De reditu suo sive iter Gallicum

Liber I

________________________________________________________________________

initium deest

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·

Velocem potius reditum mirabere, lector,

tam cito Romuleis posse carere bonis.

Quid longum toto Romam venerantibus aevo!

Nil umquam longum est, quod sine fine placet.

5

O quantum et quotiens possum numerare beatos,

nasci felici qui meruere solo,

qui Romanorum procerum generosa propago

ingenitum cumulant urbis honore decus!

Semina virtutum demissa et tradita caelo

10

non potuere aliis dignius esse locis.

Felices etiam, qui proxima munera primis

sortiti Latias optinuere domos!

Relligiosa patet peregrinae curia laudi

nec putat externos, quos decet esse suos;

15

ordinis imperio collegarumque fruuntur

et partem genii, quem venerantur, habent,

quale per aetherios mundani verticis axes

concilium summi credimus esse dei.

At mea dilectis fortuna revellitur oris

20

indigenamque suum Gallica rura vocant,

illa quidem longis nimium deformia bellis,

sed quam grata minus, tam miseranda magis;

securos levius crimen contemnere cives,

privatam repetunt publica damna fidem.

25

Praesentes lacrimas tectis debemus avitis;

prodest admonitus saepe dolore labor,

nec fas ulterius longas nescire ruinas,

quas mora suspensae multiplicavit opis.

Iam tempus laceris post saeva incendia fundis

30

vel pastorales aedificare casas.

Ipsi quin etiam fontes si mittere vocem

ipsaque si possent arbuta nostra loqui,

cessantem iustis poterant urgere querelis

et desideriis addere vela meis.

35

Iamiam laxatis carae complexibus urbis

vincimur, et serum vix toleramus iter.

Electum pelagus, quoniam terrena viarum

plana madent fluviis, cautibus alta rigent;

postquam Tuscus ager postquamque Aurelius agger

40

perpessus Geticas ense vel igne manus

non silvas domibus, non flumina ponte cohercet,

incerto satius credere vela mari.

Crebra reliquendis infigimus oscula portis.

Inviti superant limina sacra pedes.

45

Oramus veniam lacrimis, et laude litamus,

in quantum fletus currere verba sinit:

«Exaudi, regina tui pulcherrima mundi,

inter sidereos, Roma, recepta polos,

exaudi, genetrix hominum genetrixque deorum;

50

non procul a caelo per tua templa sumus.

Te canimus semperque, sinent dum fata, canemus;

sospes nemo potest immemor esse tui.

Obruerint citius scelerata oblivia solem

quam tuus e nostro corde recedat honos.

55

Nam solis radiis aequalia munera tendis,

qua circumfusus fluctuat Oceanus;

volvitur ipse tibi, qui continet omnia, Phoebus

eque tuis ortos in tua condit equos;

te non flammigeris Libye tardavit arenis,

60

non armata suo reppulit ursa gelu:

Quantum vitalis natura tetendit in axes,

tantum virtuti pervia terrae tuae.

Fecisti patriam diversis gentibus unam;

profuit iniustis te dominante capi;

65

dumque offers victis proprii consortia iuris,

Urbem fecisti, quod prius orbis erat.

Auctores generis Venerem Martemque fatemur,

Aeneadum matrem Romulidumque patrem;

mitigat armatas victrix clementia vires,

70

convenit in mores nomen utrumque tuos;

hinc tibi certandi bona parcendique voluptas,

quos timuit superat, quos superavit amat.

Inventrix oleae colitur vinique repertor

et qui primus humo pressit aratra puer,

75

aras Paeoniam meruit medicina per artem,

factus et Alcides nobilitate deus:

Tu quoque, legiferis mundum complexa triumphis

foedere communi vivere cuncta facis;

te, dea, te celebrat Romanus ubique recessus

80

pacificoque gerit libera colla iugo.

Omnia perpetuos quae servant sidera motus

nullum viderunt pulchrius imperium.

Quid simile Assyriis conectere contigit armis?

Medi finitimos condomuere suos,

85

magni Parthorum reges Macetumque tyranni

mutua per varias iura dedere vices.

Nec tibi nascenti plures animaeque manusque,

sed plus consilii iudiciique fuit.

Iustis bellorum causis nec pace superba

90

nobilis ad summas gloria venit opes:

Quod regnas minus est quam quod regnare mereris,

excedis factis grandia fata tuis.

Percensere labor densis decora alta trophaeis,

ut si quis stellas pernumerare velit,

95

confunduntque vagos delubra micantia visus:

Ipsos crediderim sic habitare deos.

Quid loquar aerio pendentes fornice rivos,

qua vix imbriferas tolleret Iris aquas;

Hos potius dicas crevisse in sidera montes;

100

tale giganteum Graecia laudat opus?

Intercepta tuis conduntur flumina muris;

consumunt totos celsa lavacra lacus,

nec minus et propriis celebrantur roscida venis

totaque nativo moenia fonte sonant;

105

frigidus aestivas hinc temperat halitus auras

innocuamque levat purior unda sitim.

Nempe tibi subitus calidarum gurges aquarum

rupit Tarpeias hoste premente vias;

si foret aeternus, casum fortasse putarem:

110

Auxilio fluxit qui rediturus erat.

Quid loquar inclusas inter laquearia silvas,

vernula quae vario carmine ludit avis.

Vere tuo numquam mulceri desinit annus

deliciasque tuas victa tuetur hiems.

115

Erige crinales lauros seniumque sacrati

verticis in virides, Roma, refinge comas;

aurea turrigero radient diademata cono

perpetuosque ignes aureus umbo vomat.

Abscondat tristem deleta iniuria casum;

120

contemptus solidet vulnera clausa dolor.

Adversis solemne tuis sperare secunda,

exemplo caeli ditia damna subis.

Astrorum flammae renovant occasibus ortus,

lunam finiri cernis, ut incipiat.

125

Victoris Brenni non distulit Allia poenam,

Samnis servitio foedera saeva luit,

post multas Pyrrhum clades superata fugasti,

flevit successus Hannibal ipse suos:

Quae mergi nequeunt, nisu maiore resurgunt

130

exiliuntque imis altius acta vadis,

utque novas vires fax inclinata resumit,

clarior ex humili sorte superna petis.

Porrige victuras Romana in saecula leges

solaque fatales non vereare colos,

135

quamvis sedecies denis et mille peractis

annus praeterea iam tibi nonus eat;

quae restant, nullis obnoxia tempora metis,

dum stabunt terrae, dum polus astra feret;

illud te reparat, quod cetera regna resolvit:

140

Ordo renascendi est crescere posse malis.

Ergo age sacrilegae tandem cadat hostia gentis,

submittant trepidi perfida colla Getae,

ditia pacatae dent vectigalia terrae,

impleat augustos barbara praeda sinus;

145

aeternum tibi Rhenus aret, tibi Nilus inundet,

altricemque suam fertilis orbis alat;

quin et fecundas tibi conferat Africa messes

sole suo dives, sed magis imbre tuo.

Interea et Latiis consurgant horrea sulcis

150

pinguiaque Hesperio nectare prela fluant.

Ipse triumphali redimitus arundine Thybris

Romuleis famulas usibus aptet aquas

atque opulenta tibi placidis commercia ripis

devehat hinc ruris, subvehat inde maris.

155

Pande precor gemino pacatum Castore pontum,

temperet aequoream dux Cytherea viam,

si non displicui, regerem cum iura Quirini,

si colui sanctos consuluique patres.

Nam quod nulla meum strinxerunt crimina ferrum,

160

non sit praefecti gloria, sed populi.

Sive datur patriis vitam componere terris

sive oculis umquam restituere meis,

fortunatus agam votoque beatior omni,

semper digneris si meminisse mei.»

165

His dictis iter arripimus; comitantur amici;

dicere non possunt lumina sicca «vale».

Iamque aliis Romam redeuntibus haeret eunti

Rufius, Albini gloria viva patris,

qui Volusi antiquo derivat stemmate nomen

170

et reges Rutulos teste Marone refert.

Huius facundae commissa palatia linguae;

primaevus meruit principis ore loqui;

rexerat ante puer populos pro consule Poenos;

aequalis Tyriis terror amorque fuit;

175

sedula promisit summos instantia fasces:

Si fas est meritis fidere, consul erit.

Invitum tristis tandem remeare coegi;

corpore divisos mens tamen una tenet.

Tum demum ad naves gradior, qua fronte bicorni

180

dividuus Tiberis dexteriora secat

laevus inaccessis fluvius vitatur arenis,

hospitis Aeneae gloria sola manet.

Et iam nocturnis spatium laxaverat horis

Phoebus chelarum palliodore polo.

185

Cunctamur tentare salum portuque sedemus

nec piget oppositis otia ferre moris,

occidua infido dum saevit gurgite Plias

dumque procellosi temporis ira cadit.

Respectare iuvat vicinam saepius urbem

190

et montes visu deficiente sequi;

quaque duces, oculi grata regione fruuntur,

dum se quod cupiunt cernere posse putant;

nec locus ille mihi cognoscitur indice fumo,

qui dominas arces et caput orbis habet

195

(quamquam signa levis fumi commendat Homerus,

dilecto quotiens surgit in astra solo),

sed caeli plaga candidior tractusque serenus

signat septenis culmina clara iugis.

Illic perpetui soles, atque ipse videtur,

200

quem sibi Roma facit, purior esse dies.

Saepius attonitae resonant circensibus aures;

nuntiat accensus plena theatra favor;

pulsato notae redduntur ab aethere voces,

vel quia perveniunt vel quia fingit amor.

205

Explorata fides pelagi ter quinque diebus,

dum melior lunae fideret aura novae.

Tum discessurus studiis urbique remitto

Palladium, generis spemque decusque mei;

facundus iuvenis Gallorum nuper ab arvis

210

missus Romani discere iura fori.

Ille meae secum dulcissima vincula curae

filius affectu, stirpe propinquus habet.

Cuius Aremoricas pater Exuperantius oras

nunc postliminium pacis amare docet;

215

leges restituit libertatemque reducit

et servos famulis non sinit esse suis.

Solvimus aurorae dubio, quo tempore primum

agnosci patitur redditus arva color.

Progredimur parvis per littora proxima cymbis,

220

quorum perfugio crebra pateret humus.

Aestivos penetrent oneraria carbasa fluctus,

tutior autumnus mobilitate fugae.

Alsia praelegitur tellus Pyrgique recedunt,

nunc villae grandes, oppida parva prius.

225

Iam Caeretanos demonstrat navita fines:

Aevo deposuit nomen Agylla vetus.

Stringimus expugnatum et fluctu et tempore Castrum;

index semiruti porta vetusta loci.

Praesidet exigui formatus imagine saxi

230

qui pastorali cornua fronte gerit.

Multa licet priscum nomen deleverit aetas,

hoc Inui Castrum fama fuisse putat,

seu Pan Tyrrhenis mutavit Maenala silvis

sive sinus patrios incola Faunus init;

235

dum renovat largo mortalia semina fetu,

fingitur in Venerem pronior esse deus.

Ad Centumcellas forti defleximus austro;

tranquilla puppes in statione sedent.

Molibus aequoreum concluditur amphitheatrum,

240

angustosque aditus insula facta tegit;

attollit geminas turres bifidoque meatu

faucibus artatis pandit utrumque latus.

Nec posuisse satis laxo navalia portu,

ne vaga vel tutas ventilet aura rates:

245

Interior medias sinus invitatus in aedes

instabilem fixis aera nescit aquis,

qualis in Euboicis captiva natatibus unda

sustinet alterno bracchia lenta sono.

Nosse iuvat tauri dictas de nomine thermas,

250

nec mora difficilis milibus ire tribus.

Non illic gustu latices vitiantur amaro

lymphaque fumifico sulphure tincta calet:

Purus odor mollisque sapor dubitare lavantem

cogit, qua melius parte petantur aquae.

255

Credere si dignum famae, flagrantia taurus

investigato fonte lavacra dedit,

ut solet excussis pugnam praeludere glebis,

stipite cum rigido cornua prona terit,

sive deus faciem mentitus et arma iuvenci,

260

noluit ardentis dona latere soli,

qualis Agenorei rapturus gaudia furti

per freta virgineum sollicitavit onus.

Ardua non solos deceant miracula Graios.

Auctorem pecudem fons Heliconis habet:

265

Elicitas simili credamus origine nymphas.

Musarum latices ungula fodit equi:

Haec quoque Pieriis spiracula comparat antris

carmine Messalae nobilitatus ager,

intrantemque capit discedentemque moratur

270

postibus adfixum dulce poema sacris;

hic est qui primo seriem de consule ducit,

usque ad Publicolas si redeamus avos;

hic et praefecti nutu praetoria rexit,

sed menti et linguae gloria maior inest;

275

hic docuit, qualem poscat facundia sedem:

Ut bonus esse velit, quisque disertus erit.

Roscida puniceo fulsere crepuscula caelo:

Pandimus obliquo lintea flexa sinu.

Paulisper litus fugimus Munione vadosum:

280

Suspecto trepidant ostia parva salo.

Inde Graviscarum fastigia rara videmus,

quas premit aestivae saepe paludis odor;

sed nemorosa viret densis vicinia lucis

pineaque extremis fluctuat umbra fretis.

285

Cernimus antiquas nullo custode ruinas

et desolatae moenia foeda Cosae.

Ridiculam cladis pudet inter seria causam

promere, sed risum dissimulare piget:

Dicuntur cives quondam migrare coacti

290

muribus infestos deseruisse lares;

credere maluerim Pygmaeae damna cohortis

et coniuratos in sua bella grues.

Haud procul hinc petitur signatus ab Hercule portus.

Vergentem sequitur mollior aura diem.

295

Inter castrorum vestigia sermo retexit

Sardoam Lepido praecipitante fugam;

littore namque Cosae cognatos depulit hostes

virtutem Catuli Roma secuta ducis.

Ille tamen Lepidus peior, civilibus armis

300

qui gessit sociis impia bella tribus,

qui libertatem Mutinensi Marte receptam

obruit auxiliis urbe pavente novis.

Insidias paci moliri tertius ausus

tristibus excepit congrua facta reis.

305

Quartus Caesareo dum vult inrepere regno,

incesti poenam solvit adulterii.

Nunc quoque - sed melius de nostris fama queretur;

Iudex posteritas semina dira notet.

nominibus certos credam decurrere mores?

310

Moribus an potius nomina certa dari?

Quidquid id est, mirus Latiis annalibus ordo,

quod Lepidum totiens reccidit ense malum.

Necdum decessis pelagos permittimur umbris;

natus vicino vertice ventus adest.

315

Tenditur in medias mons Argentarius undas

ancipitique iugo caerula curva premit -

transversos colles bis ternis milibus artat,

circuitu ponti ter duodena patet -

qualis per geminos fluctus Ephyreius Isthmos

320

Ionias bimari littore findit aquas.

Vix circumvehimur sparsae dispendia rupis,

nec sinuosa gravi cura labore caret;

mutantur totiens vario spiramina flexu:

quae modo profuerant vela, repente nocent.

325

Eminus Igilii silvosa cacumina miror,

quam fraudare nefas laudis honore suae.

Haec proprios nuper tutata est insula saltus

sive loci ingenio seu domini genio,

gurgite cum modico victricibus obstitit armis

330

tamquam longinquo dissociata mari;

haec multos lacera suscepit ab urbe fugatos,

hic fessis posito certa timore salus,

plurima terreno populaverat aequora bello

contra naturam classe timendus eques:

335

Unum mira fides vario discrimine portum

tam prope Romanis, tam procul esse Getis.

Tangimus Umbronem; non est ignobile flumen,

quod tuto trepidas excipit ore rates:

Tam facilis pronis semper patet alveus undis,

340

in pontum quotiens saeva procella ruit.

Hic ego tranquillae volui succedere ripae,

sed nautas avidos longius ire sequor.

Sic festinantem ventusque diesque reliquit:

Nec proferre pedem nec revocare licet.

345

Littorea noctis requiem metamur arena;

dat vespertinos myrtea silva focos.

Parvula subiectis facimus tentoria remis,

transversus subito culmine contus erat.

Lux aderat: Tonsis progressi stare videmur,

350

sed cursum prorae terra relicta probat.

Occurrit Chalybum memorabilis Ilva metallis,

qua nihil uberius Norica gleba tulit;

non Biturix largo potior strictura camino

nec quae Sardonico cespite massa fluit;

355

plus confert populis ferri fecunda creatrix

quam Tartesiaci glarea fulva Tagi.

Materies vitiis aurum letale parandis,

auri caecus amor ducit in omne nefas,

aurea legitimas expugnant munera taedas

360

virgineosque sinus aureus imber emit,

auro victa fides munitas decipit urbes,

auri flagitiis ambitus ipse furit.

At contra ferro squalentia rura coluntur,

ferro vivendi prima reperta via est;

365

saecula semideum, ferrati nescia Martis

pugnis crudeles sustinuere feras:

Humanis manibus non sufficit usus inermis,

si non sint aliae ferrea tela manus.

His mecum pigri solabar taedia venti,

370

dum resonat variis vile celeuma modis.

Lassatum cohibet vicina Faleria cursum,

quamquam vix medium Phoebus haberet iter;

et tum forte hilares per compita rustica pagi

mulcebant sacris pectora fessa iocis;

375

illo quippe die tandem revocatus Osiris

excitat in fruges germina laeta novas.

Egressi villam petimus lucoque vagamur:

Stagna placent saepto deliciosa vado;

ludere lascivos intra vivaria pisces

380

gurgitis inclusi laxior unda sinit.

Sed male pensavit requiem stationis amoenae

hospite conductor durior Antiphate

(namque loci querulus curam Iudaeus agebat,

humanis animal dissociale cibis);

385

vexatos frutices, pulsatas imputat algas

damnaque libatae grandia clamat aquae.

Reddimus obscenae convicia debita genti,

quae genitale caput propudiosa metit,

radix stultitiae, cui frigida sabbata cordi,

390

sed cor frigidius relligione sua;

septima quaeque dies turpi damnata veterno,

tamquam lassati mollis imago dei.

Cetera mendacis deliramenta catastae

nec pueros omnes credere posse reor.

395

Atque utinam numquam Iudaea subacta fuisset

Pompeii bellis imperioque Titi.

Latius excisae pestis contagia serpunt

victoresque suos natio victa premit.

Adversus surgit Boreas, sed nos quoque remis

400

surgere certamus, cum tegit astra dies.

Proxima securum reserat Populonia litus,

qua naturalem ducit in arva sinum.

Non illic positas extollit in aethera moles

lumine nocturno conspicienda Pharos,

405

sed speculam validae rupis sortita vetustas,

qua fluctus domitos arduus urget apex,

castellum geminos hominum fundavit in usus,

praesidium terris indiciumque fretis.

Agnosci nequeunt aevi monumenta prioris,

410

grandia consumpsit moenia tempus edax;

sola manent interceptis vestigia muris,

ruderibus latis tecta sepulta iacent.

Non indignemur mortalia corpora solvi:

Cernimus exemplis oppida posse mori.

415

Laetior hic nostras crebrescit fama per aures -

consilium Romam paene redire fuit -,

hic praefecturam sacrae cognoscimus urbis

delatam meritis, dulcis amice, tuis.

Optarem verum complecti carmine nomen,

420

sed quosdam refugit regula dura pedes:

Cognomen versu veneror, carissime Rufi;

illo te dudum pagina nostra canit.

Festa dies pridemque meos dignata penates

poste coronato vota secunda colat,

425

exornent virides communia gaudia rami;

provecta est animae portio magna meae.

Sic mihi, sic potius placeat geminata potestas:

Per quem malueram, rursus honore fruor.

Currere curamus velis aquilone reverso,

430

cum primum roseo fulsit Eous equo.

Incipit obscuros ostendere Corsica montes

nubiferumque caput concolor umbra levat:

Sic dubitanda solet gracili vanescere cornu

defessisque oculis luna reperta latet.

435

Haec ponti brevitas auxit mendacia famae:

Armentale ferunt quippe natasse pecus,

tempore Cyrnaeas quo primum venit in oras

forte secuta vagum femina Corsa bovem.

Processu pelagi iam se Capraria tollit;

440

squalet lucifugis insula plena viris.

Ipsi se monachos Graio cognomine dicunt,

quod soli nullo vivere teste volunt.

Munera fortunae metuunt, dum damna verentur.

Quisquam sponte miser, ne miser esse queat?

445

Quaenam perversi rabies tam stulta cerebri,

dum mala formides, nec bona posse pati?

Sive suas repetunt factorum ergastula poenas,

tristia seu nigro viscera felle tument.

Sic nimiae bilis morbum assignavit Homerus

450

Bellerophonteis sollicitudinibus;

nam iuveni offenso saevi post tela doloris

dicitur humanum displicuisse genus.

In Volaterranum, vero Vada nomine, tractum

ingressus dubii tramitis alta lego.

455

Despectat prorae custos clavumque sequentem

dirigit et puppim voce monente regit.

Incertas gemina discriminat arbore fauces

defixasque offert limes uterque sudes.

Illis proceras mos est adnectere lauros

460

conspicuas ramis et fruticante coma,

ut praebente viam densi symplegade limi

servet inoffensas semita clara notas.

Illic me rapidus consistere corus adegit,

qualis silvarum frangere lustra solet.

465

Vix tuti domibus saevos toleravimus imbres;

Albini patuit proxima villa mei;

namque meus, quem Roma meo subiunxit honori,

per quem iura meae continuata togae;

non exspectatos pensavit laudibus annos,

470

vitae flore puer, sed gravitate senex;

mutua germanos iunxit reverentia mores

et favor alternis crevit amicitiis;

praetulit ille meas, cum vincere posset, habenas,

at decessoris maior amore fuit.

475

Subiectas villae vacat aspectare Salinas;

namque hoc censetur nomine salsa palus,

qua mare terrenis declive canalibus intrat

multifidosque lacus parvula fossa rigat.

Ast ubi flagrantes admonuit Sirius ignes,

480

cum pallent herbae, cum sitit omnis ager,

tum cataractarum claustris excluditur aequor,

ut fixos latices torrida duret humus.

Concipiunt acrem nativa coagula Phoebum

et gravis aestivo crusta calore coit,

485

haud aliter quam cum glacie riget horridus Hister

grandiaque adstricto flumine plaustra vehit.

Rimetur solitus naturae expendere causas

inque pari dispar fomite quaerat opus:

Vincta fluenta gelu conspecto sole liquescunt

490

et rursus liquidae sole gelantur aquae.

O quam saepe malis generatur origo bonorum.

Tempestas dulcem fecit amara moram;

Victurinus enim, nostrae pars maxima mentis,

congressu explevit mutua vota suo.

495

Errantem Tuscis considere compulit agris

et colere externos capta Tolosa lares.

Nec tantum duris nituit sapientia rebus:

Pectore non alio prosperiora tulit.

Conscius Oceanus virtutum, conscia Thyle

500

et quaecumque ferox arva Britannus arat,

qua praefectorum vicibus frenata potestas

perpetuum magni fenus amoris habet.

Extremum pars illa quidem discessit in orbem,

sed tamquam media rector in urbe fuit.

505

Plus palmae est illos inter voluisse placere,

inter quos minor est displicuisse pudor.

Illustris nuper sacrae comes additus aulae

contempsit summos ruris amore gradus.

Hunc ego complexus ventorum adversa fefelli,

510

dum videor patriae iam mihi parte frui.

Lutea protulerat sudos Aurora iugales:

Antemnas tendi littoris aura iubet.

Inconcussa vehit tranquillus aplustria flatus,

mollia securo vela rudente tremunt.

515

Adsurgit ponti medio circumflua Gorgon

inter Pisanum Cyrnaicumque latus.

Adversor scopulos, damni monumenta recentis:

Perditus hic vivo funere civis erat.

Noster enim nuper iuvenis maioribus amplis

520

nec censu inferior coniugiove minor

impulsus furiis homines terrasque reliquit

et turpem latebram credulus exul agit.

Infelix putat illuvie caelestia pasci

seque premit laesis saevior ipse deis.

525

Num, rogo, deterior Circaeis secta venenis?

Tunc mutabuntur corpora, nunc animi.

Inde Triturritam petimus: Sic villa vocatur,

quae latet expulsis insula paene fretis;

namque manu iunctis procedit in aequora saxis,

530

quique domum posuit, condidit ante solum.

Contiguum stupui portum, quem fama frequentat

Pisarum emporio divitiisque maris.

Mira loci facies: Pelago pulsatur aperto,

inque omnes ventos littora nuda patent;

535

non ullus tegitur per bracchia tuta recessus,

Aeolias possit qui prohibere minas,

sed procera suo praetexitur alga profundo

molliter offensae non nocitura rati,

et tamen insanas cedendo intersecat undas

540

nec sinit ex alto grande volumen agi.

Tempora navigii clarus reparaverat Eurus,

sed mihi Protadium visere cura fuit.

Quem qui forte velit certis cognoscere signis,

virtutis speciem corde vidente petat.

545

Nec magis efficiet similem pictura colore

quam quae de meritis mixta figura venit;

aspicienda procul certo prudentia vultu

formaque iustitiae suspicienda micat.

Sit fortasse minus, si laudet Gallia civem:

550

Testis Roma sui praesulis esse potest.

Substituit patriis mediocres Umbria sedes;

virtus fortunam fecit utramque parem:

Mens invicta viri pro magis parva tuetur,

pro parvis animo magna fuere suo.

555

Exiguus regum rectores cespes habebat

et Cincinnatos iugera pauca dabant:

Haec etiam nobis non inferiora feruntur

vomere Serrani Fabriciique foco.

Puppibus ergo meis fida in statione locatis

560

ipse vehor Pisas, qua solet ire pedes;

praebet equos, offert etiam carpenta tribunus,

ex commilitio carus et ipse mihi,

officiis regerem cum regia tecta magister

armigerasque pii principis excubias.

565

Alpheae veterem contemplor originis urbem,

quam cingunt geminis Arnus et Ausur aquis.

Conum pyramidis coeuntia flumina ducunt,

intratur modico frons patefacta solo.

Sed proprium retinet communi in gurgite nomen

570

et pontum solus scilicet Arnus adit.

Ante diu quam Troiugenas fortuna penates

Laurentinorum regibus insereret,

Elide deductas suscepit Etruria Pisas

nominis indicio testificata genus.

575

Hic oblata mihi sancti genitoris imago,

Pisani proprio quam posuere foro;

laudibus amissi cogor lacrimare parentis;

fluxerunt madidis gaudia maesta genis.

Namque pater quondam Tyrrhenis praefuit arvis,

580

fascibus et senis credita iura dedit;

narrabat, memini, multos emensus honores

Tuscorum regimen plus placuisse sibi;

nam neque opum curam, quamvis sit magna, sacrarum

nec ius quaesturae grata fuisse magis;

585

ipsam, si fas est, postponere praefecturam

pronior in Tuscos non dubitat amor.

Nec fallebatur, tam carus et ipse probatis:

Aeternas grates mutua cura canit,

constantemque sibi pariter mitemque fuisse

590

insinuant natis, qui meminere, senes.

Ipsum me gradibus non degenerasse parentis

gaudent et duplici sedulitate fovent.

Haec eadem, cum Flaminiae regionibus irem,

splendoris patrii saepe reperta fides:

595

Famam Lachanii veneratur numinis instar

inter terrigenas Lydia tota suos.

Grata bonis priscos retinet provinicia mores

dignaque rectores semper habere bonos,

qualis nunc Decius, Lucilli nobile pignus,

600

per Corythi populos arva beata regit.

Nec mirum, magni si redditus indole nati

felix tam simili posteritate pater.

Huius vulnificis satyra ludente Camenis

nec Turnus potior nec Iuvenalis erit;

605

restituit veterem censoria lima pudorem,

dumque malos carpit, praecipit esse bonos.

Non olim sacri iustissimus arbiter auri

circumsistenses reppulit Harpyias?

Harpyias, quarum discerpitur unguibus orbis,

610

quae pede glutineo quod tetigere trahunt,

quae luscum faciunt Argum, quae Lyncea caecum:

Inter custodes publica furta volant.

Sed non Lucillum Briareia praeda fefellit,

totque simul manibus restitit una manus.

615

Iamque Triturritam Pisaea ex urbe reversus

aptabam nitido pendula vela noto,

cum subitis tectus nimbis insorduit aether;

sparserunt radios nubila rupta vagos.

Substitimus. Quis enim sub tempestate maligna

620

insanituris audeat ire fretis.

Otia vicinis terimus navalia silvis

sectandisque iuvat membra movere feris.

Instrumenta parat venandi villicus hospes

atque olidum doctas nosse cubile canes.

625

Funditur insidiis et rara fraude plagarum

terribilisque cadit fulmine dentis aper,

quem Meleagrei vereantur adire lacerti,

qui laxet nodos Amphitryonidae.

Tum responsuros persultat buccina colles

630

fitque reportando carmine praeda levis.

Interea madidis non desinit Africus alis

continuos picea nube negare dies.

Iam matutinis Hyades occasibus udae,

iam latet hiberno conditus imbre lepus,

635

exiguum radiis, sed magnis fluctibus, astrum,

quo madidam nullus navita linquat humum;

namque procelloso subiungitur Orioni

aestiferumque canem roscida praeda fugit.

Vidimus excitis pontum flavescere arenis

640

atque eructato vertice rura tegi,

qualiter Oceanus mediis infunditur agris,

destituenda vago cum premit arva salo,

sive alio refluus nostro conliditur orbe

sive corusca suis sidera pascit aquis.