Rerum gestarum libri XXXI

(ab excessu Nervae)

Liber XVII

1. Iulianus Caesar transito Rheno Alamannorum uicos diripit ac incendit; ibi munimentum Traiani reparat et decimestres indutias barbaris concedit.

2. Iulianus Caesar DC Francos Germaniam II uastantes obsidet et ad deditionem fame compellit.

3. Iulianus Caesar Gallos tributis oppressos leuare conatur.

4. Iussu Constantii Augusti obeliscus Romae in Circo Maximo subrectus constituitur; et de obeliscis ac de notis hieroglyphicis.

5. Constantius Augustus et Sapor Persarum rex frustra de pace per litteras et legatos agunt.

6. Iuthungi, gens Alamannica, in Raetiis, quas populabantur, a Romanis caesi fugatique.

7. Nicomedia terrae motu prostrata; et quot modis terra quatiatur.

8. Iulianus Caesar Salios, gentem Francicam, in deditionem accipit: Chamauorum alios caedit, alios capit, reliquis pacem tribuit.

9. Iulianus Caesar tria munimenta ad Mosam euersa a barbaris instaurat et a milite famem patiente probris ac minis incessitur.

10. Suomarius et Hortarius, Alamannorum reges, captiuis redditis a Iuliano Caesare pacem impetrant.

11. Iulianus Caesar post res in Gallia bene gestas in aula Constantii Augusti ab inuidis deridetur segnisque et timidus appellatur.

12. Constantius Augustus Sarmatas dominos olim, tum exsules, et Quados, Pannoniarum et Moesiae uastatores, ad obsides dandos et captiuos reddendos compellit: atque exsulibus Sarmatis in libertatem auitasque sedes restitutis regem imponit.

13. Constantius Augustus Limigantes Sarmatas seruos post magnam ipsorum caedem factam cogit sedibus suis emigrare ac milites suos alloquitur.

14. Romani legati de pace re infecta reuertuntur ex Perside Sapore Armeniam et Mesopotamiam repetente.

___________________________________________________

17,1

I.

Iulianus Caesar transito Rheno Alamannorum uicos

diripit ac incendit; ibi munimentum Traiani reparat et

decimestres indutias barbaris concedit.

[1] Hac rerum, quas iam digessimus, uarietate ita conclusa Martius iuuenis Rheno post Argentoratensem pugnam otiose fluente securus, sollicitusque ne dirae uolucres consumerent corpora peremptorum, sine discretione cunctos humari mandauit, absolutisque legatis, quos ante certamen superba quaedam portasse praediximus, ad Tres tabernas reuertit. [2] unde cum captiuis omnibus praedam Mediomatricos seruandam ad reditum usque suum duci praecipit et petiturus ipse Mogontiacum, ut ponte conpacto transgressus in suis requireret barbaros, cum nullum reliquisset in nostris, refragante uetabatur exercitu: uerum facundia iucunditateque sermonum allectum in uoluntatem traduxerat suam. amor enim post documenta flagrantior sequi libenter hortatus est omnis operae conturmalem, auctoritate magnificum ducem, plus laboris indicere sibi quam militi, sicut perspicue contigit, adsuetum. moxque ad locum praedictum est uentum, flumine pontibus constratis transmisso occupauere terras hostiles. [3] at barbari praestricti negotii magnitudine, qui se in tranquillo positos otio tunc parum inquietari posse sperabant, aliorum exitio quid fortunis suis inmineret anxie cogitantes, simulata pacis petitione, ut primae uertiginis impetum declinarent, misere legatos cum uerbis conpositis quae denuntiarent concordem foederum firmitatem; incertumque quo consilio aut instituto mutata uoluntate per alios cursu celeri uenire conpulsos acerrimum nostris minati sunt bellum, ni eorum regionibus excessissent.

[4] Quibus clara fide conpertis Caesar noctis prima quiete nauigiis modicis et uelocibus octingentos inposuit milites ea re, ut ui ingenti sursum uersum decurso egressi quicquid inuenire potuerint ferro uiolarent et flammis. [5] quo ita disposito solis primo exortu uisis per montium uertices barbaris ad celsiora ducebatur alacrior miles nulloque inuento - hoc si quidem opinati discessere confestim - eminus ingentia fumi uolumina uisebantur indicantia nostros perruptas populari terras hostiles. [6] quae res Germanorum perculit animos atque desertis insidiis, quas per arta loca et latebrosa struxerant nostris, trans Menum nomine fluuium ad opitulandum suis necessitudinibus auolarunt. [7] ut enim rebus amat fieri dubiis et turbatis, hinc equitum nostrorum adcursu, inde nauigiis uectorum militum impetu repentino perterrefacti euadendi subsidium uelox locorum inuenere prudentes, quorum digressu miles libere gradiens opulentas pecore uillas et frugibus rapiebat nulli parcendo. extractisque captiuis domicilia cuncta curatius ritu Romano constructa flammis subditis exurebat. [8] emensaque aestimatione decimi lapidis eum prope siluam uenisset squalore tenebrarum horrendam, stetit diu cunctando, indicio perfugae doctus per subterranea quaedam occulta fossasque multifidas latere plurimos, ubi habile uisum fuerit erupturos. [9] ausi tamen omnes accedere fidentissime, ilicibus incisis et fraxinis roboreque abietum magno semitas inuenere constratas. ideoque gradientes cautius retro non nisi per anfractus longos et asperos ultra progredi posse uix indignationem capientibus animis aduertebant. [10] et quoniam aeris urente saeuitia cum discriminibus ultimis laboratur in cassum - aequinoctio quippe autumnali exacto per eos tractus superfusae niues oppleuere montes simul et campos - opus arreptum est memorabile.

[11] Et dum nullus obsisteret, munimentum, quod in Alamannorum solo conditum Traianus suo nomine uoluit appellari, dudum uiolentius oppugnatum, tumultuario studio reparatum est; locatisque ibi pro tempore defensoribus, ex barbarorum uisceribus alimenta congesta sunt. [12] quae illi maturata ad suam perniciem contemplantes metuque rei peractae uolucriter congregati precibus et humilitate suprema petiere missis oratoribus pacem: quam Caesar omni consiliorum uia firmata, causatus ueri similia plurima, per decem mensuum tribuit interuallum: id nimirum sollerti colligens mente quod castra, supra quam optari potuit occupata sine obstaculo, tormentis muralibus et apparatu deberent ualido conmuniri. [13] hac fiducia tres inmanissimi reges uenerunt tandem aliquando iam trepidi, ex his qui misere uictis apud Argentoratum auxilia, iurantes conceptis ritu patrio uerbis nihil inquietum acturos sed foedera ad praestitutum usque diem, quia id nostris placuerat, cum munimento seruaturos intacto frugesque portaturos humeris, si defuisse sibi docuerint defensores. quod utrumque metu perfidiam frenante fecerunt.

[14] Hoc memorabili bello, conparando quidem Punicis et Teutonicis, sed dispendiis rei Romanae peracto leuissimis ut faustus Caesar exultabat et felix: credique obtrectatoribus potuit, ideo fortiter eum ubique fecisse fingentibus, quod oppetere dimicando gloriose magis optabat quam damnatorum sorte, sicut sperabant, ut frater Gallus occidi: ni pari proposito post excessum quoque Constanti actibus mirandis inclaruisset.

17,2

II.

Iulianus Caesar DC Francos Germaniam II uastantes obsidet

et ad deditionem fame compellit.

[1] Quibus ut in tali re conpositis firmiter, ad sedes reuertens hibernas sudorum reliquias repperit tales. Remos Seuerus magister equitum per Agrippinam petens et Iuliacum Francorum ualidissimos cuneos in sexcentis uelitibus, ut postea claruit, uacua praesidiis loca uastantes offendit: hac opportunitate in scelus audaciam erigente, quod Caesare in Alamannorum secessibus occupato nulloque uetante expleri se posse praedarum opimitate sunt arbitrati. sed metu iam reuersi exercitus, munimentis duobus, quae olim exinanita sunt, occupatis se quoad fieri poterat tuebantur. [2] hac Iulianus rei nouitate perculsus et coniciens quorsum erumperet, si isdem transisset intactis, retento milite circumuallare disposuit castella munita quae Mosa fluuius praeterlambit, et ad usque quartum et quinquagesimum diem, Decembri scilicet et Ianuario mense, obsidionales tractae sunt morae, destinatis barbarorum animis incredibili pertinacia reluctatis. [3] tunc pertimescens sollertissimus Caesar, ne obseruata nocte inluni barbari gelu uinctum amnem peruaderent, cotidie a sole in uesperam flexo ad usque lucis principium lusoriis nauibus discurrere flumen ultro citroque milites ordinauit, ut crustis pruinarum diffractis nullus ad erumpendi copiam facile perueniret. hocque commento, inedia et uigiliis et desperatione postrema lassati sponte se propria dederunt statimque ad comitatum Augusti sunt missi. [4] ad quos eximendos periculo multitudo Francorum egressa, cum captos conperisset et asportatos, nihil amplius ausa repedauit ad sua, hisque perfectis acturus hiemem reuertit Parisios Caesar.

17,3

III.

Iulianus Caesar Gallos tributis oppressos leuare conatur.

[1] Quia igitur plurimae gentes ui maiore conlaturae capita sperabantur, dubia bellorum coniectans sobrius rector magnis curarum molibus stringebatur. dumque per indutias licet negotiosas et breues aerumnosis possessorum damnis mederi posse credebat, tributi ratiocinia dispensauit. [2] cumque Florentius praefectus praetorio cuncta permensus, ut contendebat, quicquid in capitatione deesset, ex conquisitis se supplere firmaret, talium gnarus, animam prius amittere quam hoc sinere fieri memorabat. [3] norat enim huius modi prouisionum, immo euersionum, ut uerius dixerim, insanabilia uulnera saepe ad ultimam egestatem prouincias contraxisse, quae res, ut docebitur postea, penitus euertit Illyricum. [4] ob quae praefecto praetorio ferri non posse clamante se repente factum infidum, cui Augustus summam commiserit rerum, Iulianus eum sedatius leniens scrupulose conputando et uere docuit non sufficere solum, uerum etiam exuberare capitationis calculum ad commeatuum necessarios apparatus. [5] nihilo minus tamen diu postea indictionale augmentum oblatum sibi nec recitare nec subnotare perpessus humi proiecit. litterisque Augusti monitus ex relatione praefecti, non agere ita perplexe ut uideretur parum Florentio credi, rescripsit gratandum esse si prouincialis hinc inde uastatus saltem sollemnia praebeat, nedum incrementa, quae nulla supplicia egenis possent hominibus extorquere. factumque est tunc et deinde unius animi firmitate, ut praeter solita nemo Gallis quicquam exprimere conaretur [...] [6] inusitato exemplo id petendo Caesar inpetrauerat a praefecto ut secundae Belgicae multiformibus malis oppressae dispositio sibi committeretur ea uidelicet lege, ut nec praefectianus nec praesidalis apparitor ad soluendum quemquam urgeret. quo leuati solatio cuncti, quos in cura [...] separat suam, nec interpellati ante praestitutum tempus debita contulerunt.

17,4

IV.

Iussu Constantii Augusti obeliscus Romae in Circo Maximo subrectus constituitur; et de obeliscis ac de notis hieroglyphicis.

[1] Inter haec recreandarum exordia Galliarum administrante secundam adhuc Orfito praefecturam obeliscus Romae in circo erectus est maximo. super quo nunc, quia tempestiuum est, pauca discurram. [2] urbem priscis saeculis conditam ambitiosa moenium strue et portarum centum aditibus celebrem hecatompylos Thebas institutores ex facto cognominarunt, cuius uocabulo prouincia nunc usque Thebais adpellatur. [3] hanc inter exordia pandentis se late Carthaginis inprouiso excursu duces oppressere Poenorum, posteaque reparatam Persarum rex ille Cambyses quoad uixerat alieni cupidus et inmanis Aegypto perrupta adgressus est, ut opes exinde raperet inuidendas, ne deorum quidem donariis parcens. [4] qui dum inter praedatores turbulente concursat, laxitate praepeditus indumentorum concidit pronus ac suomet pugione, quem aptatum femori dextro gestabat, subita ui ruinae nudato uulneratus paene letaliter interisset. [5] longe autem postea Cornelius Gallus Octauiano res tenente Romanas Aegypti procurator exhausit ciuitatem plurimis interceptis reuersusque cum furtorum arcesseretur et populatae prouinciae, metu nobilitatis acriter indignatae, cui negotium spectandum dederat imperator, stricto incubuit ferro. is est, si recte existimo, Gallus poeta, quem flens quodam modo in postrema Bucolicorum parte Vergilius carmine leni decantat.

[6] In hac urbe inter labra ingentia diuersasque moles figmenta Aegyptiorum numinum exprimentes obeliscos uidimus plures aliosque iacentes et conminutos, quos antiqui reges bello domitis gentibus aut prosperitatibus summarum rerum elati montium uenis uel apud extremos orbis incolas perscrutatis excisos erectosque dis superis in religione dicarunt. [7] est autem obeliscus asperrimus lapis in figuram metae cuiusdam sensim ad proceritatem consurgens excelsam, utque radium imitetur, gracilescens, paulatim specie quadrata in uerticem productus angustum, manu leuigatus artifici. [8] formarum autem innumeras notas, hieroglyphicas appellatas, quas ei undique uidemus incisas, initialis sapientiae uetus insigniuit auctoritas. [9] uolucrum enim ferarumque, etiam alieni mundi, genera multa sculpentes ad aeui quoque sequentis aetates ut inpetratorum uulgatius perueniret memoria, promissa uel soluta regum uota monstrabant. [10] non enim ut nunc litterarum numerus praestitutus et facilis exprimit quicquid humana mens concipere potest, ita prisci quoque scriptitarunt Aegyptii, sed singulae litterae singulis nominibus seruiebant et uerbis; non numquam significabant integros sensus. [11] cuius rei scientiam his inseram duobus exemplis. per uulturem naturae uocabulum pandunt, quia mares nullos posse inter has alites inueniri rationes memorant physicae, perque speciem apis mella conficientis indicant regem moderatori cum iucunditate aculeos quoque innasci debere his signis ostendentes. et similia plurima.

[12] Et quia sufflantes adulatores ex more Constantium id sine modo strepebant quod, cum Octauianus Augustus obeliscos duos ab Heliopolitana ciuitate transtulisset Aegyptia, quorum unus in Circo maximo, alter in Campo locatus est Martio, hunc recens aduectum difficultate magnitudinis territus nec contrectare ausus est nec mouere, discant qui ignorant, ueterem principem translatis aliquibus hunc intactum ideo praeterisse, quod Deo Soli speciali munere dedicatus fixusque intra ambitiosi templi delubra, quae contingi non poterant, tamquam apex omnium eminebat. [13] uerum Constantinus id parui ducens, auulsam hanc molem sedibus suis nihilque committere in religionem recte existimans, si ablatum uno templo miraculum Romae sacraret, id est in templo mundi totius, iacere diu perpessus est, dum translationi pararentur utilia. quo conuecto per alueum Nili proiectoque Alexandriae, nauis amplitudinis antehac inusitatae aedificata est sub trecentis remigibus agitanda. [14] quibus ita prouisis digressoque uita principe memorato urgens effectus intepuit, tandemque sero inpositus naui per maria fluentaque Tibridis uelut pauentis ne, quod paene ignotus miserat Nilus, ipse parum sub meatus sui discrimine moenibus alumnis inferret, defertur in uicum Alexandri, tertio lapide ab urbe seiunctum. unde chamulcis inpositus tractusque lenius per Ostiensem portam piscinamque publicam Circo inlatus est maximo. [15] sola post haec restabat erectio, quae uix aut ne uix quidem sperabatur posse conpleri: digestisque ad perpendiculum altis trabibus, ut machinarum cerneres nemus, innectuntur uasti funes et longi ad speciem multiplicium liciorum caelum densitate nimia subtexentes. quibus conligatus mons ipse effigiatus scriptilibus elementis, paulatimque in arduum per inane protentus, diu pensilis, hominum milibus multis tamquam molendinarias rotantibus metas, cauea locatur in media eique sphaera superponitur ahenea aureis lamminis nitens, qua confestim ui ignis diuini contacta ideoque sublata facis imitamentum infigitur aereum, itidem auro imbracteatum uelut abundanti flamma candentis. [16] secutaeque aetates alios transtulerunt. quorum unus in Vaticano, alter in hortis Sallusti, duo in Augusti monumento erecti sunt. [17] qui autem notarum textus obelisco incisus est ueteri, quem uidemus in Circo, Hermapionis librum secuti interpretatum litteris subiecimus Graecis:

[18]

ΑΡΧΗΝ ΑΠΟ ΤΟΥ ΝΟΤΙΟΥ ΔΙΕΡΜΗΝΕΥΜΕΝΑ

ΕΧΕΙ ΣΤΙΧΟΣ ΠΡΩΤΟΣ ΤΑΔΕ ΛΕΓΕΙ

Ἥλιος βασιλεῖ Ῥαμέστηι· δεδώρημαί σοι ἀνὰ πᾶσαν οἰκουμένην μετὰ χαρᾶς βασιλεύειν, ὃν Ἥλιος φιλεῖ. - [καὶ] Ἀπόλλων κρατερὸς φιλαλήθης υἱὸς Ἥρωνος θεογέννητος κρίστης τῆς οἰκουμένης, ὃν Ἥλιος προέκρινεν, ἄλκιμος Ἄρεως βασιλεὺς Ῥαμέστης. ὧι πᾶσα ὑποτέτακται ἡ γῆ μετὰ ἀλκῆς καὶ θάρσους. βασιλεὺς Ῥαμέστης Ἡλίου παῖς αἰωνόβιος.

ΣΤΙΧΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ

Ἀπόλλων κρατερός, ὁ ἑστὼς ἐπ' ἀληθείας δεσπότης διαδήματος, τὴν Αἴγυπτον δοξάσας κεκτημένος, ὁ ἀγλαοποιήσας Ἡλίου πόλιν, καὶ κτίσας τὴν λοιπὴν οἰκουμένην, καὶ πολυτιμήσας τοὺς ἐν Ἡλίου πόλει θεοὺς ἀνιδρυμένους, ὃν Ἥλιος φιλεῖ.

ΤΡΙΤΟΣ ΣΤΙΧΟΣ

Ἀπόλλων κρατερὸς Ἡλίου παῖς παμφεγγής, ὃν Ἥλιος προέκρινεν καὶ Ἄρης ἄλκιμος ἐδωρήσατο. οὗ τὰ ἀγαθὰ ἐν παντὶ διαμένει καιρῶι· ὃν Ἄμμων ἀγαπᾶι, πληρώσας τὸν νέων τοῦ φοίνικος ἀγαθῶν. ὧι οἱ θεοὶ ζωῆς χρόνον ἐδωρήσαντο.

Ἀπόλλων κρατερὸς υἱὸς Ἥρωνος, βασιλεὺς οἰκουμένης Ῥαμέστης, ὃς ἐφύλαξεν Αἴγυπτον τοὺς ἀλλοεθνεῖς νικήσας, ὃν Ἥλιος φιλεῖ, ὧι πολὺν χρόνον ζωῆς ἐδωρήσαντο θεοί. δεσπότης οἰκουμένης Ῥαμέστης αἰωνόβιος.

ΛΙΒΟΣ ΣΤΙΧΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ

Ἥλιος θεὸς μέγας δεσπότης οὐρανοῦ. δεδώρημαί σοι βίον ἀπρόσκορον. Ἀπόλλων κρατερὸς κύριος διαδήματος ἀνείκαστος, ὃς τῶν θεῶν ἀνδριάντας ἀνέθηκεν ἐν τῆιδε τῆι βασιλεία, δεσπότης Αἰγύπτου, καὶ ἐκόσμησεν Ἡλίου πόλιν ὁμοίως καὶ αὐτὸν Ἥλιον δεσπότην οὐρανοῦ. συνετελεύτησεν ἔργον ἀγαθὸν Ἡλίου παῖς βασιλεὺς αἰωνόβιος.

ΤΡΙΤΟΣ ΣΤΙΧΟΣ

Ἥλιος θεὸς δεσπότης οὐρανοῦ Ῥαμέστηι βασιλεῖ. δεδώρημαι τὸ κράτος καὶ τὴν κατὰ πάντων ἐξουσίαν. ὃν Ἀπόλλων φιλαλήθης δεσπότης χρόνων καὶ Ἥφαιστος ὁ τῶν θεῶν πατὴρ προέκρινεν διὰ τὸν Ἄρεα. βασιλεὺς παγχαρὴς Ἡλίου παῖς, καὶ ὑπὸ Ἡλίου φιλούμενος.

ΑΦΗΛΙΩΤΟΥ ΠΡΩΤΟΣ ΣΤΙΧΟΣ

Ὁ ἀφ' Ἡλίου πόλεως μέγας θεὸς ἐνουράνιος Ἀπόλλων κρατερὸς, Ἥρωνος υἱὸς, ὃν Ἥλιος ἠγάπησεν, ὃν οἱ θεοὶ ἐτίμησαν, ὁ πάσης γῆς βασιλεύων, ὃν Ἥλιος προέκρινεν, ὁ ἄλκιμος διὰ τὸν Ἄρεα βασιλεύς, ὃν Ἄμμων φιλεῖ, καὶ ὁ παμφεγγής, συγκρίσας αἰώνιον βασιλέα et reliqua.

17,5

V.

Constantius Augustus et Sapor Persarum rex frustra

de pace per litteras et legatos agunt.

[1] Datiano et Cereali consulibus cum uniuersa per Gallias studio cautiore disponerentur formidoque praeteritorum barbaricos hebetaret excursus, rex Persarum in confiniis agens adhuc gentium extimarum, iamque cum Chionitis et Gelanis omnium acerrimis bellatoribus pignore icto societatis rediturus ad sua, Tamsaporis scripta suscepit, pacem Romanum principem nuntiantis poscere precatiuam [2] ideoque non nisi infirmato imperii robore temptari talia suspicatus latius semet extentans pacis amplectitur nomen et condiciones proposuit graues, missoque cum muneribus Narseo quodam legato litteras ad Constantium dedit nusquam a genuino fastu declinans, quarum hunc fuisse accepimus sensum:

[3] «Rex regum Sapor, particeps siderum, frater Solis et Lunae, Constantio Caesari fratri meo salutem plurimam dico.

Gaudeo tandemque mihi placet ad optimam uiam te reuertisse et incorruptum aequitatis agnouisse suffragium rebus ipsis expertum, pertinax alieni cupiditas quas aliquotiens ediderit strages. [4] quia igitur ueritatis oratio soluta esse debet et libera et celsiores fortunas idem loqui decet atque sentire, propositum meum in pauca conferam, reminiscens haec quae dicturus sum me saepius replicasse. [5] ad usque Strymona flumen et Macedonicos fines tenuisse maiores meos, antiquitates quoque uestrae testantur: haec me conuenit flagitare - ne sit adrogans, quod adfirmo - splendore uirtutumque insignium serie uetustis regibus antistantem, sed ubique mihi cordi est recta ratio, cui coalitus ab adulescentia prima nihil umquam paenitendum admisi. [6] ideoque Armeniam recuperare cum Mesopotamia debeo, auo meo conposita fraude praereptam. Illud apud nos numquam in acceptum feretur, quod adseritis uos exsultantes nullo discrimine uirtutis ac doli prosperos omnes laudari debere bellorum euentus. [7] postremo si morem gerere suadenti uolueris recte, contemne partem exiguam semper luctificam et cruentam, ut cetera regas securus, prudenter reputans medellarum quoque artifices urere non numquam et secare et partes corporum amputare, ut reliquis uti liceat integris; hocque bestias factitare: quae cum aduertant cur maximo opere capiantur, illud propria sponte amittunt ut uiuere deinde possint inpauidae. [8] id sane pronuntio quod, si haec mea legatio redierit inrita, post tempus hiemalis quietis exemptum, uiribus totis accinctus, fortuna condicionumque aequitate spem successus secundi fundante uenire, quoad ratio siuerit, festinabo».

[9] His litteris diu libratis recto pectore, quod dicitur, considerateque responsum est hoc modo:

[10] «Victor terra marique Constantius semper Augustus fratri meo Sapori regi salutem plurimam dico.

Sospitati quidem tuae gratulor ut futurus, si uelis, amicus, cupiditatem uero semper indeflexam fusiusque uagantem uehementer insimulo. [11] Mesopotamiam poscis ut tuam perindeque Armeniam et suades integro corpori adimere membra quaedam, ut salus eius deinceps locetur in solido, quod infringendum est potius quam ulla consensione firmandum. accipe igitur ueritatem non obtectam praestigiis sed perspicuam nullisque minis inanibus perterrendam. [12] praefectus praetorio meus opinatus adgredi negotium publicae utilitati conducens cum duce tuo per quosdam ignobiles, me inconsulto, sermones conseruit super pace. non refutamus hanc nec repellimus: adsit modo cum decore et honestate nihil pudori nostro pra ereptura uel maiestati. [13] est enim absonum et insipiens cum gestarum rerum ordine placatae sint aurae inuidiae, quae nobis multipliciter inluserunt, cum deletis tyrannis totus orbis Romanus nobis obtemperat, ea prodere, quae contrusi in orientales angustias diu seruauimus inlibata. [14] cessent autem quaeso formidines quae nobis intentantur ex more, eum ambigi nequeat non inertia nos sed modestia pugnas interdum excepisse potius quam intulisse et nostra, quotiens lacessimur, fortissimo beneuolentiae spiritu defensare, id experiendo legendoque scientes in proeliis quibusdam raro rem titubasse Romanam, in summa uero bellorum numquam ad deteriora prolapsam».

[15] Hanc legationem nullo inpetrato remissam - nec enim effrenatae regis cupiditati responderi amplius quicquam potuit - post paucissimos dies secutus est Prosper comes et Spectatus tribunus et notarius itemque Eustathius Musoniano suggerente philosophus, ut opifex suadendi: imperatoris scripta perferentes et munera, enisuri apparatum interim Saporis arte quadam suspendere, ut supra humanum modum prouinciae munirentur arctoae.

17,6

VI.

Iuthungi, gens Alamannica, in Raetiis, quas populabantur,

a Romanis caesi fugatique.

[1] Inter quae ita ambigua Iuthungi Alamannorum pars Italicis conterminans tractibus obliti pacis et foederum, quae adepti sunt obsecrando, Raetias turbulente uastabant, adeo ut etiam oppidorum temptarent obsidia praeter solitum. [2] ad quos repellendos cum ualida manu missus Barbatio in locum Siluani peditum promotus magister, ignauus sed uerbis effusior, alacritate militum uehementer erecta prostrauit acerrime multos, ita ut exigua portio, quae periculi metu se dedit in fugam, aegre dilapsa lares suos non sine lacrimis reuiseret et lamentis. [3] huic pugnae Neuitta, postea consul, equestris praepositus turmae, et adfuisse et fortiter fecisse firmatur.

17,7

VII.

Nicomedia terrae motu prostrata;

et quot modis terra quatiatur.

[1] Isdem diebus terrae motus horrendi per Macedoniam Asiamque et Pontum adsiduis pulsibus oppida multa concusserunt et montes. inter monumenta tamen multiformium aerumnarum eminuere Nicomediae clades, Bithyniae urbium matris, cuius ruinarum euentum uere breuiterque absoluam.

[2] Primo lucis exortu diem nonum kal. Septembrium concreti nubium globi nigrantium laetam paulo ante caeli speciem confuderunt et amendato solis splendore nec contigua uel adposita cernebantur: ita oculorum obtutu praestricto humo inuolutus crassae caliginis squalor insedit. [3] dein uelut numine summo fatales contorquente manubias uentosque ab ipsis excitante cardinibus magnitudo furentium incubuit procellarum, cuius inpetu pulsorum auditus est montium gemitus et elisi litoris fragor, haecque secuti typhones atque presteres cum horrifico tremore terrarum ciuitatem et suburbana funditus euerterunt. [4] et quoniam adcliuitate collium aedes pleraeque deuehebantur, aliae super alias concidebant reclangentibus cunctis sonitu ruinarum inmenso. inter quae clamoribus uariis celsa culmina resultabant quaeritantium coniugium liberosque et siquid necessitudines artae constringunt. [5] post horam denique secundam, multo ante tertiam, aer iam sudus et liquidus latentes retexit funereas strages. non nulli enim superruentium ruderum ui nimia constipati sub ipsis interiere ponderibus. quidam collo tenus aggeribus obruti cum superesse possent siqui iuuissent, auxiliorum inopia necabantur. alii lignorum exstantium acuminibus fixi pendebant. [6] uno ictu caesi conplures, paulo ante homines, tunc promiscuae strages cadauerum cernebantur. quosdam domorum inclinata fastigia intrinsecus serabant intactos, angore et inedia consumendos. inter quos Aristaenetus affectatam recens dioecensin curans uicaria potestate, quam Constantius ad honorem uxoris Eusebiae Pietatem cognominarat, animam hoc casu cruciatam diutius exhalauit. [7] alii subita ruinae magnitudine oppressi, isdem adhuc molibus conteguntur. conlisis quidam capitibus uel umeris praesectis aut cruribus inter uitae mortisque confinia aliorum adiumenta paria perferentium inplorantes cum obtestatione magna deserebantur. [8] et superesse potuit aedium sacrarum et priuatarum hominumque pars maior, ni palantes abrupte flammarum ardores per quinque dies et noctes quicquid consumi poterat exussissent.

[9] Adesse tempus existimo pauca dicere, quae de terrae pulsibus coniectura ueteres conlegerunt. ad ipsius enim ueritatis arcana non modo haec nostra uulgaris inscitia, sed ne sempiterna quidem lucubrationibus longis nondum exhausta physicorum iurgia penetrarunt. [10] unde et in ritualibus et pontificiis obtemperantibus sacerdotiis cauetur, ne alio deo pro alio nominato, cum, qui eorum terram concutiat sit in abstruso, piacula committantur. [11] accidunt autem, ut opiniones aestimant, inter quas Aristoteles aestuat et laborat, aut in cauernis minutis terrarum, quas Graece syriggas appellamus, inpulsu crebriore aquis undabundis: aut certe, ut Anaxagoras adfirmat, uentorum ui subeuntium ima terrarum: qui cum soliditatibus concrustatis inciderint, eruptiones nullas reperientes, eas partes soli conuibrant, quas subrepserint umidi. unde plerumque obseruatur terra tremente uentorum apud nos spiramina nulla sentiri, quod in ultimis eius secessibus occupantur. [12] Anaximander ait arescentem nimia aestuum siccitate aut post madores imbrium terram rimas pandere grandiores, quas penetrat supernus aer uiolentus et nimius, ac per eas uehementi spiritu quassatam cieri propriis sedibus. qua de causa terrores huius modi uaporatis temporibus aut nimia aquarum caelestium superfusione contingunt. ideoque Neptunum umentis substantiae potestatem Ennosigaeon et Sisichthona poetae ueteres et theologi nuncuparunt.

[13] Fiunt autem terrarum motus modis quattuor. aut enim brasmatiae sunt, qui humum intus suscitantes sursum propellunt inmanissimas moles, ut in Asia Delos emersit et Hiera et Anaphe et Rhodus, Ophiusa et Pelagia prioribus saeculis dictitata, aureo quondam imbri perfusa, et Eleusina in Boeotia et apud Tyrrenos Vulcanus insulaeque plures; aut climatiae qui limes ruentes et obliqui urbes aedificia montesque conplanant; aut chasmatiae qui grandiore motu patefactis subito uoratrinis terrarum partes absorbent, ut in Atlantico mari Europaeo orbe spatiosior insula s et in Crisaeo sinu Helice et Bura et in Ciminia Italiae parte oppidum Saccumum ad Erebi profundos hiatus abactae aeternis tenebris occultantur. [14] inter haec tria genera terrae motuum mycematiae sonitu audiuntur minaci cum dissolutis elementa conpagibus ultro adsiliunt uel relabuntur concidentibus terris. tunc enim necesse est uelut taurinis reboare mugitibus fragores fremitusque terrenos. sed hinc ad exorsa.

17,8

VIII.

Iulianus Caesar Salios, gentem Francicam, in deditionem accipit: Chamauorum alios caedit, alios capit, reliquis pacem tribuit.

[1] At Caesar hiemem apud Parisios agens Alamannos praeuenire studio maturabat ingenti, nondum in unum coactos sed in insaniam post Argentoratum audaces omnes et saeuos, operiensque Iulium mensem, unde sumunt Gallicani procinctus exordia, diutius angebatur. nec enim egredi poterat antequam ex Aquitania aestatis remissione solutis frigoribus et pruinis ueheretur annona. [2] sed ut est difficultatum paene omnium diligens ratio uictrix, multa mente uersans et uaria id tandem repperit solum, ut anni maturitate non exspectata barbaris occurreret insperatus firmatoque consilio XX dierum frumentum ex eo, quod erat in sedibus consumendum, ad usus diuturnitatem excoctum bucellatum, ut uulgo appellant, umeris inposuit libentium militum, hocque subsidio fretus secundis, ut ante, auspiciis profectus est, intra mensem quintum uel sextum duas expeditiones consummari posse urgentes et necessarias arbitratus. [3] quibus paratis petit primos omnium Francos, eos uidelicet quos consuetudo Salios appellauit, ausos olim in Romano solo apud Toxandriam locum habitacula sibi figere praelicenter. cui cum Tungros uenisset, occurrit legatio praedictorum, opinantium reperiri imperatorem etiam tum in hibernis, pacem sub hac lege praetendens ut quiescentes eos tamquam in suis nec lacesseret quisquam nec uexaret. hos legatos negotio plene digesto oppositaque condicionum perplexitate ut in isdem tractibus moraturus, dum redeunt, muneratos absoluit. [4] dictoque citius secutus profectos Seuero duce misso per ripam subito cunctos adgressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potius quam resistentes in oportunam clementiae partem effectu uictoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit. [5] Chamauos itidem ausos similia adortus eadem celeritate partim cecidit partim acriter repugnantes uiuosque captos conpegit in uincula, alios praecipiti fuga trepidantes ad sua, ne militem spatio longo defatigaret, abire interim permisit innocuos, quorum legatis paulo postea missis precatum consultumque rebus suis humi prostratis sub obtutibus eius pacem hoc tribuit pacto ut ad sua redirent incolumes.

17,9

IX.

Iulianus Caesar tria munimenta ad Mosam euersa a barbaris instaurat et a milite famem patiente probris ac minis incessitur.

[1] Cunctis igitur ex uoto currentibus studio peruigili properans modis omnibus utilitatem fundare prouinciarum, munimenta tria recta serie superciliis inposita fluminis Mosae, subuersa dudum obstinatione barbarica reparare pro tempore cogitabat, et ilico sunt instaurata procinctu paulisper omisso. [2] atque ut consilium prudens celeritas faceret tutum, ex annona decem dierum et septem, quam in expeditionem pergens uehebat ceruicibus miles, portionem subtractam in isdem condidit castris sperans ex Chamauorum segetibus id suppleri posse quod ablatum est. [3] longe autem aliter accidit. frugibus enim nondum etiam maturis miles, expensis quae portabat, nusquam reperiens uictus, extrema minitans Iulianum conpellationibus incessebat et probris, Asianum appellans Graeculum et fallacem et specie sapientiae stolidum. utque inueniri solent quidam inter armatos uerborum uolubilitate conspicui, haec et similia multa strepebant:

[4] «Quo trahimur spe meliorum abolita, olim quidem dura et perpessu asperrima per niues tolerantes et acumina crudelium pruinarum? sed nunc - pro nefas - cum ultimis hostium fatis instamus, fame, ignauissimo mortis genere tabescentes. [5] et nequi nos turbarum existimet concitores, pro uita loqui sola testamur, non aurum neque argentum petentes, quae olim nec contrectare potuimus nec uidere, ita nobis negata uelut contra rem publicam tot suscepisse labores et pericula confutatis».

[6] Et erat ratio iusta querellarum. inter tot enim rerum probabilium cursus articulosque necessitatum ancipites sudoribus Gallicanis miles exhaustus nec donatiuum meruit nec stipendium iam inde ut Iulianus illo est missus, ea re quod nec ipsi quod daret suppetere poterat usquam nec Constantius erogari more solito permittebat. [7] hocque exinde claruit fraude potius quam tenacitate committi quod, cum idem Caesar petenti ex usu gregario cuidam ut barbas detonderet, dedisset aliquid uile, contumeliosis calumniis adpetitus est a Gaudentio tunc notario ad explorandos eius actus diu morato per Gallias, quem postea ipse interfici iussit, ut loco monstrabitur conpetenti.

17,10

X.

Suomarius et Hortarius, Alamannorum reges,

captiuis redditis a Iuliano Caesare pacem impetrant.

[1] Lenito tandem tumultu non sine blanditiarum genere uario contextoque nauali ponte Rheno transito terris Alamannorum calcatis Seuerus magister equitum bellicosus ante haec et industrius repente conmarcuit. [2] et qui saepe uniuersos ad fortiter faciendum hortabatur et singulos, tunc dissuasor pugnandi contemptus uidebatur et timidus mortem fortasse metuens aduentantem, ut in Tageticis libris legitur et Vegonicis fulmine mox tangendos adeo hebetari ut nec tonitrum nec maiores aliquos possint audire fragores. et iter ignauiter egerat praeter solitum, ut ductores uiarum praeeuntes alacri gradu ultima minitando terreret, ni omnes conspirantes in unum se loca penitus ignorare firmarent. qui interdicti metuentes auctoritatem nusquam deinde sunt progressi.

[3] Inter has tamen moras Alamannorum rex Suomarius ultro cum suis inprouisus occurrit, ferox ante saeuiensque in damna Romana sed tum lucrum existimans insperatum, si propria retinere permitteretur. et quia uultus incessusque supplicem indicabat, susceptus bonoque animo esse iussus et placido, nihil arbitrio suo relinquens pacem genibus curuatis orauit. [4] et eam cum concessione praeteritorum sub hac meruit lege, ut captiuos redderet nostros et, quotiens sit necesse, militibus alimenta praeberet, susceptorum uilium more securitates accipiens pro inlatis: quas si non ostendisset in tempore, sciret se rursus eadem fatigandum.

[5] Quod ita recte dispositum est impraepedite conpletum. Hortari nomine petendus erat regis alterius pagus et quia nihil uidebatur deesse praeter ductores, Nesticae tribuno Scutariorum et Chariettoni uiro fortitudinis mirae imperauerat Caesar, ut magna quaesitum industria conprehensumque offerrent sibi captiuum, et correptus uelociter adulescens ducitur Alamannus pacto obtinendae salutis pollicitus itinera se monstraturum. [6] hoc progresso secutus exercitus celsarum arborum obsistente concaede ire protinus uetabatur. Verum per circuitus longos et flexuosos uentum est tandem ad loca; et ira quisque percitus armatorum urebat agros, pecora diripiebat et homines, resistentesque sine ulla parsimonia contruncabat. [7] his malis perculsus rex cum multiplices legiones, uicorumque reliquias cerneret exustorum, ultimas fortunarum iacturas adesse iam contemplatus orauit ipse quoque ueniam, facturum se imperanda iurandi exsecratione restituere uniuersos promisit: id enim cura agebatur inpensiore: detentisque plurimis reddidit paucos. [8] quo cognito ad indignationem iustam Iulianus erectus, cum munerandus uenisset ex more, quattuor comites eius, quorum ope et fide maxime nitebatur, non ante absoluit, dum omnes rediere captiui. [9] ad colloquium tandem accitus a Caesare trementibus oculis adorato uictorisque superatus aspectu condicione difficili premebatur, hac scilicet ut, quoniam consentaneum erat post tot secundos euentus ciuitates quoque reparari ui barbarorum excisas, carpenta et materias ex opibus suis suorumque praeberet: et haec pollicitus inprecatusque si perfidum quicquam egisset, luenda sibi cruore supplicia, ad propria remeare permissus est. annonam enim transferre, ita ut Suomarius, ea re conpelli non potuit, quod ad internicionem regione eius uastata nihil inueniri poterat quod daretur.

[10] Ita reges illi tumentes quondam inmaniter rapinisque ditescere adsueti nostrorum Romanae potentiae iugo subdidere colla iam domita et uelut inter tributarios nati et educati obsecundabant imperiis ingrauate. quibus hoc modo peractis disperso per stationes milite consuetas ad hiberna regressus est Caesar.

17,11

XI.

Iulianus Caesar post res in Gallia bene gestas in aula Constantii Augusti ab inuidis deridetur segnisque et timidus appellatur.

[1] Haec cum in comitatu Constantii subinde noscerentur - erat enim necesse tamquam apparitorem Caesarem super omnibus gestis ad Augusti referre scientiam - omnes qui plus poterant in palatio, adulandi professores iam docti recte consulta prospereque conpleta uertebant in deridiculum: talia sine modo strepentes insulse «in odium uenit cum uictoriis suis capella, non homo» ut hirsutum Iulianum carpentes appellantesque loquacem talpam et purpuratam simiam et litterionem Graecum: et his congruentia plurima aeque ut tintinnabula principi resonantes, audire haec taliaque gestienti, uirtutes eius obruere uerbis inpudentibus conabantur ut segnem incessentes et timidum et umbratilem gestaque secus uerbis comptioribus exornantem: quod non tunc primitus accidit. [2] namque ut solet amplissima quaeque gloria obiecta esse semper inuidiae, legimus in ueteres quoque magnificos duces uitia criminaque, etiam si inueniri non poterant, finxisse malignitatem spectatissimis actibus eorum offensam. [3] ut Cimonem Miltiadis filium insimulatum intemperantiae, qui saepe ante et prope Eurymedonta Pamphylium flumen Persarum populum deleuit innumerum coegitque gentem insolentia semper elatam obsecrare suppliciter pacem: Aemilianum itidem Scipionem ut somniculosum aemulorum incusari maliuolentia, cuius inpetrabili uigilantia obstinatae in perniciem Romae duae sunt potentissimae urbes excisae. [4] nec non etiam in Pompeium obtrectatores iniqui multa scrutantes cum nihil unde uituperari deberet inueniretur, duo haec obseruarunt ludibriosa et inrita: quod genuino quodam more caput digito uno scalpebat, quodque aliquandiu tegendi ulceris causa deformis fasciola candida crus colligabat: quorum alterum factitare ut dissolutum, alterum ut nouarum rerum cupidum adserebant: nihil interesse oblatrantes argumento subfrigido quam partem corporis redimiret regiae maiestatis insigni: eum uirum, quo nec fortior nec cautior quisquam patriae fuit, ut documenta praeclara testantur.

[5] Dum haec ita aguntur, Romae Artemius curans uicariam praefecturam pro Basso quoque agebat, qui recens promotus urbi praefectus fatali decesserat sorte. cuius administratio seditiones perpessa est turbulentas nec memorabile quicquam habuit quod narrari sit dignum.

17,12

XII.

Constantius Augustus Sarmatas dominos olim, tum exsules, et Quados, Pannoniarum et Moesiae uastatores, ad obsides dandos et captiuos reddendos compellit: atque exsulibus Sarmatis in libertatem auitasque sedes restitutis regem imponit.

[1] Augusto inter haec quiescenti per hiemem apud Sirmium indicabant nuntii graues et crebri permixtos Sarmatas et Quados uicinitate et similitudine morum armaturaeque concordes Pannonias Moesiarumque alteram cuneis incursare dispersis. [2] quibus ad latrocinia magis quam aperto habilibus Marti hastae sunt longiores et loricae ex cornibus rasis et laeuigatis, plumarum specie linteis indumentis innexae: equorumque plurimi ex usu castrati, ne aut feminarum uisu exagitati raptentur aut in subsidiis ferocientes prodant hinnitu densiore uectores. [3] et per spatia discurrunt amplissima sequentes alios uel ipsi terga uertentes, insidendo uelocibus equis et morigeris trahentesque singulos, interdum et binos, uti permutatio uires foueat iumentorum uigorque otio integretur alterno.

[4] Aequinoctio itaque temporis uerni confecto imperator coacta militum ualida manu, ductu laetioris fortunae profectus cum ad locum aptissimum peruenisset, flumen Histrum exundantem, pruinarum iam resoluta congerie, super nauium foros ponte contexto transgressus populandis barbarorum incubuit terris. qui itinere festinato praeuenti cateruasque bellatoris exercitus iugulis suis inminere cernentes, quem nondum per anni tempus colligi posse rebantur, nec spirare ausi nec stare, sed uitantes exitium insperatum semet omnes effuderunt in fugam. [5] stratisque plurimis, quorum gressus uinxerat timor, hi, quos exemit celeritas morti, inter latebrosas conualles montium occultati uidebant patriam ferro pereuntem, quam uindicassent profecto, si uigore, quo discesserant, restitissent. [6] gerebantur haec in ea parte Sarmatiae, quae secundam prospectat Pannoniam, parique fortitudine contra Valeriam opes barbaras urendo rapiendoque occurrentia militaris turbo uastabat.

[7] Cuius cladis inmensitate permoti posthabito latendi consilio Sarmatae petendae specie pacis agmine tripertito agentes securius nostros adgredi cogitarunt: ut nec expedire tela nec uim uulnerum declinare, nec, quod est in rebus artissimis ultimum, uerti possent in fugam. [8] aderant autem ilico Sarmatis periculorum Quadi participes, qui noxarum saepe socii fuerant indiscreti: sed ne eos quidem prompta iuuit audacia in discrimina ruentes aperta. [9] caesis enim conpluribus pars, quae potuit superesse, per notos calles euasit: quo euentu uires et animos incitante iunctis densius cuneis ad Quadorum regna properabat exercitus, qui ex praeterito casu inpendentia formidantes rogaturi suppliciter pacem, fidentes ad principis uenere conspectum erga haec et similia lenioris, dictoque die statuendis condicionibus, [modo] Zizais quoque etiam tum regalis, haud parui corporis iuuenis ordines Sarmatarum more certaminis instruxit ad preces; uisoque imperatore abiectis armis pectore toto procubuit exanimis stratus. et amisso uocis officio prae timore, tum cum orare deberet maiorem misericordiam mouit conatus aliquotiens parumque inpediente singultu permissus explicare quae poscebat. [10] recreatus denique tandem iussusque exsurgere, genibus nixus, usu linguae recuperato concessionem delictorum sibi tribui supplicauit et ueniam, eoque ad precandum admissa multitudo, cuius ora formido muta claudebat, periculo adhuc praestantioris ambiguo, ubi ille solo iussus attolli orandi signum exspectantibus diu monstrauit, omnes clipeis telisque proiectis manus precibus dederunt plura excogitantes ut uincerent humilitate supplicandi regalem. [11] duxerat potior cum ceteris Sarmatis etiam Rumonem et Zinafrum et Fragiledum subregulos plurimosque optimates cum inpetrandi spe similia petituros. qui, licet elati gaudio salutis indultae, condicionum sarcina conpensare inimice facta pollicebantur seque cum facultatibus et liberis et coniugibus terrarumque suarum ambitu Romanae potentiae libenter offerebant, praeualuit tamen aequitati iuncta benignitas iussique obtinere sedes inpauidi nostros reddidere captiuos. duxeruntque obsides postulatos et oboedire praeceptis deinde promptissime spoponderunt. [12] hortante hoc exemplo clementiae aduolarunt regales cum suis omnibus Araharius et Vsafer inter optimates excellentes, agminum gentilium duces, quorum alter Transiugitanorum Quadorumque parti, alter quibusdam Sarmatis praeerat locorum confiniis et feritate iunctissimis: quorum plebem arcuit imperator, ne ferire foedera simulans in arma repente consurgeret; discreto consortio pro Sarmatis obsecrantes iussit paulisper abscedere dum Araharii et Quadorum negotium spectaretur. [13] qui cum reorum ritu oblati, stantes curuatis corporibus facinora grauia purgare non possent, ultimae sortis infortunia metuentes dederunt obsides imperatos, numquam antea pignora foederis exhibere conpulsi. [14] his ex aequo bonoque conpositis Vsafer in preces admissus est Arahario pertinaciter obstrepente firmanteque pacem, quam ipse meruit, ei quoque debere proficere ut participi licet inferiori et obtemperare suis imperiis consueto. [15] uerum quaestione discussa, aliena potestate eripi Sarmatae iussi ut semper Romanorum clientes offerre obsides quietis uincula conseruandae gratanter amplexi sunt. [16] ingerebat autem se post haec maximus numerus cateruarum confluentium nationum et regum, suspendi a iugulis suis gladios obsecrantium postquam Araharium inpune conpererant abscessisse: et pari modo ipsi quoque adepti pacem, quam poscebant, accitos ex intimis regnis procerum filios obsidatus sorte opinione celerius obtulerunt itidemque captiuos, ut placuerat, nostros, quos haut minore gemitu perdidere quam suos.

[17] Quibus ordinatis translata est in Sarmatas cura miseratione dignos potius quam simultate: quibus incredibile quantum prosperitatis haec attulit causa: ut uerum illud aestimaretur, quod opimantur quidam, fatum uinci principis potestate uel fieri. [18] potentes olim ac mobiles erant huius indigenae regni, sed coniuratio clandestina seruos armauit in facinus. atque ut barbaris esse omne ius in uiribus adsueuit, uicerunt dominos ferocia pares sed numero praeminentes. [19] qui confundente metu consilia ad Victohalos discretos longius confugerunt, obsequi defensoribus ut in malis optabile quam seruire suis mancipiis arbitrati: quae deplorantes post impetratam ueniam recepti in fidem poscebant praesidia libertati eosque iniquitate rei permotus inspectante omni exercitu conuocatos adlocutus uerbis mollioribus imperator nulli nisi sibi ducibusque Romanis parere praecepit. [20] atque ut restitutio libertatis haberet dignitatis augmentum, Zizaim regem isdem praefecit, conspicuae fortunae tum insignibus aptum profecto, ut res docuit, et fidelem, nec discedere quisquam post haec gloriose gesta permissus est antequam, ut placuerat, remearent nostri captiui.

[21] His in barbarico gestis Bregetionem castra commota sunt, ut etiam ibi belli Quadorum reliquias circa illos agitantium tractus lacrimae uel sanguis extingueret. quorum regalis Vitrodorus Viduari filius regis et Agilimundus subregulus aliique optimates et iudices uariis populis praesidentes uiso exercitu in gremio regni solique genitalis sub gressibus iacuere militum et adepti ueniam iussa fecerunt, sobolemque suam obsidatus pignore ut obsecuturi condicionibus inpositis tradiderunt eductisque mucronibus, quos pro numinibus colunt, iurauere se permansuros in fide.

17,13

XIII.

Constantius Augustus Limigantes Sarmatas seruos

post magnam ipsorum caedem factam cogit sedibus suis

emigrare ac milites suos alloquitur.

[1] His, ut narratum est, secundo finitis euentu ad Limigantes Sarmatas seruos ocius signa transferri utilitas publica flagitabat, quos erat admodum nefas inpune multa et nefaria perpetrasse. nam uelut obliti priorum tunc erumpentibus Liberis ipsi quoque tempus aptissimum nancti limitem perrupere Romanum, ad hanc solam fraudem dominis suis hostibusque concordes. [2] deliberatum est tamen id quoque lenius uindicari quam criminum magnitudo poscebat, hactenus ultione porrecta, ut ad longinqua translati amitterent copiam nostra uexandi, quos pericula formidare monebat scelerum conscientia diutius conmissorum. [3] ideoque in se pugnae molem suspicati uertendam dolos parabant et ferrum et preces. uerum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes, uitam precati, tributum annuum delectumque ualidae iuuentutis et seruitium spoponderunt, abnuere parati si iuberentur aliorsum migrare ut gestibus indicabant et uultibus, locorum confisi praesidio, ubi lares post exactos dominos fixere securi. [4] has enim terras Parthiscus inruens obliquatis meatibus Histro miscetur. sed dum solus licentius fluit, spatia longa et lata sensim praeterlabens et ea coartans prope exitum in angustias, accolas ab impetu Romanorum alueo Danubii defendit, a barbaricis uero excursibus suo tutos praestat obstaculo, ubi pleraque umidioris soli natura et incrementis fluminum redundantia stagnosa sunt et referta salicibus ideoque inuia nisi perquam gnaris: et super his insularem anfractum aditu Parthisci paene contiguum amnis potior ambiens terrae consortio separauit. [5] hortante igitur principe cum genuino fastu ad citeriorem uenere fluminis ripam, ut exitus docuit, non iussa facturi sed ne uiderentur militis praesentiam formidasse, stabantque contumaciter, ideoque propinquasse monstrantes ut iubenda repudiarent. [6] quae imperator accidere posse contemplans in agmina plurima clam distributo exercitu celeritate uolucri migrantes intra suorum acies clausit. stansque in aggere celsiore cum paucis et stipatorum praesidio tectus eos, ne ferocirent, lenius admonebat. [7] sed fluctuantes ambiguitate mentium in diuersa rapiebantur et furori mixta uersutia temptabant cum precibus proelium uicinumque sibi in nostros parantes excursum proiecere consulto longius scuta, ut ad ea recuperanda sensim progressi sine ullo fraudis indicio spatia furarentur.

[8] Iamque uergente in uesperum die cum moras rumpere lux moneret excedens, erectis uexillis in eos igneo miles impetu ferebatur. qui conferti acieque densiore contracta aduersus ipsum principem stantem, ut dictum est, altius omnem impetum contulerunt eum oculis incessentes et uocibus truculentis. [9] cuius furoris amentiam exercitus ira ferre non potuit eosque imperatori, ut dictum est, acriter imminentes desinente in angustum fronte, quem habitum caput porci simplicitas militaris appellat, impetu disiecit ardenti, et dextra pedites cateruas peditum obtruncabant, equites laeua equitum se turmis agilibus infuderunt. [10] cohors praetoria ex aduerso Augustum cautius stipans resistentium pectora moxque terga fugientium incidebat et cadentes insuperabili contumacia barbari non tam mortem dolere quam nostrorum laetitiam horrendo stridore monstrabant, et iacentes absque mortuis plurimi succisis poplitibus ideoque adempto fugiendi subsidio, alii dexteris amputatis, non nulli ferro quidem intacti sed superruentium conlisi ponderibus cruciatus alto silentio perferebant. [11] nec eorum quisquam inter diuersa supplicia ueniam petit aut ferrum proiecit aut exorauit celerem mortem, sed arma iugiter retinentes licet adflicti minus criminis aestimabant alienis uiribus potius quam conscientiae suae iudicio uinci: mussantesque audiebantur interdum, fortunae non meriti fuisse quod euenit. ita in semihorae curriculo discrimine proeliorum emenso tot procubuere subito barbari ut pugnam fuisse sola uictoria declararet.

[12] Vix dum populis hostilibus stratis gregatim peremptorum necessitudines ducebantur humilibus extractae tuguriis aetatis sexusque promiscui et fastu uitae prioris abolito ad infimitatem obsequiorum uenere seruilium, et exiguo temporis interuallo decurso caesorum aggeres et captiuorum agmina cernebantur. [13] incitante itaque feruore certaminum fructuque uincendi consurrectum est in perniciem eorum, qui deseruere proelia, uel in tuguriis latitantes occultabantur. hos, cum ad loca uenisset auidus barbarici sanguinis miles, disiectis culmis leuibus obtruncabat nec quemquam casa uel trabibus conpacta firmissimis periculo mortis extraxit. [14] denique cum inflammarentur omnia nullusque latere iam posset, cunctis uitae praesidiis circumcisis, aut obstinate igni peribat absumptus, aut incendium uitans egressusque uno supplicio declinato ferro sternebatur hostili. [15] fugientes tamen aliqui tela incendiorumque magnitudinem amnis uicini se conmisere gurgitibus, peritia nandi ripas ulteriores occupare posse sperantes, quorum plerique summersi necati sunt, alii iaculis periere confixi adeo ut abunde cruore diffuso meatus fluminis spumaret immensi: ita per elementum utrumque Sarmatas uincentium ira uirtusque deleuit.

[16] Placuerat igitur post hunc rerum ordinem cunctis adimi spem omnem uitaeque solacium. et post lares incensos raptasque familias nauigia iussa sunt colligi ad indagandos, quos a nostrorum acie ulterior discreuerat ripa. [17] Statimque ne alacritas intepesceret pugnatorum, inpositi lintribus per abdita ducti uelites expediti occuparunt latibula Sarmatarum, quos repentinus fefellit aspectus, gentiles lembos et nota remigia conspicantes. [18] ubi uero procul micantibus telis, quod uerebantur propinquare senserunt, ad suffugia locorum palustrium se contulerunt eosque secutus infestius miles caesis plurimis ibi uictoriam repperit, ubi nec caute posse consistere nec audere aliquid credebatur. [19] post absumptos paene diffusosque Amicenses petiti sunt sine mora Picenses, ita ex regionibus appellati conterminis: quos tutiores fecere sociorum aerumnae rumorum adsiduitate conpertae. ad quos opprimendos - erat enim arduum sequi per diuersa conspersos inprudentia uiarum arcente - Taifalorum auxilium et Liberorum adaeque Sarmatarum adsumptum est. [20] cumque auxiliorum agmina locorum ratio separaret, tractus contiguos Moesiae sibi miles elegit, Taifali proxima suis sedibus obtinebant, Liberi terras occupauerant e regione sibi oppositas.

[21] Limigantes territi subactorum exemplis et prostratorum diu haesitabant ambiguis mentibus, utrum oppeterent an rogarent, cum utriusque rei suppeterent documenta non leuia. uicit tamen ad ultimum coetu seniorum urgente dedendi se consilium. uariaeque palmae uictoriarum accessit eorum quoque supplicatio, qui armis libertatem inuaserant, et reliqui eorum cum precibus, ut superatos et inbelles dominos aspernati fortioribus uisis inclinauere ceruices. [22] accepta itaque publica fide, deserto montium propugnaculo ad castra Romana conuolauit eorum pars maior diffusa per spatia ampla camporum cum parentibus et natis atque coniugibus opumque uilitate, quam eis celeritatis ratio furari permisit. [23] et qui animas amittere potius quam cogi solum uertere putabantur, dum licentem amentiam libertatem existimarent, parere imperiis et sedes alias suscipere sunt adsensi tranquillas et fidas, ut nec bellis uexari nec mutari seditionibus possint. isdemque ex sententia, ut credebatur, acceptis quieuere paulisper, post feritate natiua in exitiale scelus erecti, ut congruo docebitur textu.

[24] Hoc rerum prospero currente successu tutela Illyrico conpetens gemina est ratione firmata, cuius negotii duplicem magnitudinem imperator adgressus utramque perfecit. infidis . . . exules populos licet mobilitate suppares, acturos tamen paulo uerecundius, tandem reductos in auitis sedibus conlocauit. isdemque ad gratiae cumulum non ignobilem quempiam regem sed quem ipsi antea sibi praefecere, regalem inposuit, bonis animi corporisque praestantem, [25] tali textu recte factorum Constantius iam metuente sublimior militarique consensu secundo Sarmaticus appellatus ex uocabulo subactorum, iamque discessurus conuocatis cohortibus et centuriis et manipulis omnibus tribunal insistens signisque ambitus et aquilis et agmine multiplicium potestatum his exercitum adlocutus est, ore omnium fauorabilis, ut solebat:

[26] «Hortatur recordatio rerum gloriose gestarum omni iucunditate uiris fortibus gratior admodum uerecunde replicare, quae diuinitus delata sorte uincendi et ante proelia et in ipso correximus feruore pugnarum, Romanae rei fidissimi defensores. quid enim tam pulchrum tamque posteritatis memoriae iusta ratione mandandum quam ut miles strenue factis, ductor prudenter consultis exultet? [27] persultabat Illyricum furor hostilis, absentiam nostram inanitate tumenti despiciens, dum Italos tueremur et Gallos, uariisque discursibus uastabat extima limitum, nunc cauatis roboribus, aliquotiens peragrans pedibus flumina, non congressibus nec armis fretus aut uiribus sed latrociniis adsuetus occultis, astu et ludificandi uarietate iam inde ab instituta gente nostris quoque maioribus formidatus: quae longius disparati, qua ferri poterant, tulimus, leuiores iacturas efficacia ducum uetari posse sperantes. [28] ubi uero per licentiam scandens in maius ad funestas prouinciarum clades erepsit et crebras, communitis aditibus Raeticis tutelaque peruigili Galliarum securitate fundata, terrore nullo relicto post terga uenimus in Pannonias, ut placuit numini sempiterno, labentia firmaturi: cunctisque paratis, ut nostis, uere adulto egressi arripuimus negotiorum maximas moles: primum ne struendo textis conpagibus ponti telorum officeret multitudo, quo opera leui perfecto uisis terris hostilibus et calcatis, obstinatis ad mortem animis conatos resistere Sarmatas absque nostrorum dispendio strauimus, parique petulantia ruentes in agmina nobilium legionum Quados Sarmatis adiumenta ferentes adtriuimus. qui post aerumnosa dispendia inter discursus et repugnandi minaces anhelitus, quid nostra ualeat uirtus experti, manus ad dimicandum aptatas armorum abiecto munimine pone terga uinxerunt restareque solam salutem contemplantes in precibus, adfusi sunt uestigiis Augusti clementis, cuius proelia saepe conpererant exitus habuisse felices. [29] his sequestratis Limigantes quoque fortitudine superauimus pari, interfectisque pluribus alios periculi declinatio adegit suffugia petere latebrarum palustrium. [30] hisque secundo finitis euentu lenitatis tempus aderat tempestiuae. Limigantes ad loca migrare conpulimus longe discreta, ne in perniciem nostrorum se commouere possent ulterius, et pepercimus plurimis et Zizaim praefecimus Liberis, dicatum nobis futurum et fidum, plus aestimantes creare quam auferre barbaris regem, hoc decore augente sollemnitatem quod isdem quoque rector tributus antehac electus est et acceptus. [31] quadruplex igitur praemium, quod unus procinctus absoluit, nos quaesiuimus et res publica, primo ultione parta de grassatoribus noxiis, deinde quod uobis abunde sufficient ex hostibus captiui. his enim uirtutem oportet esse contentam, quae sudore quaesiuit et dexteris. [32] nobis amplae facultates opumque sunt magni thesauri: integra omnium patrimonia nostri labores et fortitudo seruarint. hoc enim boni principis menti, hoc successibus congruit prosperis. [33] postremo ego quoque hostilis uocabuli spolium prae me fero, secundum Sarmatici cognomentum, quod uos unum idemque sentientes mihi - ne sit adrogans dicere - merito tribuistis».

[34] Post hunc dicendi finem contio omnis alacrior solito, aucta spe potiorum et lucri, uocibus festis in laudes imperatoris adsurgens deumque ex usu testata non posse Constantium uinci, tentoria repetit laeta. et reductus imperator ad regiam otioque bidui recreatus Sirmium cum pompa triumphali regressus est et militares numeri destinatas remearunt sedes.

17,14

XIV.

Romani legati de pace re infecta reuertuntur ex Perside Sapore Armeniam et Mesopotamiam repetente.

[1] Hisce isdem diebus Prosper et Spectatus atque Eustathius legati ad Persas, ut supra docuimus, missi Ctesiphonta reuersum regem adiere, litteras perferentes imperatoris et munera, poscebantque rebus integris pacem et mandatorum memores nusquam ab utilitate Romanae rei maiestateque discedebant, amicitiae foedus sub hac lege firmari debere adseuerantes, ne super turbando Armeniae uel Mesopotamiae statu quicquam moueretur. [2] diu igitur ibi morati cum obstinatissimum regem nisi harum regionum dominio sibi adiudicata obdurescentem ad suscipiendam cernerent pacem, negotio redierunt infecto. [3] post quod id ipsum condicionum robore pari inpetraturi Lucillianus missus est comes et Procopius tunc notarius, qui postea nodo quodam uiolentae necessitatis adstrictus ad res consurrexit nouas.