Carmen de ponderibus

et mensuris

Textus:

Remi Favini de ponderibus

in: Anthologia Latina, pars prior, 486, p. 29-37

________________________________________________________________________

Pondera Paeoniis veterum memorata libellis

Nosse iuvat. pondus rebus natura locavit

Corporeis: elementa suum regit omnia pondus.

Pondere terra manet: vacuus quoque ponderis aether

5

Indefessa rapit volventis sidera mundi.

Ordiar a minimis, post haec maiora sequentur.

Nam maius nihil est aliud quam multa minora.

Semioboli duplum est obolus, quem pondere duplo

Gramma vocant, scriplum nostri dixere priores.

10

Semina sex alii siliquis latitantia curvis

Attribuunt scriplo, lentis vel grana bis octo,

Aut totidem speltas numerant tristesve lupinos

Bis duo; sed si par generatim his pondus inesset,

Servarent eadem diversae pondera gentes.

15

Nunc variant: etenim cuncta haec non foedere certo

Naturae, sed lege valent hominumque repertis.

Scripla tria dragmam vocitant, quo pondere doctis

Argenti facilis signatur nummus Athenis;

Olceque a dragma non re sed nomine differt.

20

Dragmam si gemines, erit is quem dicier audis

Sicilicum: dragmae scriplum si adiecero, fiet

Sextula quae fertur; nam sex his uncia constat.

Sextula cum dupla est, veteres dixere duellam.

Uncia fit dragmis bis quattuor; unde putandum

25

Grammata dicta, quod haec viginti et quattuor in se

Uncia habet: tot enim formis vox nostra notatur,

Horis quot mundus peragit noctemque diemque.

Unciaque in libra pars est quae mensis in anno.

Haec magno Latio libra est gentique togatae:

30

Attica nam minor est: ter quinque hanc denique dragmis

Et ter vicenis tradunt explerier unam.

Accipe praeterea, parvo quam nomine Grai

Mnam vocitant nostrique minam dixere priores.

Centum hae sunt dragmae; quod si decerpseris illis

35

Quattuor, efficies hanc nostram denique libram;

Attica quae fiet, si quartam dempseris unam.

Cecropium superest post haec vocitare talentum

Sexaginta minas, seu vis, sex milia dragmas,

Quod summum doctis perhibetur pondus Athenis;

40

Nam nihil his obolove minus maiusve talento.

Nunc dicam, solidae quae sit divisio librae

Sive assis (nam sic, legum dixere periti),

Ex quo quod soli capimus perhibemur habere,

Dicimur aut partis domini pro partibus huius.

45

Uncia si librae desit, dixere deuncem,

Ac si sextantem retrahas, erit ille decuncis.

Sed nullum reliquo nomen semuncia certum

Dempta dabit, neque [quae] est huius sescuncia triplex.

Dodrantem reliquum vocitant quadrante retracto;

50

Cumque triens desit, bessem dixere priores.

Idem septuncem dempto quincunce vocarunt.

Post haec semissis solidi pars maxima fertur;

Nam quae dimidium superat, pars esse negatur,

Ut docuit tenui scribens in pulvere Musa.

55

Cetera dicta prius, quibus est semuncia maior.

Haec de ponderibus: superest pars altera nobis

Umida metiri, seu frugum semina malis.

Cuius principio nobis pandetur origo.

Pes longo in spatio latoque altoque notetur,

60

Angulus ut par sit quem claudit linea triplex,

Quattuor et medium quadris cingatur inane:

Ampliora fit cybus hic, quam ne violare liceret,

Sacravere lovi Tarpeio in monte Quirites.

Huius dimidium fert urna, ut [et] ipsa medimni

65

Amphora, terque capit modium; sextarius istum

Sedecies haurit, quot solvitur in digitos pes.

At cotylas, quas si placeat dixisse licebit

Eminas, recipit geminas sextarius unus,

Quis quater adsumptis fit Graio nomine choenix.

70

Adde duos, chus fit, vulgo qui est congius idem,

E quo sextari nomen fecisse priores

Crediderim, quod eos recipit sex congius unus.

At cotyle cyathos bis ternos una receptat.

Sed cyatho nobis pondus quoque saepe notatur.

75

Bis quinae hunc faciunt dragmae, si adpendere malis:

Oxybaphon fiet, si quinque addantur ad istas.

At mystrum cyathi quarta est; sed tertia mystri

Quam vocitant chemen, capil haec coclearia bina.

Quod si mensurae pondus conponere fas est,

80

Sextari cyathus pars est quae est uncia librae;

Nec non oxybaphi similis sescuncia fiet,

Sicilicumque tibi mystro simulare licebit

Coclear extremum est scripulique imitabitur instar.

Attica praeterea discenda est amphora nobis

85

Seu cadus: hanc facies, nostrae si adieceris urnam.

Est et bis decies quem conficit amphora nostra

Culleus: hac maior nulla est mensura liquoris.

Est etiam terris quas advena Nilus inundat

Artaba, cm superest modii pars tertia post tres,

90

Namque decem modiis explebitur artaba triplex.

Illud praeterea veteres perhibere memento,

Finitum pondus varios servare liquores.

Nam librae, ut memorant, bessem sextarius addit,

Seu puros pendas latices seu dona Lyaei.

95

Addunt semissem librae labentis olivae

Selibramque ferunt mellis superesse bilibri.

Haec tamen adsensu facili sunt credita nobis:

Namque nec errantes undis labentibus amnes

Nec mersi puteis latices aut fonte perenni

100

Manantes par pondus habent, non denique vina

Quae campi et colles nuperve aut ante tulere.

Quod tibi mechanica promptum est deprendere Musa.

Ducitur argento tenuive ex aere cylindrus,

Quantum inter nodos fragilis producit harundo,

105

Cui cono interius modico pars ima gravatur,

Ne totus sedeat totusve supernatet undis.

Lineaque a summo tenuis descendit ad imam

Ducta superficiem, totidemque in frusta secatur,

Quot scriplis gravis est argenti aerisve cylindrus.

110

Hoc cuiusque potes pondus spectare liquoris.

Nam si tenuis erit, maior pars mergitur unda;

Sin gravior, plures modulos superesse notabis.

Quod si tantundem laticis sumatur utrimque,

Pondere praestabit gravior; si pondera secum

115

Convenient, tum maior erit quae tenuior unda est;

Ac si ter septem numeros texisse cylindri

Hos videas latices, illos cepisse ter octo,

His dragma gravius fatearis pondus inesse.

Sed refert aequi tantum conferre liquoris,

120

Ut gravior superet dragma, quantum expulit undae

Illius aut huius teretis pars mersa cylindri.

Haec de mensuris. quarum si signa requires,

Ex ipsis veterum poteris cognoscere chartis.

Nunc aliud partum ingenio trademus eodem.

125

Argentum fulvo si quis permisceat auro,

Quantum id sit quove hoc possis deprendere pacto,

Prima Syracosii mens prodidit alta magistri.

Regem namque ferunt Siculum quam voverat olim

Caelicolum regi ex auro statuisse coronam,

130

Conpertoque dehinc furto - nam parte retenta

Argenti tantundem opifex inmiscuit auro -

Orasse ingenium civis, qui mente sagaci,

Quis modus argenti fulvo latitaret in auro,

Repperit inlaeso quod dis erat ante dicatum.

135

Quod te, quale siet, paucis (adverte) docebo.

Lancibus aequatis quibus haec perpendere mos est

Argenti atque auri quod edax purgaverit ignis

Impones libras, neutra ut praeponderet, hasque

Summittes in aquam: quas pura ut ceperit unda,

140

Protinus inclinat pars haec, quae sustinet aurum;

Densius hoc namque est, simul aëre crassior unda.

At tu siste iugum mediique a cardine centri

Intervalla nota, quantum discesserit illinc

Quotque notis distet suspenso pondere filum.

145

Fac dragmis distare tribus. cognoscimus ergo

Argenti atque auri discrimina; denique libram

Libra tribus dragmis superat, cum mergitur unda.

Sume dehinc aurom cui pars argentea mixta est

Argentique meri par pondus, itemque sub unda

150

Lancibus impositum specta: propensior auri

Materies sub aquis fiet furtumque docebit.

Nam si ter senis superabitur altera dragmis,

Sex solas auri libras dicemus inesse,

Argenti reliquum, quia nil in pondere differt

155

Argentum argento, liquidis cum mergitur undis.

Haec eadem puro deprendere possumus auro,

Si par corrupti pondus pars altera gestet.

Nam quotiens ternis pars inlibata gravarit

Corruptam dragmis sub aqua, tot inesse notabis

160

Argenti libras, quas fraus permiscuit auro.

Pars etiam quaevis librae, si forte supersit,

Haec quoque dragmarum simili tibi parte notetur.

Nec non et sine aquis eadem deprendere furtum

Ars docuit, quam tu mecum experiare licebit.

165

Ex auro finges librili pondere formam,

Parque ex argento moles siet; ergo duobus

Dispar erit pondus paribus, quod densius aurum est.

Post haec ad lancem rediges pondusque requires

Argenti, nam iam notum est quod diximus auri,

170

Idque fac argento gravius sextante repertum.

Tunc auro, cuius vitium furtumque requiris,

Finge parem argenti formam pondusque notato:

Altera quo praestat leviorque est altera moles,

Sit semissis onus: potes ex hoc dicere, quantum

175

Argenti fulvo mixtum celetur in auro.

Nam quia semissem triplum sextantis habemus,

Tres inerunt auri librae, quodque amplius hoc est,

Quantumcumque siet, fraus id permiscuit auro.

Causa[que] cur ita sit, prompta est, si discere verum

180

Non pigeat veterumque animos intendere chartis.

Nam si disparibus numeris accesserit idem,

Servat inaequales itidem, tantumque manebit

Discrimen quantum fuerat prius, idque notabis,

Sive in temporibus quaeras, seu pondera rerum

185

Seu moles spectare velis spatiumque locorum.

Quare diversis argenti aurique metallis,

Quis forma ac moles eadem est, par addito pondus:

Argento solum id crescit, nihil additur auro.

Sextantes igitur quot tum superesse videbis,

190

In totidem dices aurum consistere libris,

Parsque itidem librae sextantis parte notetur.

Quod si forte parem corrupto fingere formam

Argento nequeas, at mollem sumito ceram.

Atque brevis facilisque tibi formetur imago

195

Sive cybi seu semiglobi teretisve cylindri,

Parque ex argento simuletur forma nitenti,

Quarum pondus item nosces. fac denique dragmas

Bis sex argenti, cerae tres esse repertas:

Ergo in ponderibus cerae argentique liquebit,

200

Si par forma siet, quadrupli discrimen inesse.

Tum par effigies cera simuletur eadem

Corruptae, cuius fraudem cognoscere curas.

Sic iustum pondus, quod lance inveneris aequa,

In quadruplum duces; quadrupli nam ponderis esset,

205

Si foret argenti moles quae cerea nunc sit.

Cetera iam puto nota tibi - nam diximus ante -

Quo pacto furtum sine aquis deprendere possis.

Haec eadem in reliquis poteris spectare metallis.