De bello Pollentino sive Gothico

402

Textus:

Claudii Claudiani carmina

in: MGH Auct. Antiqu. X

ed. Th. Birt, Berlin 1892

________________________________________________________________________

Praefatio

(XXV.)

Post resides annos longo velut excita somno

      Romanis fruitur nostra Thalia choris.

Optatos renovant eadem mihi culmina coetus

      Personat et noto Pythia vate domus:

5

Consulis hic fasces cecini Libyamque receptam,

      Hic mihi prostratis bella canenda Getis.

Sed prior effigiem tribuit successus ahenam,

      Oraque patricius nostra dicavit honos;

Annuit hic princeps titulum poscente senatu.

10

      Respice iudicium quam grave, Musa, subis!

Ingenio minuit merces properata favorem.

      Carminibus veniam praemia tanta negant;

Et magis intento studium censore laborat,

      Quod legimur medio conspicimurque foro.

15

Materies tamen ipsa iuvat solitumque timorem

      Dicturo magna sedula parte levat.

Nam mihi conciliat gratas impensius aures

      Vel meritum belli vel Stilichonis amor.

De bello Pollentino

sive Gothico

(XXVI.)

Intacti cum claustra freti, coeuntibus aequor

Armatum scopulis, audax inrumperet Argo

Aeetam Colchosque petens, propiore periclo

Omnibus attonitis, solus post numina Tiphys

5

Incolumem tenui damno servasse carinam

Fertur et ancipitem montis vitasse ruinam

Deceptoque vagae concursu rupis in altum

Victricem duxisse ratem; stupuere superbae

Arte viri domitae Symplegades et nova passae

10

Iura soli cunctis faciles iam puppibus haerent,

Ut vinci didicere semel. Quodsi ardua Tiphyn

Navis ob innocuae meritum sic gloria vexit,

Quae tibi pro tanti pulso discrimine regni

Sufficient laudes, Stilicho? Licet omnia vates

15

In maius celebrata ferant ipsamque secandis

Argois trabibus iactent sudasse Minervam

Nec nemoris muti iunxisse carentia sensu

Robora, sed caeso Tomari Iovis augure luco

Arbore praesaga tabulas animasse loquaces;

20

Plurima sic quamvis variis miracula monstris

Ingeminent, teneras victuri carmine mentes,

Harpyiasque truces insopitisque refusum

Tractibus aurati custodem velleris anguem

Et iuga taurorum rapidis ambusta favillis

25

Et virides galeis sulcos fetasque novales

Martis et in segetem crescentis semina belli:

Nil veris aequale dabunt. Prohibere rapaces

Scilicet Harpyias unaque excludere mensa

Nobilior titulus, quam tot potuisse paratas

30

In Latii praedam Geticas avertere fauces?

Anne ego terrigenas potius mirabor in ipsis

Procubuisse satis, vitae quibus attulit idem

Principium finemque dies, quam caesa Getarum

Agmina, quos tantis aluit Bellona tropaeis

35

Totaque sub galeis Mavortia canuit aetas?

Per te namque unum mediis exuta tenebris

Imperio sua forma redit, claustrisque solutae

Tristibus exangues audent procedere leges.

Iamque potestates priscus discriminat ordo

40

Iustitiae, quas ante pares effecerat una

Nube timor. Tua nos urgenti dextera leto

Eripuit, tectisque suis redduntur et agris

Damnati fato populi, virtute renati.

Iam non in pecorum morem formidine clausi

45

Prospicimus saevos campis ardentibus ignes

Alta nec incertis metimur flumina votis

Excidio latura moram nec poscimus amnes

Undosam servare fidem nubesque fugaces

Aut coniuratum querimur splendere serenum.

50

Ipsa quoque internis Furiis exercita plebis

Securas iam Roma leva tranquillior arces;

Surge, precor, veneranda parens, et certa secundis

Fide deis humilemque metum depone senectae.

Urbs aequaeva polo, tum demum ferrea sumet

55

Ius in te Lachesis, cum sic mutaverit axem

Foederibus natura novis, ut flumine verso

Irriget Aegyptum Tanais, Maeotida Nilus,

Eurus ab occasu, Zephyrus se promat ab Indis

Caucasiisque iugis calido nigrantibus Austro

60

Gaetulas Aquilo glacie constringat harenas.

Fatales hucusque manus; crebrisque notatae

Prodigiis abiere minae. Nec sidera pacem

Semper habent, ipsumque Iovem turbante Typhoeo,

Si fas est, tremuisse ferunt, cum brachia centum

65

Montibus armaret totidem spiramque retorquens

Lamberet attonitas erectis anguibus Arctos.

Quid mirum, si regna labor mortalia vexat,

Cum gemini fratres, genuit quos asper Aloeus,

Martem subdiderint vinclis et in astra negatas

70

Temptarint munire vias steteritque revulsis

Paene tribus scopulis caelesti machina bello?

Sed caret eventu nimius furor; improba numquam

Spes laetata diu nec pervenere iuventae

Robur Aloidae, dum vellere Pelion Otus

75

Nititur, occubuit Phoebo, moriensque Ephialtes

In latus obliquam proiecit languidus Ossam.

Aspice, Roma, tuum iam vertice celsior hostem,

Aspice quam rarum referens inglorius agmen

Italia detrusus eat quantumque priori

80

Dissimilis, qui cuncta sibi cessura ruenti

Pollicitus patrii numen iuraverat Histri

Non nisi calcatis loricam ponere rostris.

O rerum fatique vices! Qui foeda parabat

Romanas ad stupra nurus, sua pignora vidit

85

Coniugibus permixta trahi; qui mente profundas

Hauserat urbis opes, ultro victoribus ipse

Praeda fuit; nostri quondam qui militis auro

Aggressus temptare fidem, desertus ab omni

Gente sua manibusque redit truncatus et armis.

90

Hoc quoque, quod veniam leti valuere mereri,

Si positis pendas odiis: ignoscere pulchrum

Iam misero poenaeque genus vidisse precantem.

Quae vindicta prior quam cum formido superbos

Flectit et assuetum spoliis affligit egestas?

95

Sed magis ex aliis fluxit clementia causis.

Consulitur dum, Roma, tibi, tua cura coegit

Inclusis aperire fugam, ne peior in arto

Saeviret rabies venturae conscia mortis;

Nec tanti nomen stirpemque abolere Getarum,

100

Ut propius peterere, fuit. Procul arceat altus

Iuppiter, ut delubra Numae sedesque Quirini

Barbaries oculis saltem temerare profanis

Possit et arcanum tanti deprendere regni.

Quamquam, si veterum certamina rite recordor,

105

Tunc etiam, pulchra cum libertate vigerent

Et proprio late florerent milite patres,

Semper ab his famae petiere insignia bellis,

Quae diversa procul tuto trans aequora vires

Exercere dabant: currus regumque catenae

110

Inter abundantis fati ludibria ductae.

At vero Italiam quotiens circumstetit atrox

Tempestas ipsumque caput laesura pependit,

Non illis vani ratio ventosa furoris,

Sed graviter spectata salus ductorque placebat

115

Non qui praecipiti traheret semel omnia casu,

Sed qui maturo vel laeta vel aspera rerum

Consilio momenta regens, nec tristibus impar

Nec pro successu nimius, spatiumque morandi

Vincendique modum mutatis nosset habenis.

120

Cautius ingentes morbos et proxima cordi

Ulcera Paeoniae tractat sollertia curae

Parcendoque secat, ferro ne largius acto

Inrevocandus eat sectis vitalibus error.

Sublimi certe Curium canit ore vetustas,

125

Aeaciden Italo pepulit qui litore Pyrrhum,

Nec magis insignis Pauli Mariique triumphus,

Qui captos niveis reges egere quadrigis;

Plus fuga laudatur Pyrrhi quam vincla Iugurthae;

Et, quamvis gemina fessum iam clade fugavit,

130

Post Decii lituos et nulli pervia culpae

Pectora Fabricii, donis invicta vel armis,

Plena datur Curio pulsi victoria Pyrrhi.

Quanto maius opus solo Stilichone peractum

Cernimus! Hic validam gentem, quam dura nivosis

135

Educat Ursa plagis, non Chaonas atque Molossos,

Quos Epirus alit, nec Dodonaea subegit

Agmina fatidicam frustra iactantia quercum.

Primus fulmineum lento luctamine Poenum

Compressit Fabius, campo post ausus aperto

140

Marcellus vinci docuit, sed tertia virtus

Scipiadae Latiis tandem deterruit oris.

Unus in hoc Stilicho diversis artibus hoste

Tris potuit complere duces fregitque furentem

Cunctando vicitque manu victumque relegat.

145

Atque haec tanta brevi. Miscentem incendia Pyrrhum

Sustinuit toto maerens Oenotria lustro,

Et prope ter senas Itali per graminis herbas

Massylus Poeno sonipes vastante cucurrit

Hannibalemque senem vix ad sua reppulit arva

150

Vindex sera patrum post bellum nata iuventus.

Hic celer effecit, bruma ne longior una

Esset hiems rerum, primis sed mensibus aestas

Temperiem caelo pariter belloque referret.

Sed quid ego Hannibalem contra Pyrrhumque tot annis

155

Certatum memorem, vilis cum Spartacus omne

Per latus Italiae ferro bacchatus et igni

Consulibusque palam totiens congressus inertes

Exuerit castris dominos et strage pudenda

Fuderit imbelles aquilas servilibus armis.

160

Nos terrorum expers et luxu mollior aetas

Deficimus queruli, si bos abductus aratro,

Si libata seges. Non hanc ergastula nobis

Inmisere manum nec coniurantis harenae

Turba fuit; qualem Stilicho deiecerit hostem,

165

Thraces et Haemonii poterunt Moesique fateri.

Frigida ter decies nudatum frondibus Haemum

Tendit hiems vestire gelu totidemque solutis

Ver nivibus viridem monti reparavit amictum,

Ex quo iam patrios gens haec oblita Triones

170

Atque Histrum transvecta semel vestigia fixit

Threicio funesta solo: seu fata vocabant

Seu gravis ira deum, seriem meditata ruinis.

Ex illo, quocumque vagos impegit Erinys,

Grandinis aut morbi ritu per devia rerum,

175

Praecipites per clausa ruunt, nec contigit ullis

Amnibus aut scopulis proprias defendere terras.

Nil Rhodope, nil vastus Athos, nil profuit Hebrus

Odrysiis; facili contemptum Strymona saltu

Et frustra rapidum damnant Haliacmona Bessi.

180

Nubibus intactum Macedo miratur Olympum

More pererratum campi; gemit irrita Tempe

Thessalus et domitis irrisam cautibus Oeten.

Sperchiusque et virginibus dilectus Enipeus

Barbaricas lavere comas. Non obice Pindi

185

Servati Dryopes nec nubifer Actia texit

Litora Leucates; ipsae, quae durius olim

Restiterant Medis, primo conamine ruptae

Thermopylae; vallata mari Scironia rupes

Et duo continuo conectens aequora muro

190

Isthmos et angusti patuerunt claustra Lechaei;

Nec tibi Parrhasios licuit munire colonos

Frondosis, Erymanthe, iugis, equitataque summi

Culmina Taygeti trepidae vidistis Amyclae.

Tandem supplicium cunctis pro montibus Alpes

195

Exegere Getis; tandem tot flumina victor

Vindicat Eridanus. Docuit nunc exitus alte

Fatorum secreta regi. Quisquamne reclusis

Alpibus ulterius Latii fore credidit umbram?

Nonne velut capta rumor miserabilis urbe

200

Trans freta, trans Gallos Pyrenaeumque cucurrit?

Famaque nigrantes succincta pavoribus alas

Secum cuncta trahens a Gadibus usque Britannum

Terruit Oceanum et nostro procul axe remotam

Insolito belli tremefecit murmure Thylen?

205

Mandemusne Noti flabris quoscumque timores

Pertulimus, festae doleant ne tristibus aures?

An potius meminisse iuvat semperque vicissim

Gaudia praemissi cumulant inopina dolores?

Utque sub occidua iactatis Pleiade nautis

210

Commendat placidum maris inclementia portum,

Sic mihi tunc maior Stilicho, cum laeta periclis

Metior atque illi redeunt in corda tumultus? *)

Nonne videbantur, quamvis adamante rigentes,

Turribus invalidis fragiles procumbere muri

215

Ferrataeque Getis ultro se pandere portae?

Nec vallum densaeque sudes arcere volantes

Cornipedum saltus? Iamiam conscendere puppes

Sardoniosque habitare sinus et inhospita Cyrni

Saxa parant vitamque freto spumante tueri.

220

Ipsa etiam diffisa brevi Trinacria ponto,

Si rerum natura sinat, discedere longe

Optat et Ionium refugo laxare Peloro.

Fultaque despiciens auro laquearia dives

Tutior Aeoliis mallet vixisse cavernis;

225

Iamque oneri creduntur opes tandemque libido

Haesit avaritiae gravioribus obruta curis.

Utque est ingenioque loquax et plurima fingi

Permittens credique timor, tunc somnia vulgo

Narrari, tunc monstra deum monitusque sinistri:

230

Quid meditentur aves, quid cum mortalibus aether

Fulmineo velit igne loqui, quid carmine poscat

Fatidico custos Romani carbasus aevi.

Territat assiduus lunae labor atraque Phoebe

Noctibus aerisonas crebris ululata per urbes.

235

Nec credunt vetito fraudatam sole sororem

Telluris subeunte globo, sed castra secutas

Barbara Thessalidas patriis lunare venenis

Incestare iubar. Tunc anni signa prioris

Et si quod fortasse quies neglexerat omen,

240

Addit cura novis: lapidosos grandinis ictus

Molitasque examen apes passimque crematas

Perbacchata domos nullis incendia causis

Et numquam caelo spectatum impune cometem,

Qui primum roseo Phoebi prolatus ab ortu,

245

Qua micat astrigera senior cum coniuge Cepheus;

Inde Lycaoniam paulatim expulsus ad Arcton

Crine vago Getici foedavit sidera Plaustri,

Donec in exiguum moriens vanesceret ignem.

Sed gravius mentes caesorum ostenta luporum

250

Horrificant. Duo quippe lupi sub principis ora,

Dum campis exercet equos, violenter adorti

Agmen et excepti telis inmane relatu

Prodigium miramque notam duxere futuri.

Nam simul humano geminas de corpore palmas

255

Utraque perfossis emisit belua costis:

Illo laeva tremens, hoc dextera ventre latebat

Intentis ambae digitis et sanguine vivo.

Scrutari si vera velis, fera nuntia Martis

Ora sub Augusti casurum prodidit hostem,

260

Utque manus utero virides patuere retecto,

Romula post ruptas virtus sic emicat Alpes.

Sed malus interpres rerum metus omne trahebat

Augurium peiore via: truncataque membra

Nutricemque lupam Romae regnoque minari.

265

Tunc reputant annos interceptoque volatu

Vulturis incidunt properatis saecula metis.

Solus erat Stilicho, qui desperantibus augur

Sponderet meliora manu, dubiaeque salutis

Dux idem vatesque fuit. «Durate parumper,

270

Inquit, et excussis muliebribus ore querellis

Fatorum toleremus onus. Nil nautica prosunt

Turbatae lamenta rati nec segnibus undae

Planctibus aut vanis mitescunt flamina votis.

Nunc instare manu, toto nunc robore niti

275

Communi pro luce decet: succurrere velis,

Exhaurire fretum, varios aptare rudentes

Omnibus et docti iussi parere magistri.

Non, si perfidia nacti penetrabile tempus

Irrupere Getae, nostras dum Raetia vires

280

Occupat atque alio desudant Marte cohortes,

Idcirco spes omnis abit. Mirabile posset

Esse mihi, si fraude nova vel calle reperto

Barbarus ignotas invaderet inscius Alpes;

Nunc vero geminis clades repetita tyrannis

285

Famosum vulgavit iter nec nota fefellit

Semita praestructum bellis civilibus hostem.

Per solitas venere vias, aditusque sequendos

Barbarico Romana dedit discordia bello.

«Sed nec praeteritis haec res incognita saeclis.

290

Saepe lacessitam, sed non impune, fatemur

Ausoniam. Haec Senonum restinxit sanguine flammas,

Haec et Teutonico quondam patefacta furori

Colla catenati vidit squalentia Cimbri.

Vile decus, quod non erexit praevius horror;

295

Ingentes generant discrimina magna triumphos.

«Quid turpes iam mente fugas, quid Gallica rura

Respicitis Latioque libet post terga relicto

Longinquum profugis Ararim praecingere castris?

Scilicet Arctois concessa gentibus urbe

300

Considet regnum Rhodano capitique superstes

Truncus erit? Vestros stimulant si pignora sensus,

Me quoque non impar naturae cura remordet,

Nec ferro sic corda rigent ut nosse recusem,

Quam sanctum soceri nomen, quam dulce mariti,

305

Quantus prolis amor. Sed numquam oblita decoris

Obscenam latebram pietas ignava requiret.

Nec vobis fortis monitor, mihi cautior uni.

Hic coniunx, hic progenies, hic carior omni

Luce gener: pars nulla mei subducta procellae.

310

Accipe tu nostrae, tellus Oenotria, mentis

Vincula communes tecum subeuntia casus,

Exiguamque moram muris impende tuendis,

Dum redeo lectum referens in classica robur.»

His dictis pavidi firmavit inertia vulgi

315

Pectora migrantisque fugam compescuit aulae;

Ausaque tum primum tenebris emergere pulsis

Hesperia, ut secum iunxisse pericula vidit

Augustum, tantoque sui stetit obside fati.

Protinus, umbrosa vestit qua litus oliva

320

Larius et dulci mentitur Nerea fluctu,

Parva puppe lacum praetervolat; ocius inde

Scandit inaccessos brumali sidere montes

Nil hiemis caelive memor. Sic ille relinquens

Ieiunos antro catulos inmanior exit

325

Hiberna sub nocte leo tacitusque per altas

Incedit furiale nives; stant colla pruinis

Aspera; flaventes astringit stiria saetas;

Nec meminit leti nimbosve aut frigora curat,

Dum natis alimenta parat.

                                            Sublimis in Arcton

330

Prominet Hercyniae confinis Raetia silvae,

Quae se Danuvii iactat Rhenique parentem

Utraque Romuleo praetendens flumina regno:

Primo fonte breves, alto mox gurgite regnant

Et fluvios cogunt unda coeunte minores

335

In nomen transire suum. Te Cimbrica Tethys

Divisum bifido consumit, Rhene, meatu;

Thracia quinque vadis Histrum vorat Amphitrite:

Ambo habiles remis, ambo glacialia secti

Tergo rotis, ambo Boreae Martique sodales.

340

Sed latus, Hesperiae quo Raetia iungitur orae,

Praeruptis ferit astra iugis panditque tremendam

Vix aestate viam. Multi ceu Gorgone visa

Obriguere gelu; multos hausere profundae

Vasta mole nives, cumque ipsis saepe iuvencis

345

Naufraga candenti merguntur plaustra barathro.

Interdum subitam glacie labente ruinam

Mons dedit et tepidis fundamina subruit astris

Pendenti male fida solo.

                                         Per talia tendit

Frigoribus mediis Stilicho loca. Nulla Lyaei

350

Pocula; rara Ceres; raptos contentus in armis

Delibasse cibos madidoque oneratus amictu

Algentem pulsabat equum. Nec mollia fesso

Strata dedere torum; tenebris si caeca repressit

Nox iter, aut spelaea subit metuenda ferarum

355

Aut pastorali iacuit sub culmine fultus

Cervicem clipeo. Stat pallidus hospite magno

Pastor et ignoto praeclarum nomine vultum

Rustica sordenti genetrix ostendit alumno.

Illa sub horrendis praedura cubilia silvis,

360

Illi sub nivibus somni curaeque laborque

Pervigil hanc requiem terris, haec otia rebus

Insperata dabant; illae tibi, Roma, salutem

Alpinae peperere casae.

                                         Iam foedera gentes

Exuerant Latiique audita clade feroces

365

Vindelicos saltus et Norica rura tenebant.

Ac veluti famuli, mendax quos mortis erilis

Nuntius in luxum falso rumore resolvit:

Dum marcent epulis atque inter vina chorosque

Persultat vacuis effrena licentia tectis,

370

Si reducem dominum sors improvisa revexit,

Haerent attoniti libertatemque perosus

Conscia servilis praecordia concutit horror:

Sic ducis aspectu cuncti stupuere rebelles,

Inque uno principes Latiumque et tota refulsit

375

Roma viro. Frons laeta parum, non tristior aequo

Nec deiecta malis, mixta sed nobilis ira:

Qualis in Herculeo, quotiens infanda iubebat

Eurystheus, fuit ore dolor vel qualis in atram

Sollicitus nubem maesto Iove cogitur aether.

380

«Tantane vos, inquit, Getici fiducia belli

Erigit? hinc animo frustra tumuistis inani?

Non ita Romanum fati violentia nomen

Opprimit, ut vestros nequeat punire tumultus

Parte sui. Ne vos longe sermone petito

385

Demorer, exemplum veteris cognoscite facti:

Cum ferus Ausonias perfringeret Hannibal arces

Et Trebiam saevo geminassent funere Cannae,

Nequiquam Emathium pepulit spes vana Philippum,

Ut velut afflictos ferro temptaret inerti.

390

Romanos commovit atrox iniuria patres,

Urgerent maiora licet, graviterque tulere,

Urbibus inter se claris de culmine rerum

Congressis, aliquid gentes audere minores.

Nec poenam differre placet, sed bella gerenti

395

Punica Laevino regis quoque proelia mandant.

Paruit imperiis consul, fususque Philippus,

Vilia dum gravibus populis interserit arma,

Praetereunte manu didicit non esse potentum

Temptandas, mediis quamvis in luctibus, iras.»

400

Hoc monitu pariter nascentia bella repressit

Et bello quaesivit opes legitque precantes

Auxilio mensus numerum, qui congruus esset

Nec gravis Italiae formidandusve regenti.

Nec minus accepto nostrae rumore cohortes

405

(Sic ducis urget amor) properantibus undique signis

Conveniunt, visoque animi Stilichone recepti

Singultus varios lacrimosaque gaudia miscent:

Sic armenta boum, vastis quae turbida silvis

Sparsit hiems, cantus ac sibila nota magistri

410

Certatim repetunt et avitae pascua vallis

Inque vicem se voce regunt gaudentque fideles

Reddere mugitus et, qua sonus attigit aurem,

Rara per obscuras apparent cornua frondes.

Adcurrit vicina manus, quam Raetia nuper

415

Vandalicis auctam spoliis defensa probavit;

Venit et extremis legio praetenta Britannis,

Quae Scotto dat frena truci ferroque notatas

Perlegit exanimes Picto moriente figuras;

Agmina quin etiam flavis obiecta Sygambris

420

Quaeque domant Chattos inmansuetosque Cheruscos,

Huc omnes vertere minas tutumque remotis

Excubiis Rhenum solo terrore relinquunt.

Ullane posteritas credet? Germania quondam

Illa ferox populis, quae vix instantibus olim

425

Principibus tota poterat cum mole teneri,

Iam sese placidam praebet Stilichonis habenis,

Ut nec praesidiis nudato limite temptet

Expositum calcare solum nec transeat amnem,

Incustoditam metuens attingere ripam.

430

Celsior o cunctis unique aequande Camillo!

Vestris namque armis Alarici fracta quievit

Ac Brenni rabies; confusis rebus uterque

Divinam tribuistis opem, sed tardior ille

Iam captae vindex patriae, tu sospitis ultor.

435

O quantum mutata tuo fortuna regressu!

Ut sese pariter diffundit in omnia regni

Membra vigor vivusque redit color urbibus aegris!

Creditur Herculeis lucem renovare lacertis

Femina dilecti fatis impensa mariti.

440

Et iuvenem spretae laniatum fraude novercae

Non sine Circaeis Latonia reddidit herbis.

Cretaque, si verax narratur fabula, vidit

Minoum rupto puerum prodire sepulchro,

Quem senior vates avium clangore repertum

445

Gramine restituit; mirae nam munere sortis

Dulcia mella necem, vitam dedit horridus anguis.

At tuus adventus non unum corpus ab umbris,

Sed tot communi populos sub morte iacentes

Totaque Tartareis e faucibus oppida traxit.

450

Ipso Roma die (nec adhuc ostenditur auctor)

Personuit venisse ducem, laetisque Quirites

Vocibus auspicium certi plausere triumphi,

Muniti Stilichone suo. Quis gaudia vero

Principis, amplexus alacris quis disserat aulae?

455

Pulveris ambiguam nubem speculamur ab altis

Turribus incerti, socios apportet an hostes

Ille globus. Mentem suspensa silentia librant:

Donec pulvereo sub turbine sideris instar

Emicuit Stilichonis apex et cognita fulsit

460

Canities. Gavisa repens per moenia clamor

Tollitur «ipse venit». Portas secura per omnes

Turba salutatis effunditur obvia signis.

Non iam dilectus miseri nec falce per agros

Deposita iaculum vibrans ignobile messor

465

Nec temptans clipeum proiectis sumere rastris

Bellona ridente Ceres humilisque novorum

Seditio clamosa ducum: sed vera iuventus,

Verus ductor adest et vivida Martis imago.

Prospera sed quantum nostrae spes addita menti,

470

Tantum exempta Getis, qui vertice proximus astris

Post Alpes iam cuncta sibi promisit apertas

Nil superesse ratus, postquam tot lumina pubis,

Tot subitos pedites, equitum tot conspicit alas

Cinctaque fluminibus crebris ac moenibus arva

475

Seque velut clausum laqueis, sub pectore furtim

Aestuat et nimium prono fervore petitae

Iam piget Italiae, sperataque Roma teneri

Visa procul. Magni subeunt iam taedia coepti.

Occultat tamen ore metum primosque suorum

480

Consultare iubet bellis annisque verendos.

Crinigeri sedere patres, pellita Getarum

Curia, quos plagis decorat numerosa cicatrix

Et tremulos regit hasta gradus et nititur altis

Pro baculo contis non exarmata senectus.

485

Hic aliquis gravior natu, cui plurima dictis

Consiliisque fides, defixus lumina terrae

Concutiensque comam capuloque adclinis eburno:

«Si numero non fallor, ait, tricesima currit

Bruma fere, rapidum postquam transnavimus Histrum,

490

Romanamque manum tantis eludimus annis.

Sed numquam Mavors adeo constrinxit in artum

Res, Alarice, tuas. Per tot certamina docto

Crede seni, qui te tenero vice patris ab aevo

Gestatum parva solitus donare pharetra

495

Atque aptare breves umeris puerilibus arcus:

Saepe quidem frustra monui, servator ut icti

Foederis Emathia tutus tellure maneres;

Sed quoniam calidae rapuit te flamma iuventae,

Nunc saltem, si cura tibi manet ulla tuorum,

500

His claustris evade, precor, dumque agmina longe,

Dum licet, Hesperiis praeceps elabere terris,

Ne nova praedari cupiens et parta reponas

Pastorique lupus scelerum delicta priorum

Intra saepta luas. Quid palmitis uber Etrusci,

505

Quid mihi nescio quam proprio cum Thybride Romam

Semper in ore geris? Referunt si vera parentes,

Hanc urbem insano nullus qui Marte petivit

Laetatus violasse redit; nec numina sedem

Destituunt: iactata procul dicuntur in hostem

510

Fulmina divinique volant pro moenibus ignes,

Seu caelum seu Roma tonat. Si temnis Olympum,

A magno Stilichone cave, qui semper iniquos

Fortuna famulante premit. Scis ipse, per oras

Arcadiae quam densa rogis cumulaverit ossa,

515

Sanguine quam largo Graios calefecerit amnes;

Extinctusque fores, ni te sub nomine legum

Proditio regnique favor texisset Eoi.»

Talia grandaevum flammata fronte loquentem

Obliquisque tuens oculis non pertulit ultra,

520

Sed rupit rabidas accensa superbia voces:

«Si non mentis inops fraudataque sensibus aetas

Praeberet veniam, numquam haec opprobria linguae

Turpia Danuvius me sospite ferret inultus.

Anne, tot Augustos Hebro qui teste fugavi,

525

Te patiar suadente fugam, cum cesserit omnis

Obsequiis natura meis? Subsidere nostris

Sub pedibus montes, arescere vidimus amnes.

Non ita di Getici faxint Manesque parentum,

Ut mea converso relegam vestigia cursu.

530

Hanc ego vel victor regno vel morte tenebo

Victus humum. Per tot populos urbesque cucurri,

Fregi Alpes galeisque Padum victricibus hausi:

Quid restat nisi Roma mihi? Gens robore nostra

Tum quoque pollebat, nullis cum fideret armis.

535

At nunc Illyrici postquam mihi tradita iura

Meque suum fecere ducem: tot tela, tot enses,

Tot galeas multo Thracum sudore paravi

Inque meos usus vectigal vertere ferri

Oppida legitimo iussu Romana coegi.

540

Sic me fata fovent: ipsi, quos omnibus annis

Vastabam, servire dati; nocitura gementes

Arma dabant flammisque diu mollitus et arte

In sua damna chalybs fabro lugente rubebat.

Hortantes his adde deos. Non somnia nobis

545

Nec volucres, sed clara palam vox edita luco:

‹Rumpe omnes, Alarice, moras; hoc impiger anno

Alpibus Italiae ruptis penetrabis ad urbem.

Huc iter usque datur.› Quis iam post talia segnis

Ambigat aut caelo dubitet parere vocanti?»

550

Sic ait hortatusque suos belloque viaeque

Instruit. Attollunt vanos oracula fastus.

O semper tacita sortes ambage malignae

Eventuque patens et nescia vatibus ipsis

Veri sera fides! Ligurum regione suprema

555

Pervenit ad fluvium miri cognominis «Urbem»,

Atque illic domitus vix tandem interprete casu

Agnovit dubiis illusa vocabula fatis.

Nec non et Stilicho pugnam poscentia movit

Pleno castra gradu dictisque instigat euntes:

560

«Nunc nunc, o socii, temeratae sumite tandem

Italiae poenas, obsessi principis armis

Excusate nefas deploratumque Timavo

Vulnus et Alpinum gladiis abolete pudorem.

Hic est, quem totiens campis fudistis Achivis,

565

Quem discors odiisque anceps civilibus orbis,

Non sua vis tutata diu, dum foedera fallax

Ludit et alternae periuria venditat aulae.

Credite nunc omnes, quas dira Britannia gentes,

Quas Hister, quas Rhenus alit, pendere paratas

570

In speculis: uno tot proelia vincite bello.

Romanum reparate decus molemque labantis

Imperii fulcite umeris; hic omnia campus

Vindicat, haec mundo pacem victoria sancit.

Non in Threiciis Haemi decernimus oris

575

Nec super Alpheas umbrantia Maenala ripas

Constitimus; non hic Tegean Argosque tuemur:

Visceribus mediis ipsoque in corde videtis

Bella geri. Patrem clipeis defendite Thybrim.»

Talia nunc pediti, turmae nunc mixtus equestri

580

Dicta dabat.

                      Simul externis praecepta ferebat

Auxiliis. Ibat patiens dicionis Alanus,

Qua nostrae iussere tubae, mortemque petebat

Pro Latio; docuit gentes praefectus Alanae,

Cui natura breves animis ingentibus artus

585

Finxerat inmanique oculos infecerat ira;

Vulneribus pars nulla vacat rescissaque contis

Gloria foedati splendet iactantior oris.

Ille tamen mandante procul Stilichone citatis

Acceleravit equis Italamque momordit harenam.

590

Felix Elysiisque plagis et carmine dignus,

Qui male suspectam nobis impensius arsit

Vel leto purgare fidem! qui iudice ferro

Diluit inmeritum laudato sanguine crimen!

Morte viri turbatus eques flectebat habenas

595

Totaque praeciso nutassent agmina cornu,

Ni celer instructa Stilicho legione secutus

Subsidiis peditum pugnam instaurasset equestrem.

Quis Musis ipsoque licet Paeane recepto

Enarrare queat, quantum Gradivus in illa

600

Luce suae dederit fundator originis urbi?

Altius haut umquam toto descendimus ense

In iugulum Scythiae, tanta nec clade superbum

Contudimus Tanain vel cornua fregimus Histri.

Invisum miles sitiens haurire cruorem

605

Per varias vestes onerataque plaustra metallo

Transit et argenti cumulos et caedis avarus

Contemptas proculcat opes; pretiosior auro

Sanguis erat; passim neglecti prodiga lucri

Turba furens strictis odium mucronibus explet.

610

Purpureos cultus absumptique igne Valentis

Exuvias miserisque graves crateras ab Argis

Raptaque flagranti spirantia signa Corintho

Callidus ante pedes venientibus obicit hostis

Incassum; neque enim feralis praeda moratur,

615

Sed iustos praebent stimulos monumenta doloris.

Asseritur ferro captivum vulgus, et omnes

Diversae vocis populi, quos traxerat hostis

Servitio, tandem dominorum strage redempti

Blanda cruentatis affigunt oscula dextris

620

Desertosque Lares et pignora laeta revisunt.

Miratur sua quemque domus cladesque renarrant

Ordine; tum grati referunt miracula belli.

Quis tibi tunc, Alarice, dolor, cum Marte perirent

Divitiae spoliisque diu quaesita supellex

625

Pulsaretque tuas ululatus coniugis aures,

Coniugis, invicto dudum quae freta marito

Demens Ausonidum gemmata monilia matrum

Romanasque alta famulas cervice petebat;

Scilicet Argolicas Ephyreiadasque puellas

630

Coeperat et pulchras iam fastidire Lacaenas.

Sed dea quae nimiis obstat Rhamnusia votis

Ingemuit flexitque rotam: domat aspera victos

Pauperies, unoque die Romana rependit

Quidquid ter denis acies amisimus annis.

635

O celebranda mihi cunctis Pollentia saeclis!

O meritum nomen! felicibus apta triumphis!

Virtutis fatale solum, memorabile bustum

Barbariae! Nam saepe locis ac finibus illis

Plena lacessito rediit vindicta Quirino.

640

Illic Oceani stagnis excita supremis

Cimbrica tempestas alias emissa per Alpes

Isdem procubuit campis. Iam protinus aetas

Adveniens geminae gentis permisceat ossa

Et duplices signet titulos commune trophaeum:

645

«Hic Cimbros fortesque Getas, Stilichone peremptos

Et Mario claris ducibus, tegit Itala tellus.

Discite vesanae Romam non temnere gentes.»
 

__________

*)

Interrogationis signum posui; nam sententiae hae per

«que» copulam v. 209 artissime cohaerent. (Th. Birt)