maris insulas adierat; patriamque navigio revertens, vi tempestatis in occidentalia Brittaniae litora delatus est; ac post multa ad memoratum Christi famulum Adamnanum perveniens, ubi doctus in scripturis, sanctorumque locorum gnarus esse conpertus est, libentissime est ab illo susceptus, libentius auditus; adeo ut, quaeque ille se in locis sanctis memoratu digna vidisse testabatur, cuncta mox iste litteris mandare curaverit. Fecitque opus, ut dixi, multis utile, et maxime illis, qui longius ab eis locis, in quibus patriarchae vel apostoli erant, secreti, ea tantum de his, quae lectione didicerint, norunt. Porrexit autem librum hunc Adamnan Aldfrido regi, ac per eius est largitionem etiam minoribus ad legendum contraditus. Scriptor quoque ipse multis ab ea muneribus donatus patriam remissus est. De cuius scriptis aliqua decerpere, ac nostrae huic historiae inserere commodum fore legentibus reor.

CAPUT XVI.

Quae in eodem libro de loco dominicae nativitatis,

passionis et resurrectionis commemoraverit.

Scripsit ergo de loco dominicae nativitatis in hunc modum:— Bethleem civitas David in dorso sita est angusto ex omni parte vallibus circumdato, ab occidente in orientem mille passibus longa, humili sine turribus muro per extrema plani verticis instructo; in cuius orientali angulo quasi quoddam naturale semiantrum est, cuius exterior pars nativitatis dominicae fuisse dicitur locus; interior Praesepe Domini nominatur. Haec spelunca tota interius pretioso marmore tecta supra locum, ubi Dominus natus specialius traditur, sanctas Mariae grandem gestat ecclesiam.

Scripsit item hoc modo de loco passionis ac resurrectionis illius:— «Ingressis a septentrionali parte urbem Hierosolymam, primum de locis sanctis pro condicione platearum divertendum est ad ecclesiam Constantinianam, quae Martyrium appellatur. Hanc Constantinus imperator, eo quod ibi crux Domini ab Helena matre reperta sit, magnifico et regio cultu construxit. Dehinc ab occasu Golgothana videtur ecclesia, in qua etiam rupis apparet illa, quae quondam ipsam adfixo Domini corpore crucem pertulit, argenteam modo pergrandem sustinens crucem, pendente magna desuper aerea rota cum lampadibus. Infra ipsum vero locum dominicae crucis, excisa in petra crypta est, in qua super altare pro defunctis honoratis sacrificium solet offerri, positis interim in platea corporibus. Huius quoque ad occasum ecclesiae, Anastasis, hoc est resurrectionis dominicae rotunda ecclesia, tribus cincta parietibus, XII columnis sustentatur, inter parietes singulos latum habens spatium viae, quae tria altaria in tribus locis parietis medii continet, hoc est australi, aquilonali, et occidentali. Haec bis quaternas portas, id est introitus, per tres e regione parietes habet, e quibus IIII ad Uulturnum, et IIII ad Eurum spectant. Huius in medio monumentum Domini rotundum petra excisum est, cuius culmen intrinsecus stans homo manu contingere potest, ab oriente habens introitum, cui lapis ille magnus adpositus est; quod intrinsecus ferramentorum vestigia usque in praesens ostendit. Nam extrinsecus usque ad culminis summitatem totum marmore tectum est. Summum vero culmen auro ornatum auream magnam gestat crucem. In huius ergo monumenti Aquilonali parte sepulchrum Domini in eadem petra excisum, longitudinis VII pedum, trium mensura palmarum pavimento altius eminet; introitum habens a latere meridiano, ubi die noctuque XII lampades ardent, IIII intra sepulchrum, VIII supra in margine dextro. Lapis, qui ad ostium monumenti positus erat, nunc fissus est; cuius pars minor quadratum altare ante ostium nihilominus eiusdem monumenti stat; maior vero in orientali eiusdem ecclesiae loco quadrangulum aliud altare sub linteaminibus exstat. Color autem eiusdsm monumenti et sepulchri albo et rubicundo permixtus videtur.

CAPUT XVII.

Quae item de loco ascensionis dominicae

et sepulchris patriarcharum.

De loco quoque ascensionis dominicae praefatus auctor hoc modo refert:— Mons Olivarum altitudine monti Sion par est, sed latitudine et longitudine praestat; exceptis vitibus et olivis, rarae ferax arboris, frumenti quoque et hordei fertilis. Neque enim brucosa, sed herbosa et florida soli illius est qualitas; in cuius summo vertice, ubi Dominus ad caelos ascendit, ecclesia rotunda grandis, ternas per circuitum cameratas habet porticus desuper tectas. Interior namque domus propter dominici corporis meatum camerari et tegi non potuit; altare ad orientem habens angusto culmine protectum, in cuius medio ultima Domini vestigia, caelo desuper patente, ubi ascendit, visuntur. Quae cum cotidie a credentibus terra tollatur, nihilominus manet, eandemque adhuc speciem veluti inpressis signata vestigiis servat. Haec circa aerea rota iacet, usque ad cervicem alta, ab occasu habens introitum, pendente desuper in trocleis magna lampade, totaque die et nocte lucente. In occidentali eiusdem ecclesiae parte fenestrae octo, totidemque e regione lampades in funibus pendentes usque Hierosolymam per vitrum fulgent; quarum lux corda intuentium cum quadam alacritate et conpunctione pavefacere dicitur. In die ascensionis dominicas per annos singulos, missa peracta, validi flaminis procella desursum venire consuevit, et omnes, qui in ecclesia adfuerint, terrae prosternere.

De situ etiam Chebron et monumentis patrum ita scribit:— Chebron quondam civitas et metropolis regni David, nunc ruinis tantum, quid tunc fuerit, ostendens. Uno ad orientem stadio speluncam duplicem in valle habet, ubi sepulchra patriarcharum quadrato muro circumdantur, capitibus versis ad Aquilonem; et haec singula singulis tecta lapidibus instar basilicae dolatis; trium patriarcharum candidis, Adam obscurioris et vilioris operis, qui haud longe ab illis ad borealem extremamque muri illius partem pausat. Trium quoque feminarum viliores et minores memoriae cernuntur. Mamre collis mille passibus a monumentis his ad Boream, herbosus valde et floridus, campestrem habens in vertice planitiem; in cuius aquilonali parte quercus Abrahae duorum hominum altitudinis truncus ecclesia circumdata est.

Haec de opusculis excerpta praefati scriptoris ad sensum quidem verborum illius, sed brevioribus strictisque conprehensa sermonibus, nostris ad utilitatem legentium historiis indere placuit. Plura voluminis illius, siqui scire delectat, vel in ipso illo volumine, vel in eo, quod de illo dudum strictim excerpsimus, epitomate requirat.

CAPUT XVIII.

Ut Australes Saxones episcopos acceperint

Eadberctum et Eollan, Occidentales Danihelem et

Aldhelmum; et de scriptis eiusdem Aldhelmi.

Anno dominicae incarnationis DCCV Aldfrid, rex Nordanhymbrorum, defunctus est, anno regni sui XXo necdum inpleto; cui succedens in imperium filius suus Osred, puer octo circiter annorum, regnavit annis XI. Huius regni principio antistes Occidentalium Saxonum Haeddi caelestem migravit ad vitam. Bonus quippe erat vir, ac iustus, et episcopalem vitam sive doctrinam magis insito sibi virtutum amore quam lectionibus institutus exercebat. Denique reverentissimus antistes Pecthelm, de quo in sequentibus suo loco dicendum est, qui cum successore eius Aldhelmo multo tempore adhuc diaconus sive monachus fuit, referre est solitus, quod in loco, quo defunctus est, ob meritum sanctitatis eius multa sanitatum sint patrata miracula, hominesque provinciae illius solitos ablatum inde pulverem propter languentes in aquam mittere, atque huius gustum sive aspersionem multis sanitatem egrotis et hominibus et pecoribus conferre; propter quod frequenti ablatione pulveris sacri fossa sit ibidem facta non minima.

Quo defuncto, episcopatus provinciae illius in duas parrochias divisus est. Una data Daniheli, quam usque hodie regit; altera Aldhelmo, cui annis IIII strenuissime praefuit; ambo et in rebus ecclesiasticis, et in scientia scripturarum sufficienter instructi. Denique Aldhelm, cum adhuc esset presbyter et abbas monasterii, quod «Maildufi urbem» nuncupant, scripsit, iubente synodo suae gentis, librum egregium adversus errorem Brettonum, quo vel pascha non suo tempore celebrant, vel alia perplura ecclesiasticae castitati et paci contraria gerunt, multosque eorum, qui Occidentalibus Saxonibus subditi erant Brettones, ad catholicam dominici paschae celebrationem huius lectione perduxit. Scripsit et de virginitate librum eximium, quem in exemplum Sedulii geminato opere, et versibus exametris, et prosa conposuit. Scripsit et alia nonnulla, utpote vir undecumque doctissimus; nam et sermone nitidus, et scripturarum, ut dixi, tam liberalium quam ecclesiasticarum erat eruditione mirandus. Quo defuncto, pontificatum pro eo suscepit Fortheri, qui usque hodie superest; vir et ipse in scripturis sanctis multum eruditus.

Quibus episcopatum administrantibus statutum est synodali decreto, ut provincia Australium Saxonum, quae eatenus ad civitatis Uentanae, cui tunc Danihel praeerat, parrochiam pertinebat, et ipsa sedem episcopalem, ac proprium haberet episcopum; consecratusque est eis primus antistes Eadberct, qui erat abbas monasterii beatae memoriae Uilfridi episcopi, quod dicitur Selaeseu; quo defuncto, Eolla suscepit officium pontificatus. Ipso autem ante aliquot annos ex hac luce subtracto, episcopatus usque hodie cessavit.

CAPUT XIX.

Ut Coinred Merciorum et Offa Orientalium

Saxonum rex in monachico habitu Romae vitam finierint,

et de vita vel obitu Uilfridi episcopi.

Anno autem imperii Osredi IIIIo, Coinred, qui regno Merciorum nobilissime tempore aliquanto praefuerat, nobilius multo regni sceptra reliquit. Nam venit Romam, ibique adtonsus, pontificatum habente Constantino, ac monachusfactus, ad limina apostolorum, in precibus, ieiuniis, et elimosynis usque ad diem permansit ultimum; succedente in regnum Ceolredo filio Aedilredi, qui ante ipsum Coinredum idem regnum tenebat. Venit autem cum illo et filius Sigheri regis Orientalium Saxonum, cuius supra meminimus, vocabulo Offa, iuvenis amantissimae aetatis et venustatis, totaeque suae genti ad tenenda servandaque regni sceptra exoptatissimus. Qui pari ductus devotione mentis, reliquit uxorem, agros, cognatos, et patriam propter Christum, et propter evangelium, ut in hac vita centuplum acciperet, et in saeculo venturo vitam aeternam. Et ipse ergo, ubi ad loca sancta Romam pervenerunt, adtonsus, et in monachico vitam habitu conplens, ad visionem beatorum apostolorum in caelis diu desideratam pervenit.

Eodem sane anno, quo hi Brittaniam reliquere, antistes eximius Uilfrid post XL et V annos accepti episcopatus diem clausit extremum in provincia, quae vocatur Inundalum; corpusque eius loculo inditum, perlatum est in monasterium ipsius, quod dicitur Inhrypum, et iuxta honorem tanto pontifici congruum in ecclesia beati apostoli Petri sepultum. De cuius statu vitae, ut ad priora repedantes, paucis, quae sunt gesta, memoremus, cum esset puer bonae indolis, atque aetatem moribus transiens, ita se modeste et circumspecte in omnibus gereret, ut merito a maioribus quasi unus ex ipsis amaretur, veneraretur, amplecteretur, ubi XIIIIum aetatis contigit annum, monasticam saeculari vitam praetulit. Quod ubi patrisuo narravit, iam enim mater obierat, libenter eius votis ac desideriis caelestibus adnuit, eumque coeptis insistere salutaribus iussit. Venit ergo ad insulam Lindisfarnensem, ibique monachorum famulatui se contradens, diligenter ea, quae monasticae castitatis ac pietatis erant, et discere curabat et agere. Et quia acris erat ingenii, didicit citissime psalmos, et aliquot codices; necdum quidem adtonsus, verum eis, quae tonsura maiores sunt, virtutibus, humilitatis et oboedientiae, non mediocriter insignitus; propter quod et a senioribus et coaetaneis suis iusto colebatur affectu. In quo videlicet monasterio cum aliquot annos Deo serviret, animadvertit paulatim adulescens animi sagacis, minime perfectam esse virtutis viam, quae tradebatur a Scottis, proposuitque animo venire Romam, et qui ad sedem apostolicam ritus ecclesiastici sive monasteriales servarentur, videre. Quod cum fratribus referret, laudaverunt eius propositum, eumque id, quod mente disposuerat, perficere suadebant. At ille confestim veniens ad reginam Eanfledam, quia notus erat ei, eiusque consilio ac suffragiis praefato fuerat monasterio sociatus, indicavit ei desiderium sibi inesse beatorum apostolorum limina visitandi; quae delectata bono adulescentis proposito, misit eum Cantiam ad regem Erconberctum, qui erat filius avunculi sui, postulans, ut eum honorifice Romam transmitteret. Quo tempore ibi gradum archiepiscopatus Honorius, unus ex discipulis beati papae Gregorii, vir in rebus ecclesiasticis sublimiter institutus servabat. Ubi cum aliquandiu demoratus adulescens animi vivacis diligenter his, quae inspiciebat, discendis operam daret, supervenit illo alius adulescens, nomine Biscop, cognomento Benedictus, de nobilibus Anglorum, cupiens et ipse Romam venire; cuius supra meminimus.

Huius ergo comitatui rex sociavit Uilfridum, utque illum secum Romam perduceret, iussit. Qui cum Lugdunum pervenissent, Uilfrid a Dalfino civitatis episcopo ibi retentus est, Benedictus coeptum iter naviter Romam usque conplevit. Delectabatur enim antistes prudentia verborum iuvenis, gratia venusti vultus, alacritate actionis, et constantia ac maturitate cogitationis. Unde et omnia, quae necesse habebat, habundanter ipsi cum sociis suis, quamdiu secum erant, donabat; et insuper offerebat, ut, si vellet, partem Galliarum non minimam illi regendam committeret, ac filiam fratris sui virginem illi coniugem daret, eumque ipse loco adoptivi semper haberet. At ille gratias agens pietati, quam erga eum, cum esset peregrinus, habere dignaretur, respondit propositum se magis alterius conversationis habere, atque ideo, patria relicta, Romam iter agere coepisse.

Quibus auditis antistes misit eum Romam, dato duce itineris, et cunctis simul, quae necessitas poscebat itineris, largiter subministratis; obsecrans sedulo, ut, cum patriam reverteretur, per se iter facere meminisset. Veniens vero Romam, et orationibus ac meditationi rerum ecclesiasticarum, ut animo proposuerat, cotidiana mancipatus instantia, pervenit ad amicitiam viri sanctissimi ac doctissimi, Bonifatii videlicet archidiaconi, qui etiam consiliarius erat apostolici papae; cuius magisterio IIII evangeliorum libros ex ordine didicit, computum paschae rationabilem, et alia multa, quae in patria nequiverat, ecclesiasticis disciplinis accommoda, eodem magistro tradente percepit; et cum menses aliquot ibi studiis occupatus felicibus exegisset, rediit ad Dalfinum in Galliam, et III annos apud eum commoratus, adtonsus est ab eo, et in tanto habitus amore, ut heredem sibi illum facere cogitasset. Sed ne hoc fieri posset, antistes crudeli morte praereptus est, et Uilfrid ad suae potius, hoc est Anglorum, gentis episcopatum reservatus. Namque Baldhild regina missis militibus episcopum iussit interfici; quem ad locum quidem, quo decollandus erat, secutus est Uilfrid clericus illius, desiderans cum eo, tametsi ipso multum prohibente, pariter occumbere. Sed hunc ubi peregrinum atque oriundum de natione Anglorum cognovere carnifices, pepercere illi, neque eum trucidare cum suo voluere pontifice.

At ille Brittaniam veniens, coniunctus est amicitiis Alchfridi regis, qui catholicas ecclesiae regulas sequi semper, et amare didicerat. Unde et ille, quia catholicum eum esse conperiit, mox donavit terram X familiarum in loco, qui dicitur Stanford, et non multo post monasterium XXX familiarum in loco, qui vocatur Inhrypum; quem videlicet locum dederat pridem ad construendum inibi monasterium his, qui Scottos sequebantur. Verum quia illi postmodum optione data maluerunt loco cedere, quam pascha catholicum, ceterosque ritus canonicos iuxta Romanae et apostolicae ecclesiae consuetudinem recipere, dedit hoc illi, quem melioribus inbutum disciplinis ac moribus vidit.

Quo in tempore, ad iussionem praefati regis presbyter ordinatus est in eodem monasterio ab Agilbercto episcopo Gevissorum, cuius supra meminimus, desiderante rege, ut vir tantae eruditionis ac religionis sibi specialiter individuo comitatu sacerdos esset, ac doctor. Quem non multo post, detecta et eliminata, ut et supra docuimus, Scottorum secta, Galliam mittens, cum consilio atque consensu patris sui Osuiu, episcopum sibi rogavit ordinari, cum esset annorum circiter XXX, eodem Agilbercto tunc episcopatum agente Parisiacae civitatis; cum quo et alii XI episcopi ad dedicationem antistitis convenientes, multum honorifice ministerium impleverunt. Quo adhuc in transmarinis partibus demorante, consecratus est in episcopatum Eboraci, iubente rege Osuio, Ceadda vir sanctus, ut supra memoratum est, et tribus annis ecclesiam sublimiter regens, dehinc ad monasterii sui, quod est in Laestingaei, curam secessit, accipiente Uilfrido episcopatum totius Nordanhymbrorum provinciae.

Qui deinde regnante Ecgfrido, pulsus est episcopatu, et alii pro illo consecrati antistites, quorum supra meminimus; Romamque iturus, et coram apostolico papa causam dicturus, ubi navem conscendit, flante Favonio pulsus est Fresiam, et honorifice susceptus a barbaris ac rege illorum Aldgilso, praedicabat eis Christum, et multa eorum milia verbo veritatis instituens, a peccatorum suorum sordibus fonte Salvatoris abluit; et quod postmodum Uilbrord, reverentissimus Christi pontifex, in magna devotione conplevit, ipse primus ibi opus evangelicum coepit. Ibi ergo hiemem cum nova Dei plebe feliciter exigens, sic Romam veniendi iter repetiit; et ubi causa eius ventilata est, praesente Agathone papa et pluribus episcopis, universorum iudicio absque crimine accusatus fuisse, et episcopatu esse dignus inventus est.

Quo in tempore idem papa Agatho, cum synodum congregaret Romae CXXV episcoporum, adversus eos, qui unam in Domino Salvatore voluntatem atque operationem dogmatizabant, vocari iussit et Uilfridum, atque inter episcopos considentem dicere fidem suam, simul et provinciae sive insulae, de qua venerat. Cumque catholicus fide cum suis esset inventus, placuit hoc inter cetera eiusdem synodi gestis inseri, scriptumque est hoc modo: «Uilfridus Deo amabilis episcopus Eboracae civitatis, apostolicam sedem de sua causa appellans, et ab hac potestate de certis incertisque rebus absolutus, et cum aliis CXXV coepiscopis in synodo in iudicii sede constitutus, et pro omni aquilonali parte Brittaniae et Hiberniae, insulis quae ab Anglorum, et Brettonum, nec non Scottorum et Pictorum gentibus incoluntur, veram et catholicam fidem confessus est, et cum subscriptione sua corroboravit.»

Post haec reversus Brittaniam provinciam Australium Saxonum ab idolatriae ritibus ad Christi fidem convertit. Vectae quoque insulae verbi ministros destinavit; et secundo anno Aldfridi, qui post Ecgfridum regnavit, sedem suam et episcopatum ipso rege invitante recepit. Sed post V annos denuo accusatus, ab eodem ipso rege et plurimis episcopis praesulatu pulsus est; veniensque Romam, cum praesentibus accusatoribus acciperet locum se defendendi, considentibus episcopis pluribus cum apostolico papa Iohanne, omnium iudicio probatum est accusatores eius non nulla in parte falsas contra eum machinasse calumnias; scriptumque a praefato papa regibus Anglorum Aedilredo et Aldfrido, ut eum in episcopatum suum, eo quod iniuste fuerit condemnatus, facerent recipi.

Iuvit autem causam absolutionis eius lectio synodi beatae memoriae papae Agathonis, quae quondam ipso praesente in urbe atque in eodem concilio inter episcopos residente, ut praediximus, acta est. Cum ergo causa exigente synodus eadem coram nobilibus et frequentia populi, iubente apostolico papa, diebus aliquot legeretur, ventum est ad locum, ubi scriptum erat: «Uilfridus Deo amabilis episcopus Eboracae civitatis, apostolicam sedem de sua causa appellans, et ab hac potestate de certis incertisque rebus absolutus,» et cetera, quae supra posuimus. Quod ubi lectum est, stupor adprehendit audientes; et silente lectore coeperunt alterutrum requirere, quis esset ille Uilfridus episcopus. Tum Bonifatius consiliarius apostolici papae, et alii perplures, qui eum temporibus Agathonis papae ibi viderant dicebant ipsum esse episcopum, qui nuper Romam accusatus a suis, atque ab apostolica sede iudicandus advenerit: «qui iamdudum,» inquiunt, «aeque accusatus huc adveniens, mox audita ac diiudicata causa et controversia utriusque partis, a beatae memoriae papa Agathone probatus est contra fas a suo episcopatu repulsus; et tanti apud eum habitus est, ut ipsum in concilio, quod congregarat, episcoporum, quasi virum incorruptae fidei, et animi probi residere praeciperet.» Quibus auditis dicebant omnes una cum ipso pontifice, virum tantae auctoritatis, qui per XL prope annos episcopatu fungebatur, nequaquam damnari debere, sed ad integrum culpis accusationum absolutum patriam cum honore reverti.

Qui cum Brittaniam remeans in Galliarum partes devenisset, tactus est infirmitate repentina, et ea crescente adeo pressus, ut neque equo uchi posset, sed manibus ministrorum portaretur in grabato. Sic delatus in Maeldum civitatem Galliae IIII diebus ac noctibus quasi mortuus iacebat, halitu tantum pertenui, quia viveret, demonstrans. Cumque ita sine cibo et potu, sine voce et auditu, quatriduo perseveraret, quinta demum inlucescente die, quasi de gravi experrectus somno, exsurgens resedit; apertisque oculis vidit circa se choros psallentium simul et flentium fratrum; ac modicum suspirans interrogavit, ubi esset Acca presbyter; qui statim vocatus intravit, et videns eum melius habentem, ac loqui iam valentem, flexis genibus gratias egit Deo cum omnibus, qui aderant, fratribus. Et cum parum consedissent, ac de supernis iudiciis trepidi aliqua confabulari coepissent, iussit pontifex ceteros ad horam egredi, et ad Accan presbyterum ita loqui exorsus est:

«Visio mihi modo tremenda apparuit, quam te audire ac silentio tegere volo, donec sciam, quid de me fieri velit Deus. Adstitit enim mihi quidam candido praeclarus habitu, dicens se Michahelem esse archangelum: «et ob hoc,» inquit, «missus sum, ut te a morte revocem; donavit enim tibi Dominus vitam per orationes ac lacrimas discipulorum ac fratrum tuorum, et per intercessionem beatae suae genetricis semperque virginis Mariae. Quapropter dico tibi, quia modo quidem ab infirmitate hac sanaberis; sed paratus esto, quia post quadriennium revertens visitabo te; patriam vero perveniens, maximam possessionum tuarum, quae tibi ablatae sunt, portionem recipies, atque in pace tranquilla vitam terminabis».» Convaluit igitur episcopus, cunctis gaudentibus, ac Deo gratias agentibus, coeptoque itinere Brittaniam venit.

Lectis autem epistulis, quas ab apostolico papa advexerat, Berctuald archiepiscopus, et Aedilred quondam rex, tunc autem abbas, libentissime faverunt; qui videlicet Aedilred accitum ad se Coinredum, quem pro se regem fecerat, amicum episcopo fieri petiit, et inpetravit. Sed Aldfrid Nordanhymbrorum rex eum suscipere contemsit, nec longo tempore superfuit; unde factum est, ut, regnante Osredo filio eius, mox synodo facta iuxta fluvium Nidd, post aliquantum utriusque partis conflictum, tandem cunctis faventibus in praesulatum sit suae receptus ecclesiae. Sicque IIII annis, id est usque ad diem obitus sui, vitam duxit in pace. Defunctus est autem in monasterio suo, quod habebat in provincia Undalum sub regimine Cudualdi abbatis; et ministerio fratrum perlatus in primum suum monasterium, quod vocatur Inhrypum, positus est in ecclesia beati apostoli Petri iuxta altare ad Austrum, ut et supra docuimus; et hoc de illo supra epitaphium scriptum:

Uilfridus hic magnus requiescit corpore praesul,

Hanc Domino qui aulam ductus pietatis amore

Fecit, et eximio sacravit nomine Petri,

Cui claves caeli Christus dedit arbiter orbis;

Atque auro ac Tyrio devotus vestiit ostro.

Quin etiam sublime crucis, radiante metallo,

Hic posuit tropaeum, nec non et quattuor auro

Scribi evangelii praecepit in ordine libros;

Ac thecam e rutilo his condignam condidit auro;

Paschalis qui etiam sollemnia tempora cursus

Catholici ad iustum correxit dogma canonis,

Quem statuere patres, dubioque errore remoto,

Certa suae genti ostendit moderamina ritus;

Inque locis istis monachorum examina crebra

Colligit, ac monitis cavit, quae regula patrum

Sedulus instituit; multisque domique forisque

Iactatus nimium per tempora longa periclis,

Quindecies ternos postquam egit episcopus annos,

Transiit, et gaudens caelestia regna petivit.

Dona, Iesu, ut grex pastoris calle sequatur.

CAPUT XX.

Ut religioso abbati Hadriano Albinus, Uilfrido

in episcopatum Acca successerit.

Anno post obitum praefati patris proximo, id est quinto Osredi regis, reverentissimus pater Hadrianus abbas, cooperator in verbo Dei Theodori beatae memoriae episcopi, defunctus est, et in monasterio suo in ecclesia beatae Dei genetricis sepultus; qui est annus XLmus primus, ex quo a Uitaliano papa directus est cum Theodoro; ex quo autem Brittaniam venit, XXXIX. Cuius doctrinae simul et Theodori inter alia testimonium perhibet, quod Albinus discipulus eius, qui monasterio ipsius in regimine successit, in tantum studiis scripturarum institutus est, ut Grecam quidem linguam non parva ex parte, Latinam vero non minus quam Anglorum, quae sibi naturalis est, noverit.

Suscepit vero pro Uilfrido episcopatum Hagustaldensis ecclesiae Acca presbyter eius, vir et ipse strenuissimus, et coram Deo et hominibus magnificus; qui et ipsius ecclesiae suae, quae in beati Andreae apostoli honorem consecrata est, aedificium multifario decore ac mirificis ampliavit operibus. Dedit namque operam, quod et hodie facit, ut adquisitis undecumque reliquiis beatorum apostolorum et martyrum Christi, in venerationem illorum poneret altaria, distinctis porticibus in hoc ipsum intra muros eiusdem ecclesiae, sed et historias passionis eorum, una cum ceteris ecclesiasticis voluminibus, summa industria congregans, amplissimam ibi ac nobilissimam bibliothecam fecit, nec non et vasa sancta, et luminaria, aliaque huiusmodi, quae ad ornatum domus Dei pertinent, studiosissime paravit. Cantatorem quoque egregium, vocabulo Maban, qui a successoribus discipulorum beati papae Gregorii in Cantia fuerat cantandi sonos edoctus, ad se suosque instituendos accersiit, ac per annos XII tenuit; quatinus et, quae illi non noverant, carmina ecclesiastica doceret; et ea, quae quondam cognita longo usu vel neglegentia inveterare coeperunt, huius doctrina priscum renovarentur in statum. Nam et ipse episcopus Acca cantator erat peritissimus, quomodo etiam in litteris sanctis doctissimus, et in catholicae fidei confessione castissimus, in ecclesiasticae quoque institutionis regulis solertissimus exstiterat; et usquedum praemia piae devotionis accipiat, existere non desistit; utpote qui a pueritia in clero sanctissimi ac Deo dilecti Bosa Eboracensis episcopi nutritus atque eruditus est; deinde ad Uilfridum episcopum spe melioris propositi adveniens, omnem in eius obsequio usque ad obitum illius explevit aetatem; cum quo etiam Romam veniens multa illic, quae in patria nequiverat, ecclesiae sanctae institutis utilia didicit.

CAPUT XXI.

Ut Ceolfrid abbas regi Pictorum architectos

ecclesiae, simul et epistulam de catholico pascha

vel de tonsura miserit.

Eo tempore Naiton rex Pictorum, qui septentrionales Brittaniae plagas inhabitant, admonitus ecclesiasticarum frequenti meditatione scripturarum, abrenuntiavit errori, quo eatenus in observatione paschae cum sua gente tenebatur, et se suosque omnes ad catholicum dominicae resurrectionis tempus celebrandum perduxit. Quod ut facilius et maiore auctoritate perficeret, quaesivit auxilium de gente Anglorum, quos iamdudum ad exemplum sanctae Romanae et apostolicae ecclesiae suam religionem instituisse cognovit. Siquidem misit legatarios ad virum venerabilem Ceolfridum, abbatem monasterii beatorum apostolorum Petri et Pauli, quod est ad ostium Uiuri amnis, et iuxta amnem Tinam, in loco, qui vocatur Ingyruum, cui ipse post Benedictum, de quo supra diximus, gloriosissime praefuit; postulans, ut exhortatorias sibi litteras mitteret, quibus potentius confutare posset eos, qui pascha non suo tempore observare praesumerent; simul et de tonsurae modo vel ratione, qua clericos insigniri deceret; excepto, quod etiam ipse in his non parva ex parte esset inbutus. Sed et architectos sibi mitti petiit, qui iuxta morem Romanorum ecclesiam de lapide in gente ipsius facerent, promittens hanc in honorem beati apostolorum principis dedicandam; se quoque ipsum cum suis omnibus morem sanctae Romanae et apostolicae ecclesiae semper imitaturum, in quantum dumtaxat tam longe a Romanorum loquella et natione segregati hunc ediscere potuissent. Cuius religiosis votis ac precibus favens reverentissimus abba Ceolfrid misit architectos, quos petebatur, misit illi et litteras scriptas in hunc modum:

«Domino excellentissimo et gloriosissimo regi Naitano, Ceolfrid abbas in Domino salutem.

«Catholicam sancti paschae observantiam, quam a nobis, rex Deo devote, religioso studio quaesisti, promtissime ac libentissime tuo desiderio, iuxta quod ab apostolica sede didicimus, patefacere satagimus. Scimus namque caelitus sanctae ecclesiae donatum, quotiens ipsi rerum domini discendae, docendae, custodiendae veritati operam inpendunt. Nam et vere omnino dixit quidam saecularium scriptorum, quia felicissimo mundus statu ageretur, si vel reges philosopharentur, vel regnarent philosophi. Quod si de philosophia huius mundi vere intellegere, de statu huius mundi merito diligere potuit homo huius mundi; quanto magis civibus patriae caelestis in hoc mundo peregrinantibus optandum est, et totis animi viribus supplicandum, ut, quo plus in mundo quique valent, eo amplius eius, qui super omnia est, Iudicis mandatis auscultarc contendant, atque ad haec observanda secum eos quoque, qui sibi commissi sunt, exemplis simul et auctoritate instituant?

«Tres sunt ergo regulae sacris inditae litteris, quibus paschae celebrandi tempus nobis praefinitum, nulla prorsus humana licet auctoritate mutari; e quibus duae in lege Mosi divinitus statutae, tertia in evangelio per effectum dominicae passionis et resurrectionis adiuncta est. Praecepit enim lex, ut pascha primo mense anni et tertia eiusdem mensis septimana, id est a XVa die usque ad XXIam, fieri deberet; additum est per institutionem apostolicam ex evangelio, ut in ipsa tertia septimana diem dominicam expectare, atque in ea temporis paschalis initium tenere debeamus. Quam videlicet regulam triformem quisquis rite custodierit, numquam in adnotatione festi paschalis errabit. Verum si de his singulis enucleatius ac latius audire desideras, scriptum est in Exodo, ubi liberandus de Aegypto populus Israel primum pascha facere iubetur, quia: «dixerit Dominus ad Mosen et Aaron: Mensis iste vobis principium mensium primus erit in mensibus anni. Loquimini ad universum coetum filiorum Israel et dicite eis: Xa die mensis huius tollat unusquisque agnum per familias et domus suas.» Et paulo post: «Et servabitis eum usque ad XIIIIam diem mensis huius; immolabitque eum universa multitudo filiorum Israel ad vesperam.» Quibus verbis manifestissime constat, quod ita in observatione paschali mentio fit diei XIIIIae, ut non tamen in ipsa die XIIIIa pascha fieri praecipiatur; sed adveniente tandem vespera diei XIIIIae, id est XVa luna, quae initium tertiae septimanae faciat, in caeli faciem prodeunte, agnus immolari iubeatur; et quod ipsa sit nox XVie lunae, in qua percussis Aegyptiis Israel est a longa servitute redemtus. «VII,» inquit, «diebus azyma comedetis.» Quibus item verbis tota tertia septimana eiusdem primi mensis decernitur sollemnis esse debere. Sed ne putaremus easdem VII dies a XIIIIa usque ad XXam esse computandas, continuo subiecit: «In die primo non erit fermentum in domibus vestris. Quicumque comederit fermentum, peribit anima illa de Israel, a die primo usque ad diem septimum,» et cetera, usquedum ait: «In eadem enim ipsa die educam exercitum vestrum de terra Aegypti.»

«Primum ergo diem azymorum appellat eum, in quo exercitum eorum esset educturus de Aegypto. Constat autem, quia non XIIIIa die, in cuius vespera agnus est immolatus, et quae proprie pascha sive phase dicitur; sed XVa sunt educti ex Aegypto, sicut in libro Numerorum apertissime scribitur: «Profecti igitur de Ramesse XVa die mensis primi, altera die phase, filii Israel in manu excelsa.» VII ergo dies azymorum, in quarum prima eductus est populus Domini ex Aegypto, ab initio, ut diximus, tertiae septimanae, hoc est a XVa die mensis primi usque ad XXIam eiusdem mensis diem conpletam computari oportet. Porro dies XIIIIa extra hunc numerum separatim sub paschae titulo praenotatur, sicut Exodi sequentia patenter edocent; ubi cum dictum esset: «In eadem enim ipsa die educam exercitum vestrum de terra Aegypti;» protinus adiunctum est: «Et custodietis diem istum in generationes vestras ritu perpetuo. Primo mense, XIIIIa die mensis comedetis azyma usque ad diem XXIam eiusdem mensis ad vesperam. VII diebus fermentatum non invenietur in domibus vestris.» Quis enim non videat, a XIIIIa usque ad XXIam non VII solummodo, sed octo potius esse dies, si et ipsa XIIIIa adnumeretur? Sin autem, ut diligentius explorata scripturae veritas docet, a vespera diei XIIIIae usque ad vesperam XXIae computaverimus, videbimus profecto, quod ita dies XIIIIa vesperam suam in festi paschalis initium prorogat, ut non amplius tota sacra sollemnitas, quam VII tantummodo noctes cum totidem diebus conprehendat; unde vera esse probatur nostra definitio, qua tempus paschale primo mense anni et tertia eius ebdomada celebrandum esse diximus. Veraciter enim tertia agitur ebdomada, quod a vespera XIIIIae diei incipit, et in vespera XXIae conpletur.

«Postquam vero pascha nostrum immolatus est Christus, diemque nobis dominicam, quae apud antiquos una vel prima sabbati sive sabbatorum vocatur, gaudio suae resurrectionis fecit esse sollemnem; ita hanc apostolica traditio festis paschalibus inseruit, ut nil omnimodis de tempore paschae legalis praeoccupandum, nihil minuendum esse decerneret. Quin potius statuit, ut expectaretur iuxta praeceptum legis idem primus anni mensis, expectaretur XIIIIa dies illius, expectaretur vespera eiusdem. Et cum haec dies in sabbatum forte inciderit, tolleret unusquisque agnum per familias et domus suas, et immolaret eum ad vesperam, id est praepararent omnes ecclesiae per orbem, quae unam catholicam faciunt, panem et vinum in mysterium carnis et sanguinis agni inmaculati, qui abstulit peccata mundi; et praecedente congrua lectionum orationum, caerimoniarum paschalium sollemnitate, offerrent haec Domino in spem futurae suae redemtionis. Ipsa est enim eadem nox, in qua de Aegypto per sanguinem agni Israelitica plebs erepta est; ipsa, in qua per resurrectionem Christi liberatus est a morte aeterna populus omnis Dei. Mane autem inlucescente die dominica, primam paschalis festi diem celebrarent. Ipsa est enim dies, in qua resurrectionis suae gloriam Dominus multifario piae revelationis gaudio discipulis patefecit. Ipsa prima dies azymorum, de qua multum distincte in Levitico scriptum est: «Mense primo, XIIIIa die mensis ad vesperam phase Domini est, et XVa die mensis huius sollemnitas azymorum Domini est. VII diebus azyma comedetis. Dies primus erit celeberrimus, sanctusque.»

«Si ergo fieri posset, ut semper in diem XVum primi mensis, id est in lunam XVam dominica dies incurreret, uno semper eodemque tempore cum antiquo Dei populo, quanquam sacramentorum genere discreto, sicut una eademque fide, pascha celebrare possemus. Quia vero dies septimanae non aequali cum luna tramite procurrit, decrevit apostolica traditio, quae per beatum Petrum Romae praedicata, per Marcum evangelistam et interpretem ipsius Alexandriae confirmata est, ut adveniente primo mense, adveniente in eo vespera diei XIIIIae, expectetur etiam dies dominica, a XVa usque ad XXIam diem eiusdem mensis. In quacumque enim harum inventa fuerit, merito in ea pascha celebrabitur; quia nimirum haec ad numerum pertinet illarum VII dierum, quibus azyma celebrari iubetur. Itaque fit, ut numquam pascha nostrum a septimana mensis primi tertia in utramvis partem declinet; sed vel totam eam, id est omnes VII legalium azymorum dies, vel certe aliquos de illis teneat. Nam etsi saltim unum ex eis, hoc est ipsum septimum adprehenderit, quem tam excellenter scriptura commendat: «Dies autem,» inquiens, «septimus erit celebrior et sanctior, nullumque servile opus fiet in eo»; nullus arguere nos poterit, quod non recte dominicum paschae diem, quem de evangelio suscepimus, in ipsa, quam lex statuit, tertia primi mensis ebdomada celebremus.»

«Cuius observantiae catholica ratione patefacta, patet e contrario error inrationabilis eorum, qui praefixos in lege terminos, nulla cogente necessitate, vel anticipare vel transcendere praesumunt. Namque sine ratione necessitatis alicuius anticipant illi tempus in lege praescriptum, qui dominicum paschae diem a XIIIIa mensis primi usque ad XXam putant lunam esse servandum. Cum enim a vespera diei XIIIae vigilias sanctae noctis celebrare incipiunt, claret, quod illam in exordio sui paschae diem statuunt, cuius nullam omnino mentionem in decreto legis inveniunt. Et cum XXIa die mensis pascha dominicum celebrare refugiunt, patet profecto, quod illam per omnia diem a sua sollemnitate secernunt, quam lex maiore prae ceteris festivitate memorabilem saepenumero commendat; sicque diem paschae ordine perverso, et aliquando in secunda ebdomada totam conpleant, et numquam in ebdomadae tertiae die septima ponant; rursumque, qui a XVIa die mensis saepedicti usque ad XXIIam pascha celebrandum magis autumant, non minore utique errore, tametsi altero latere a recto veritatis tramite divertunt, et veluti naufragia Scyllae fugientes, in Charybdi voraginem submergendi decidunt. Nam cum a luna XVIa primi mensis oriente, id est a vespera diei XVae pascha incipiendum doceant; nimirum constat, quia XIIIIam diem mensis eiusdem, quam lex primitus et praecipue commendat, a sua prorsus sollemnitate secludunt; ita ut XVae, in qua populus Dei ab Aegyptia servitute redemtus est, et in qua Dominus suo mundum sanguine a peccatorum tenebris liberavit, in qua etiam sepultus spem nobis post mortem beatae quietis tribuit, vix vesperam tangant.

«Idemque poenam erroris sui in semet ipsos recipientcs, cum in XXIIa die mensis paschae diem statuunt dominicum, legitimos utique terminos paschae aperta transgressione violant, utpote qui ab illius diei vespera pascha incipiunt, in qua hoc lex consummari et perfici debere decrevit, illam in pascha diem adsignent primam, cuius in lege mentio nulla usquam repperitur, id est quartae primam septimanae. Qui utrique non solum in definitione et computo lunaris aetatis, sed et in mensis primi nonnumquam inventione falluntur. Quae disputatio maior est, quam epistula hac vel valeat conprehendi, vel debeat. Tantum hoc dicam, quod per aequinoctium vernale semper inerrabiliter possit inveniri, qui mensis iuxta computum lunae primus anni, qui esse debeat ultimus. Aequinoctium autem iuxta sententiam omnium Orientalium et maxime Aegyptiorum, qui prae ceteris doctoribus calculandi palmam tenent, XII Kalendarum Aprilium die provenire consuevit, ut etiam ipsi horologica inspectione probamus. Quaecumque ergo luna ante aequinoctium plena est, XIIIIa videlicet vel XVa existens, haec ad praecedentis anni novissimum pertinet mensem, ideoque paschae celebrando habilis non est. Quae vero post aequinoctium, vel in ipso aequinoctio suum plenilunium habet, in hac absque ulla dubietate, quia primi mensis est, et antiquos pascha celebrare solitos, et nos, ubi dominica dies advenerit, celebrare debere noscendum est. Quod ita fieri oportere illa nimirum ratio cogit, quia in Genesi scriptum est, quod «fecit Deus duo magna luminaria; luminare maius, ut praeesset diei; et luminare minus, ut praeesset nocti»; vel, sicut alia dicit editio, «luminare maius in inchoationem diei, et luminare minus in inchoationem noctis.» Sicut ergo prius sol a medio procedens orientis, aequinoctium vernale suo praefixit exortu; deinde luna, sole ad vesperam occidente, et ipsa plena a medio secuta est orientis; ita omnibus annis idem primus lunae mensis eodem necesse est ordine servari, ut non ante aequinoctium, sed vel ipso aequinoctii die, sicut in principio factum est, vel eo transcenso plenilunium habere debeat. At si uno saltim die plenilunium tempus aequinoctii praecesserit, non hanc primo mensi anni incipientis, sed ultimo potius praeteriti lunam esse adscribendam; et ideo festis paschalibus inhabilem memorata ratio probat.

«Quod si mysticam quoque vos in his rationem audire delectat, primo mense anni, qui ctiam mensis novorum dictus est, pascha faccre iubemur; quia renovato ad amorem caelestium spiritu mentis nostrae, sacramenta dominicae resurrectionis et ereptionis nostrae celebrare debemus, tertia eiusdem mensis septimana facere praecipimur; quia ante legem et sub lege promissus, tertio tempore saeculi cum gratia venit ipse, qui pascha nostrum immolaretur Christus; quia tertia post immolationem suae passionis die resurgens a mortuis, hanc dominicam vocari, et in ea nos annuatim paschalia eiusdem resurrectionis voluit festa celebrare; quia nos quoque ita solum veraciter eius sollemnia celebramus, si per fidem, spem et caritatem pascha, id est transitum, de hoc mundo ad Patrem, cum illo facere curamus. Post aequinoctium veris plenilunium mensis praecipimur observare paschalis; ut videlicet primo sol longiorem nocte faciat diem, deinde luna plenum suae lucis orbem mundo praesentet; quia primo quidem sol iustitiae, in cuius pennis est sanitas, id est Dominus Iesus, per resurrectionis suae triumphum cunctas mortis tenebras superavit; ac sic ascendens in caelos, misso desuper Spiritu, ecclesiam suam, quae saepe lunae vocabulo designatur, internae gratiae luce replevit. Quem videlicet ordinem nostrae salutis propheta contemplatus aiebat: «Elevatus est sol, et luna stetit in ordine suo.»

«Qui ergo plenitudinem lunae paschalis ante aequinoctium provenire posse contenderit, talis in mysteriorum celebratione maximorum a sanctarum quidem scripturarum doctrina discordat; concordat autem eis, qui sine praeveniente gratia Christi se salvari posse confidunt; qui etsi vera lux tenebras mundi moriendo ac resurgendo numquam vicisset, perfectam se habere posse iustitiam dogmatizare praesumunt. Itaque post aequinoctialem solis exortum, post plenilunium primi mensis hunc ex ordine subsequens, id est post conpletam diem eiusdem mensis XIIIIam, quae cuncta ex lege observanda accepimus, expectamus adhuc monente evangelio in ipsa ebdomada tertia tempus diei dominicae, et sic demum votiva paschae nostri festa celebramus, ut indicemus nos non cum antiquis excussum Aegyptiae servitutis iugum venerari, sed redemtionem totius mundi, quae in antiqui Dei populi liberatione praefigurata, in Christi autem resurrectione conpleta est, devota fide ac dilectione colere, utque resurrectionis etiam nostrae, quam eadem die dominica futuram credimus, spe nos certissima gaudere signemus.

«Hic autem, quem vobis sequendum monstramus, computus paschae decennouenali circulo continetur; qui dudum quidem, hoc est ipsis apostolorum temporibus, iam servari in ecclesia coepit, maxime Romae et Aegypti, ut supra iam diximus. Sed per industriam Eusebii, qui a beato martyre Pamphylo cognomen habet, distinctius in ordinem conpositus est; ut quod eatenus per Alexandriae pontificem singulis annis per omnes ecclesias mandari consuerat, iam deinde congesta in ordinem serie lunae XIIIIae facillime posset ab omnibus sciri Cuius computum paschalis Theophilus Alexandriae praesul in centum annorum tempus Theodosio imperatori conposuit. Item successor eius Cy rillus seriem XC et V annorum in quinque decennovenalibus circulis conprehendit; post quem Dionysius Exiguus totidem alios ex ordine pari schemate subnexuit, qui ad nostra usque tempora pertingebant. Quibus termino adpropinquantibus, tanta hodie calculatorum exuberat copia, ut etiam in nostris per Brittaniam ecclesiis plures sint, qui mandatis memoriae veteribus illis Aegyptiorum argumentis, facillime possint in quotlibet spatia temporum paschales protendere circulos, etiamsi ad quingentos usque et XXX duos voluerint annos; quibus expletis, omnia, quae ad solis et lunae, mensis et septimanae consequentiam spectant, eodem, quo prius, ordine recurrunt. Ideo autem circulos eosdem temporum instantium vobis mittere supersedimus, quia de ratione tantum temporis paschalis instrui quaerentes, ipsos vobis circulos paschae catholicos abundare probastis.

«Verum his de pascha succincte, ut petisti, strictimque commemoratis, tonsuram quoque, de qua pariter vobis litteras fieri voluisti, hortor, ut ecclesiasticam et Christianae fidei congruam habere curetis. Et quidem scimus, quia neque apostoli omnes uno eodemque sunt modo adtonsi, neque nunc ecclesia catholica, sicut una fide, spe, et caritate in Deum consentit, ita etiam una atque indissimili totum per orbem tonsurae sibi forma congruit. Denique, ut superiora, id est patriarcharum, tempora respiciamus, Iob, exemplar patientiae, dum ingruente tribulationum articulo caput totondit, probavit utique, quia tempore felicitatis capillos nutrire consuerat. At Ioseph et ipse castitatis, humilitatis, pietatis, ceterarumque virtutum exsecutor ac doctor eximius, cum servitio absolvendus adtonsus esse legitur, patet profecto, quia tempore servitutis intonsis in carcere crinibus manere solebat. Ecce uterque vir Dei diversum ab altero vultus habitum foris praemonstrabat, quorum tamen intus conscientia in parili virtutum sibi gratia concordabat.

«Verum, etsi profiteri nobis liberum est, quia tonsurae discrimen non noceat, quibus pura in Deum fides, et caritas in proximum sincera est; maxime cum numquam patribus catholicis sicut de paschae vel fidei diversitate conflictus, ita etiam de tonsurae differentia legatur aliqua fuisse controversia; inter omnes tamen, quas vel in ecclesia, vel in universo hominum genere repperimus tonsuras, nullam magis sequendam nobis amplectendamque iure dixerim ea, quam in capite suo gestabat ille, cui se confitenti Dominus ait: «Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferni non praevalebunt adversus eam; et tibi dabo claves regni caelorum»; nullam magis abominandam detestandamque merito cunctis fidelibus crediderim ea, quam habebat ille, cui gratiam Spiritus Sancti conparare volenti dicit idem Petrus: «Pecunia tua tecum sit in perditionem, quoniam donum Dei existimasti per pecuniam possideri; non est tibi pars neque sors in sermone hoc.» Neque vero ob id tantum in coronam adtondemur, quia Petrus ita adtonsus est; sed quia Petrus in memoriam dominicae passionis ita adtonsus est, idcirco et nos, qui per eandem passionem salvari desideramus, ipsius passionis signum cum illo in vertice, summa videlicet corporis nostri parte gestamus. Sicut enim omnis ecclesia, quia per mortem sui vivificatoris ecclesia facta est, signum sanctae crucis eius in fronte portare consuevit ut crebro vexilli huius munimine a malignorum spirituum defendatur incursibus; crebra huius admonitione doceatur se quoque carnem suam cum vitiis et concupiscentiis crucifigere debere; ita etiam oportet eos, qui vel monachi votum, vel gradum clericatus habentes, artioribus se necesse habent pro Domino continentiae frenis astringere, formam quoque coronae, quam ipse in passione spineam portavit in capite, ut spinas ac tribulos peccatorum nostrorum portaret, id est exportaret et auferret a nobis, suo quemque in capite per tonsuram praeferre; ut se etiam inrisiones et obprobria pro illo libenter ac promte omnia sufferre ipso etiam frontispicio doceant; ut coronam vitae aeternae, quam repromisit Deus diligentibus se, se semper expectare, proque huius perceptione et adversa se mundi et prospera contemnere designent. Ceterum tonsuram eam, quam magum ferunt habuisse Simonem, quis, rogo, fidelium non statim cum ipsa magia primo detestetur et merito exsufflet aspectu? Quae in frontis quidem superficie coronae videtur speciem praeferre; sed ubi ad cervicem considerando perveneris, decurtatam eam, quam te videre putabas, invenies coronam; ut merito talem simoniacis et non Christianis habitum convenire cognoscas; qui in praesenti quidem vita a deceptis hominibus putabantur digni perpetuae gloria coronae; sed in ea, quae hanc sequitur vitam, non solum omni spe coronae privati, sed aeterna insuper sunt poena damnati.

«Neque vero me haec ita prosecutum aestimes, quasi eos, qui hanc tonsuram habent, condemnandos iudicem, si fide et operibus unitati catholicae faverint; immo confidenter profiteor plurimos ex eis sanctos ac Deo dignos extitisse, ex quibus est Adamnan, abbas et sacerdos Columbiensium egregius, qui cum legatus suae gentis ad Aldfridum regem missus, nostrum quoque monasterium videre voluisset, miramque in moribus ac verbis prudentiam, humilitatem, religionem ostenderet, dixi illi inter alia conloquens: «Obsecro, sancte frater, qui ad coronam te vitae, quae terminum nesciat, tendere credis, quid contrario tuae fidei habitu terminatam in capite coronae imaginem portas? et si beati Petri consortium quaeris, cur eius, quem ille anathematizavit, tonsurae imaginem imitaris? et non potius eius, cum quo in aeternum beatus vivere cupis, etiam nunc habitum te, quantum potes, diligere monstras?» Respondit ille: «Scias pro certo, frater mi dilecte, quia etsi Simonis tonsuram ex consuetudine patria habeam, simoniacam tamen perfidiam tota mente detestor ac respuo; beatissimi autem apostolorum principis, quantum mea parvitas sufficit, vestigia sequi desidero.» At ego: «Credo,» inquam, «vere, quod ita sit; sed tamen indicio fit, quod ea, quae apostoli Petri sunt, in abdito cordis amplectimini, si quae eius esse nostis, etiam in facie tenetis. Namque prudentiam tuam facillime diiudicare reor, quod aptius multo sit, eius, quem corde toto abominaris, cuiusque horrendam faciem videre refugis, habitum vultus a tuo vultu Deo iam dicato separare; et econtra eius, quem apud Deum habere patronum quaeris, sicut facta vel monita cupis sequi, sic etiam morem habitus te imitari condeceat.»

«Haec tunc Adamnano dixi, qui quidem quantum conspectis ecclesiarum nostrarum statutis profecisset, probavit, cum reversus ad Scottiam, multas postea gentis eiusdem turbas ad catholicam temporis paschalis observantiam sua praedicatione correxit; tametsi eos, qui in Hii insula morabantur, monachos, quibusque speciali rectoris iure praeerat, necdum ad viam statuti melioris reducere valebat. Tonsuram quoque, si tantum sibi auctoritatis subesset, emendare meminisset.

«Sed et tuam nunc prudentiam, rex, admoneo, ut ea, quae unitati catholicae et apostolicae ecclesiae concinnant, una cum gente, cui te Rex regum et Dominus dominorum praefecit, in omnibus servare contendas. Sic enim fit, ut post acceptam temporalis regni potentiam ipse beatissimus apostolorum princeps caelestis quoque regni tibi tuisque cum ceteris electis libens pandat introitum. Gratia te Regis aeterni longiori tempore regnantem ad nostram omnium pacem custodiat incolumem, dilectissime in Christo fili.»

Haec epistula cum praesente rege Naitono multisque viris doctioribus esset lecta, ac diligenter ab his, qui intellegere poterant, in linguam eius propriam interpretata, multum de eius exhortatione gavisus esse perhibetur; ita ut exsurgens de medio optimatum suorum consessu, genua flecteret in terram, Deo gratias agens, quod tale munusculum de terra Anglorum mereretur accipere. «Et quidem et antea novi,» inquit, «quia haec erat vera paschae celebratio, sed in tantum modo rationem huius temporis observandi cognosco, ut parum mihi omnimodis videar de his antea intellexisse. Unde palam profiteor vobisque, qui adsidetis, praesentibus protestor, quia hoc observare tempus paschae cum universa mea gente perpetuo volo; hanc accipere debere tonsuram, quam plenam esse rationis audimus, omnes, qui in meo regno sunt, clericos decerno.» Nec mora, quae dixerat, regia auctoritate perfecit. Statim namque iussu puplico mittebantur ad transcribendum, discendum, observandum, per universas Pictorum provincias circuli paschae decennovenales, oblitteratis per omnia erroneis LXXX et IIII annorum circulis. Adtondebantur omnes in coronam ministri altaris ac monachi; et quasi novo se discipulatui beatissimi apostolorum principis Petri subditam, eiusque tutandam patrocinio gens correcta gaudebat.

CAPUT XXII.

Ut Hiienses monachi cum subiectis sibi

monasteriis canonicum praedicante Ecgbercto

celebrare pascha coeperint.

Nec multo post illi quoque, qui insulam Hii incolebant, monachi Scotticae nationis cum his, quae sibi erant subdita, monasteriis ad ritum paschae ac tonsurae canonicum Domino procurante perducti sunt. Siquidem anno ab incarnatione Domini DCCXVI, quo Osredo occiso Coenred gubernacula regni Nordanhymbrorum suscepit, cum venisset ad eos de Hibernia Deo amabilis, et cum omni honorificentia nominandus pater ac sacerdos, Ecgberct, cuius superius memoriam saepius fecimus, honorifice ab eis et multo cum gaudio susceptus est. Qui quoniam et doctor suavissimus, et eorum, quae agenda docebat, erat exsecutor devotissimus, libenter auditus ab universis, inmutavit piis ac sedulis exhortationibus inveteratam illam traditionem parentum eorum, de quibus apostolicum illum licet proferre sermonem, quod aemulationem Dei habebant, sed non secundum scientiam; catholicoque illos atque apostolico more celebrationem, ut diximus, praecipuae sollemnitatis sub figura coronae perpetis agere perdocuit. Quod mira divinae constat factum dispensatione pietatis, ut quoniam gens illa, quam noverat scientiam divinae cognitionis libenter ac sine invidia populis Anglorum communicare curavit; ipsa quoque postmodum per gentem Anglorum in eis, quae minus habuerat, ad perfectam vivendi normam perveniret. Sicut econtra Brettones, qui nolebant Anglis eam, quam habebant, fidei Christianae notitiam pandere, credentibus iam populis Anglorum, et in regula fidei catholicae per omnia instructis, ipsi adhuc inveterati et claudicantes a semitis suis, et capita sine corona praetendunt, et sollemnia Christi sine ecclesiae Christi societate venerantur.

Susceperunt autem Hiienses monachi docente Ecgbercto ritus vivendi catholicos sub abbate Duunchado, post annos circiter LXXX, ex quo ad praedicationem gentis Anglorum Aidanum miserant antistitem. Mansit autem vir Domini Ecgberct annos XIII in praefata insula, quam ipse velut nova quadam relucente gratia ecclesiasticae societatis et pacis Christo consecraverat; annoque dominicae incarnationis DCCXXVIIII, quo pascha dominicum octavo Kalendarum Maiarum die celebrabatur, cum missarum sollemnia in memoriam eiusdem dominicae resurrectionis celebrasset, eodem die et ipse migravit ad Dominum, ac gaudium summae festivitatis, quod cum fratribus, quos ad unitatis gratiam converterat, inchoavit, cum Domino et apostolis, ceterisque caeli civibus conplevit, immo id ipsum celebrare sine fine non desinit. Mira autem divinae dispensatio provisionis erat, quod venerabilis vir non solum in pascha transivit de hoc mundo ad Patrem; verum etiam cum eo die pascha celebraretur, quo numquam prius in eis locis celebrari solebat. Gaudebant ergo fratres de agnitione certa et catholica temporis paschalis; laetabantur de patrocinio pergentis ad Dominum patris, per quem fuerant correcti; gratulabatur ille, quod eatenus in carne servatus est, donec illum in pascha diem suos auditores, quem semper antea vitabant, suscipere ac secum agere videret. Sicque certus de illorum correctione reverentissimus pater exsultavit, ut videret diem Domini; vidit et gavisus est.

CAPUT XXIII.

Qui sit in praesenti status gentis Anglorum

vel Brittaniae totius.

Anno dominicae incarnationis DCCXXV, qui erat annus septimus Osrici regis Nordanhymbrorum, qui Coenredo successerat, Uictred filius Ecgberecti, rex Cantuariorum, defunctus est nono die Kalendarum Maiarum; et regni, quod per XXXIIII semis annos tenebat, filios tres, Aedilberctum, Eadberctum, et Alricum, reliquit heredes. Anno post quem proximo Tobias Hrofensis ecclesiae praesul defunctus est, vir, ut supra meminimus, doctissimus. Erat enim discipulus beatae memoriae magistrorum Theodori archiepiscopi, et abbatis Hadriani; unde, ut dictum est, cum eruditione litterarum vel ecclesiasticarum vel generalium, ita Grecam quoque cum Latina didicit linguam, ut tam notas ac familiares sibi eas quam nativitatis suae loquellam haberet. Sepultus vero est in porticu sancti Pauli apostoli, quam intro ecclesiam sancti Andreae sibi ipse in locum sepulchri fecerat. Post quem episcopatus officium Alduulf, Berctualdo archiepiscopo consecrante, suscepit.

Anno dominicae incarnationis DCCXXVIIII apparuerunt cometae duae circa solem, multum intuentibus terrorem incutientes. Una quippe solem praecedebat, mane orientem; altera vespere sequebatur occidentem, quasi orienti simul et occidenti dirae cladis praesagae; vel certe una diei, altera noctis praecurrebat exortum, ut utroque tempore mala mortalibus inminere signarent. Portabant autem facem ignis contra Aquilonem, quasi ad accendendum adclinem; apparebantque mense Ianuario, et duabus ferme septimanis permanebant. Quo tempore gravissima Sarracenorum lues Gallias misera caede vastabat, et ipsi non multo post in eadem provincia dignas suae perfidiae poenas luebant. Quo anno sanctus vir Domini Ecgberct, ut supra commemoravimus, ipso die paschae migravit ad Dominum; et mox, peracto pascha, hoc est VIIa Iduum Maiarum die, Osric rex Nordanhymbrorum vita decessit, cum ipse regni, quod XI annis gubernabat, successorem fore Ceoluulfum decrevisset, fratrem illius, qui ante se regnaverat, Coenredi regis, cuius regni et principia et processus tot ac tantis redundavere rerum adversantium motibus, ut, quid de his scribi debeat, quemve habitura sint finem singula, necdum sciri valeat.

Anno dominicae incarnationis DCCXXXI, Berctuald archiepiscopus longa consumtus aetate defunctus est die Iduum Ianuariarum; qui sedit annos XXXVII, menses VI, dies XIIII; pro quo anno eodem factus est archiepiscopus, vocabulo Tatuini, de provincia Merciorum, cum fuisset presbyter in monasterio, quod vocatur Briudun. Consecratus est autem in Doruverni civitate a viris venerabilibus Danihele Uentano, et Ingualdo Lundoniensi, et Alduino Lyccitfeldensi, et Alduulfo Hrofensi antistitibus, die decima Iunii mensis, dominica; vir religione et prudentia insignis, sacris quoque litteris nobiliter instructus.

Itaque in praesenti ecclesiis Cantuariorum Tatuini et Alduulf episcopi praesunt. Porro provinciae Orientalium Saxonum Inguald episcopus; provinciae Orientalium Anglorum Aldberct et Hadulac episcopi; provinciae Occidentalium Saxonum Danihel et Fortheri episcopi; provinciae Merciorum Alduini episcopus; et eis populis, qui ultra amnem Sabrinam ad occidentem habitant, Ualchstod episcopus; provinciae Huicciorum Uilfrid episcopus; provinciae Lindisfarorum Cyniberct episcopus praeest. Episcopatus Vectae insulae ad Danihelem pertinet episcopum Uentae civitatis. Provincia Australium Saxonum iam aliquot annis absque episcopo manens ministerium sibi episcopale ab Occidentalium Saxonum antistite quaerit. Et hae omnes provinciae ceteraeque australes ad confinium usque Hymbrae fluminis cum suis quaeque regibus Merciorum regi Aedilbaldo subiectae sunt.

At vero provinciae Nordanhymbrorum, cui rex Ceoluulf praeest, IIII nunc episcopi praesulatum tenent; Uilfrid in Eburacensi ecclesia, Ediluald in Lindisfaronensi, Acca in Hagustaldensi, Pecthelm in ea, quae Candida Casa vocatur, quae nuper, multiplicatis fidelium plebibus, in sedem pontificatus addita ipsum primum habet antistitem.

Pictorum quoque natio tempore hoc et foedus pacis cum gente habet Anglorum, et catholicae pacis ac veritatis cum universali ecclesia particeps existere gaudet. Scotti, qui Brittaniam incolunt, suis contenti finibus nil contra gentem Anglorum insidiarum moliuntur aut fraudium. Brettones, quamvis et maxima ex parte domestico sibi odio gentem Anglorum, et totius catholicae ecclesiae statum pascha minus recto, moribusque inprobis inpugnent; tamen et divina sibi et humana prorsus resistente virtute, in neutro cupitum possunt obtinere propositum; quippe qui quamvis ex parte sui sint iuris, nonnulla tamen ex parte Anglorum sunt servitio mancipati.

Qua adridente pace ac serenitate temporum, plures in gente Nordanhymbrorum, tam nobiles, quam privati, se suosque liberos, depositis armis, satagunt magis, accepta tonsura, monasterialibus adscribere votis, quam bellicis exercere studiis. Quae res quem sit habitura finem, posterior aetas videbit.

Hic est inpraesentiarum universae status Brittaniae, anno adventus Anglorum in Brittaniam circiter ducentesimo octogesimo quinto, dominicae autem incarnationis anno DCCXXXI; in cuius regno perpetuo exsultet terra, et congratulante in fide eius Brittania, laetentur insulae multae, et confiteantur memoriae sanctitatis eius.

CAPUT XXIV.

Recapitulatio chronica totius operis; et de persona

auctoris. Incipit ipse liber. Lege felix.

Verum ea, quae temporum distinctione latius digesta sunt, ob memoriam conservandam breviter recapitulari placuit.

Anno igitur ante incarnationem dominicam sexagesimo Gaius Iulius Caesar primus Romanorum Brittanias bello pulsavit, et vicit, nec tamen ibi regnum potuit obtinere.

Anno ab incarnatione Domini XLVI, Claudius secundus Romanorum Brittanias adiens, plurimam insulae partem in deditionem recepit, et Orcadas quoque insulas Romano adiecit imperio.

Anno incarnationis dominicae CLXVII, Eleuther Romae praesul factus XV annos ecclesiam gloriosissime rexit, cui litteras rex Brittaniae Lucius mittens, ut Christianus efficeretur, petiit et inpetravit.

Anno ab incarnatione Domini CLXXXVIIII, Severus imperator factus XVII annis regnavit, qui Brittaniam vallo a mari usque ad mare praecinxit.

Anno CCCLXXXI, Maximus in Brittania creatus imperator, in Galliam transiit, et Gratianum interfecit.

Anno CCCCVIIII, Roma a Gothis fracta, ex quo tempore Romani in Brittania regnare cessarunt.

Anno CCCCXXX, Palladius ad Scottos in Christum credentes a Caelestino papa primus mittitur episcopus.

Anno CCCCXLVIIII, Marcianus cum Ualentiniano imperium suscipiens, VII annis tenuit, quorum tempore Angli a Brettonibus accersiti Brittaniam adierunt.

Anno DXXXVIII, eclypsis solis facta est XIIII. Kalendas Martias, ab hora prima usque ad tertiam.

Anno DXL, eclypsis solis facta XII. Kalendas Iulias, et apparuerunt stellae pene hora dimidia ab hora diei tertia.

Anno DXLVII, Ida regnare coepit, a quo regalis Nordanhymbrorum prosapia originem tenet, et XII annis in regno permansit.

Anno DLXV, Columba presbyter de Scottia venit Brittaniam, ad docendos Pictos, et in insula Hii monasterium fecit.

Anno DXCVI, Gregorius papa misit Brittaniam Augustinum cum monachis, qui verbum Dei genti Anglorum evangelizarent.

Anno DXCVII, venere Brittaniam praefati doctores, qui fuit annus plus minus CL adventus Anglorum in Brittaniam.

Anno DCI, misit papa Gregorius pallium Brittaniam Augustino iam facto episcopo, et plures verbi ministros, in quibus et Paulinum.

Anno DCIII, pugnatum ad Degsastanae.

Anno DCIIII, Orientales Saxones fidem Christi percipiunt sub rege Sabercto antistite Mellito.

Anno DCV, Gregorius obiit.

Anno DCXVI, Aedilberct rex Cantuariorum defunctus est.

Anno DCXXV, Paulinus a Iusto archiepiscopo ordinatur genti Nordanhymbrorum antistes.

Anno DCXXVI, Eanfled, filia Aeduini regis, baptizata cum XII in sabbato pentecostes.

Anno DCXXVII, Eduini rex baptizatus cum sua gente in pascha.

Anno DCXXXIII, Eduine rege peremto, Paulinus Cantiam rediit.

Anno DCXL, Eadbald rex Cantuariorum obiit.

Anno DCXLII, Osuald rex occisus.

Anno DCXLIIII, Paulinus, quondam Eboraci, sed tunc Hrofensis antistes civitatis, migravit ad Dominum.

Anno DCLI, Osuini rex occisus, et Aidan episcopus defunctus est.

Anno DCLIII, Middilangli sub principe Peada fidei mysteriis sunt inbuti.

Anno DCLV, Penda periit, et Mercii sunt facti Christiani.

Anno DCLXIIII, eclypsis facta; Earconberct rex Cantuariorum defunctus, et Colman cum Scottis ad suos reversus est; et pestilentia venit; et Ceadda ac Uilfrid Nordanhymbrorum ordinantur episcopi.

Anno DCLXVIII, Theodorus ordinatur episcopus.

Anno DCLXX, Osuiu rex Nordanhymbrorum obiit.

Anno DCLXXIII, Ecgberct rex Cantuariorum obiit; et synodus facta est ad Herutforda, praesente Ecgfrido rege, praesidente archiepiscopo Theodoro, utillima, X capitulorum.

Anno DCLXXV, Uulfheri rex Merciorum, postquam XVII annos regnaverat, defunctus, Aedilredo fratri reliquit imperium.

Anno DCLXXVI, Aedilred vastavit Cantiam.

Anno DCLXXVIII, cometa apparuit; Uilfrid episcopus a sede sua pulsus est ab Ecgfrido rege; et pro eo Bosa, Eata, et Eadhaeth consecrati antistites.

Anno DCLXXVIIII, Aelfuini occisus.

Anno DCLXXX, synodus facta in campo Haethfeltha de fide catholica, praesidente archiepiscopo Theodoro; in quo adfuit Iohannes abba Romanus. Quo anno Hild abbatissa in Streanaeshalae obiit.

Anno DCLXXXV, Ecgfrid rex Nordanhymbrorum occisus est. Anno eodem Hlotheri rex Cantuariorum obiit.

Anno DCLXXXVIII, Caeduald rex Occidentalium Saxonum Romam de Brittania pergit.

Anno DCXC, Theodorus archiepiscopus obiit.

Anno DCXCVII, Osthryd regina a suis, id est Merciorum, primatibus interemta.

Anno DCXCVIII, Berctred dux regius Nordanhymbrorum a Pictis interfectus.

Anno DCCIIII, Aedilred, postquam XXXI annos Merciorum genti praefuit, monachus factus Coenredo regnum dedit.

Anno DCCV, Aldfrid rex Nordanhymbrorum defunctus est.

Anno DCCVIIII, Coenred rex Merciorum, postquam V annos regnavit, Romam pergit.

Anno DCCXI, Berctfrid praefectus cum Pictis pugnavit.

Anno DCCXVI, Osred rex Nordanhymbrorum interfectus, et rex Merciorum Ceolred defunctus; et vir Domini Ecgberct Hienses monachos ad catholicum pascha et ecclesiasticam correxit tonsuram.

Anno DCCXXV, Uictred rex Cantuariorum obiit.

Anno DCCXXVIIII, cometae apparuerunt, sanctus Ecgberct transiit, Osric mortuus est.

Anno DCCXXXI, Berctuald archiepiscopus obiit. Anno eodem Tatuini consecratus archiepiscopus nonus Doruvernensis ecclesiae, Aedilbaldo rege Merciorum XV. agente annum inperii.

Haec de historia ecclesiastica Brittaniarum, et maxime gentis Anglorum, prout vel ex litteris antiquorum, vel ex traditione maiorum, vel ex mea ipse cognitione scire potui, Domino adiuvante digessi Baeda famulus Christi, et presbyter monasterii beatorum apostolorum Petri et Pauli, quod est ad Uiuraemuda, et Ingyruum.

Qui natus in territorio eiusdem monasterii, cum essem annorum septem, cura propinquorum datus sum educandus reverentissimo abbati Benedicto, ac deinde Ceolfrido; cunctumque ex eo tempus vitae in eiusdem monasterii habitatione peragens, omnem meditandis scripturis operam dedi; atque inter observantiam disciplinae regularis, et cotidianam cantandi in ecclesia curam, semper aut discere, aut docere, aut scribere dulce habui.

Nono decimo autem vitae meae anno diaconatum, tricesimo gradum presbyteratus, utrumque per ministerium reverentissimi episcopi Iohannis, iubente Ceolfrido abbate, suscepi.

Ex quo tempore accepti presbyteratus usque ad annum aetatis meae LVIIII, haec in scripturam sanctam meae meorumque necessitati ex opusculis venerabilium patrum breviter adnotare, sive etiam ad formam sensus et interpretationis eorum superadicere curavi:

«In principium Genesis, usque ad nativitatem Isaac et eiectionem Ismahelis, libros IIII.

De tabernaculo et vasis eius, ac vestibus sacerdotum, libros III.

In primam partem Samuelis, id est usque ad mortem Saulis, libros III.

De aedificatione templi, allegoricae expositionis, sicut et cetera, libros II.

Item, in Regum librum XXX quaestionum.

In Proverbia Salomonis libros III.

In Cantica canticorum libros VII.

In Isaiam, Danihelem, XII prophetas, et partem Hieremiae, distinctiones capitulorum ex tractatu beati Hieronimi excerptas.

In Ezram et Neemiam libros III.

In Canticum Habacum librum I.

In librum beati patris Tobiae explanationis allegoricae de Christo et ecclesia librum I.

Item, Capitula lectionum in Pentateucum Mosi, Iosue, Iudicum;

In libros Regum et Uerba dierum;

In librum beati patris Iob;

In Parabolas, Ecclesiasten, et Cantica canticorum;

In Isaiam prophetam, Ezram quoque et Neemiam.

In evangelium Marci libros IIII.

In evangelium Lucae libros VI.

Omeliarum evangelii libros II.

In apostolum quaecumque in opusculis sancti Augustini exposita inveni, cuncta per ordinem transscribere curavi.

In Actus apostolorum libros II.

In Epistulas VII catholicas libros singulos.

In Apocalypsin sancti Iohannis libros III.

Item, Capitula lectionum in totum novum testamentum, excepto evangelio.

Item librum epistularum ad diversos: quarum de sex aetatibus saeculi una est; de mansionibus filiorum Israel una; una de eo, quod ait Isaias: «Et claudentur ibi in carcerem, et post dies multos visitabantur;» de ratione bissexti una; de aequinoctio iuxta Anatolium una.

Item de historiis sanctorum: librum vitae et passionis sancti Felicis confessoris de metrico Paulini opere in prosam transtuli; librum vitae et passionis sancti Anastasii, male de Greco translatum, et peius a quodam inperito emendatum, prout potui, ad sensum correxi; vitam sancti patris monachi simul et antistitis Cudbercti, et prius heroico metro et postmodum plano sermone, descripsi.

Historiam abbatum monasterii huius, in quo supernae pietati deservire gaudeo, Benedicti, Ceolfridi, et Huaetbercti in libellis duobus.

Historiam ecclesiasticam nostrae insulae ac gentis in libris V.

Martyrologium de nataliciis sanctorum martyrum diebus; in quo omnes, quos invenire potui, non solum qua die, verum etiam quo genere certaminis, vel sub quo iudice mundum vicerint, diligenter adnotare studui.

Librum hymnorum diverso metro sive rhythmo.

Librum epigrammatum heroico metro, sive elegiaco.

De natura rerum, et de temporibus libros singulos; item de temporibus librum I maiorem.

Librum de orthographia, alfabeti ordine distinctum.

Item librum de metrica arte, et huic adiectum alium de schematibus sive tropis libellum, hoc est de figuris modisque locutionum, quibus scriptura sancta contexta est.»

Teque deprecor, bone Iesu, ut cui propitius donasti verba tuae scientiae dulciter haurire, dones etiam benignus aliquando ad te fontem omnis sapientiae pervenire, et parere semper ante faciem tuam.