De viris illustribus

De poetis (fragmenta)

Textus:

Vergilii carmina minora/Vergil, Landleben

ed. J. et M. Götte/K.Bayer, München: Heimeran 1970

________________________________________________________________

XXV

P. Vergilius Maro

[1] P. Vergilius Maro Mantuanus parentibus modicis fuit ac praecipue patre, quem quidam opificem figulum, plures Magi cuiusdam viatoris initio mercennarium, mox ob industriam generum tradiderunt egregieque substantiae silvis coemendis et apibus curandis auxisse reculam. [2] Natus est Cn. Pompeio Magno M. Licinio Crasso primum coss. Iduum Octobrium die in pago, qui Andes dicitur et abest a Mantua non procul.

[3] Praegnans eum mater somniavit enixam se laureum ramum, quem contactu terrae coaluisse et excrevisse ilico in speciem maturae arboris refertaeque variis pomis et floribus, ac sequenti luce cum marito rus propinquum petens ex itinere devertit atque in subiecta fossa partu levata est. [4] Ferunt infantem, ut sit editus, neque vagisse et adeo miti vultu fuisse, ut haud dubiam spem prosperioris geniturae iam tum daret. [5] Et accessit aliud praesagium, si quidem virga populea more regionis in puerperiis eodem statim loco depacta ita brevi evaluit tempore, ut multo ante satas populos adaequavisset; quae arbor Vergilii ex eo dicta atque etiam consecrata est summa gravidarum, ac fetarum religione suscipientium ibi et solventium vota.

[6] Initia aetatis Cremonae egit usque ad virilem togam, quam XVII anno natali suo accepit isdem illis consulibus iterum [duobus], quibus erat natus, evenitque, ut eo ipso die Lucretius poeta decederet. [7] Sed Vergilius a Cremona Mediolanum et inde paulo post transiit in urbem.

[8] Corpore et statura fuit grandi, aquilo colore, facie rusticana, valetudine varia; nam plerumque a stomacho et a faucibus ac dolore capitis laborabat, sanguinem etiam saepe reiecit. [9] Cibi vinique minimi, libidinis in pueros pronioris, quorum maxime dilexit Cebetem et Alexandrum, quem secunda Bucolicorum ecloga Alexim appellat, donatum sibi ab Asinio Pollione, utrumque non inerudidum, Cebetem vero et poetam. Vulgatum est consuesse eum et cum Plotia Hieria. [10] Sed Asconius Pedianus adfirmat ipsam postea maiorem natu narrare solitam invitatum quidem a Vario ad communionem sui, verum pertinacissime recusasse. [11] Cetera sane vita et ore et animo tam probum constat, ut Neapoli Parthenias vulgo appellatus sit ac, si quando Romae, quo rarissime commeabat, viseretur in publico, sectantis demonstrantisque se subterfugere<t> in proximum tectum.

[12] Bona autem cuiusdam exulantis offerente Augusto non sustinuit accipere. [13] Possedit prope centiens sestertium ex liberalitatibus amicorum habuitque domum Romae Esquiliis iuxta hortos Maecenatianos; quamquam secessu Campaniae Siciliaeque plurimum uteretur.

[14] Parentes iam grandis amisit, ex quibus patrem captum oculis et duos fratres germanos, Silonem inpuberem, Flaccum iam adultum, cuius exitum sub nomine Daphnidis deflet. [15] Inter cetera studia medicinae quoque ac maxime mathematicae operam dedit. Egit et causam apud indices unam omnino nec amplius quam semel; [16] nam et in sermone tardissimum ac paene indocto similem fuisse Melissus tradidit.

[17] Poeticam puer adhuc auspicatus in Ballistam [ludi magistrum] ob infamiam latrociniorum coopertum lapidibus distichon fecit:

Monte sub hoc lapidum tegitur Ballista sepultus;

nocte die tutum carpe, viator, iter.

Deinde Catalecton (et Priapea et Epigrammata) et Diras, item Cirim et Culicem, cum esset annorum XVI. [18] [Cuius materia talis est: Pastor fatigatus aestu cum sub arbore condormisset et serpens ad eum proreperet, e palude culex provolavit atque inter duo tempora aculeum fixit pastori. At ille continuo culicem contrivit et serpentem interemit ac sepulcrum culici statnit et distichon fecit:

Parve culex, pecudum custos tibi tale merenti

funeris officium vitae pro munere reddit.]

[19] Scripsit etiam, de qua ambigitur, Aetnam. Mox cum res Romanas inchoasset, offensus materia ad Bucolica transiit, maxime ut Asinium Pollionem, Alfenum Varum et Cornelium Gallum celebraret, quia in distributione agrorum, qui post Philippensem victoriam veteranis triumvirorum iussu trans Padum dividebantur, indemnem se praestitissent.

[20] Deinde <scripsit> Georgica in honore Maecenatis, qui sibi mediocriter adhuc noto opem tulisset adversus veterani cuiusdam violentiam, a quo in altercatione litis agrariae paulum afuit quin occideretur.

[21] Novissime Aeneidem inchoavit, argumentum varium ac multiplex et quasi amborum Homeri carminum instar, praeterea nominibus ac rebus Graecis Latinisque commune, et in quo, quod maxime studebat, Romanae simul urbis et Augusti origo contineretur.

[22] Cum Georgica scriberet, traditur cotidie meditatos mane plurimos versus dictare solitus ac per totum diem retractando ad paucissimos redigere, non absurde carmen se ursae more parere dicens et lambendo demum effingere. [23] Aeneida prosa prius oratione formatam digestamque in XII libros particulatim componere instituit, prout liberet quidque, et nihil in ordinem arripiens. [24] Ac ne quid impetum moraretur, quaedam inperfecta transmisit, alia levissimis versibus veluti fulsit, quos per iocum pro tibicinibus interponi aiebat ad sustinendum opus, donec solidae columnae advenirent.

[25] Bucolica triennio, Georgica VII, Aeneida XI perfecit annis. [26] Bucolica eo successu edidit, ut in scaena quoque per cantores crebro pronuntiarentur. [27] Georgica reverso post Actiacam victoriam Augusto atque Atellae reficiendarum faucium causa commoranti per continuum quadriduum legit suscipiente Maecenate legendi vicem, quotiens interpellaretur ipse vocis offensione. [28] Pronuntiabat autem cum suavitate, cum lenociniis miris, [29] ut Seneca tradidit Iulium.Montanum poetam solitum dicere involaturum se Vergilio quaedam, si et vocem posset et os et hypocrisin: eosdem enim versus ipso pronuntiante bene sonare, sine illo inanes esse mutosque.

[30] Aeneidos vixdum coeptae tanta extitit fama, ut Sextus Propertius non dubitaverit sic praedicare:

Cedite Romani scriptores, cedite Grai:

nescio quid maius nascitur Iliade -,

[31] Augustus vero - nam forte expeditione Cantabrica aberat - supplicibus atque etiam minacibus per iocum litteris efflagitaret, ut «sibi de Aeneide», ut ipsius verba sunt, «vel prima carminis ὑπογραφὴ vel quodlibet κῶλον mitteretur». [32] Cui tamen multo post perfectaque demum materia tres omnino libros recitavit, secundum quartum sextum, sed hunc notabili Octaviae adfectione, quae, cum recitationi interesset, ad illos de filio suo versus: «Tu Marcellus eris» defecisse fertur atque aegre focilata <esse>. [33] Recitavit et pluribus, sed neque frequenter et ea fere, de quibus ambigebat, quo magis iudicium hominum experiretur. [34] Erotem librarium et libertum eius exactae iam senectutis tradunt referre solitum quondam eum in recitando duos dimidiatos versus complesse ex tempore. Nam cum hactenus haberet: «Misenum Aeoliden», adiecisse: «quo non praestantior alter», item huic: «Aere ciere viros», simili calore iactatum subiunxisse: «Martemque accendere cantu» statimque sibi imperasse, ut utrumque volumini adscriberet.

[35] Anno aetatis quinquagesimo secundo inpositurus Aeneidi summam manum statuit in Graeciam et in Asiam secedere triennioque continuo nihil amplius quam emendare, ut reliqua vita tantum philosophiae vacaret. Sed cum ingressus iter Athenis occurrisset Augusto ab oriente Romam revertenti destinaretque non absistere atque etiam una redire, dum Megara vicinum oppidum ferventissimo sole cognoscit, languorem nactus est eumque non intermissa navigatione auxit ita, ut gravior aliquanto Brundisium appelleret, ubi diebus paucis obiit XI Kal. Octobr. Cn. Sentio Q. Lucretio coss. [36] Ossa eius Neapolim translata sunt tumuloque condita, qui est via Puteolana intra lapidem secundum, in quo distichon fecit tale:

Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc

Parthenope; cecini pascua rura duces.

[37] Heredes fecit ex dimidia parte Valerium Proculum fratrem alio patre, ex quarta Augustum, ex duodecima Maecenatem, ex reliqua L. Varium et Plotium Tuccam, [qui eius Aeneidem post obitum iussu Caesaris emendaverunt [38] de qua re Sulpicii Carthaginiensis extant huiusmodi versus:

Iusserat haec rapidis aboleri carmina flammis

et paene est alio Troia cremata rogo. ]

[39] Egerat cum Vario, priusquam Italia decederet, ut, si quid sibi accidisset, Aeneida combureret; at is facturum se pernegarat. Igitur in extrema valetudine assidue scrinia desideravit, crematurus ipse; verum nemine offerente nihil quidem nominatim de ea cavit, [40] ceterum eidem Vario ac simul Tuccae scripta sua sub ea condicione legavit, ne quid ederent, quod non a se editum esset. [41] Edidit autem auctore Augusto Varius, sed summatim emendata, ut qui versus etiam inperfectos, si qui erant, reliquerit; quos multi mox supplere conati non perinde valuerunt ob difficultatem, quod omnia fere apud eum hemistichia absoluto perfectoque sunt sensu, praeter illud: «quem tibi iam Troia». [42] Nisus grammaticus audisse se a senioribus aiebat Varium duorum librorum ordinem commutasse et, qui nunc secundus sit, in tertium locum transtulisse, etiam primi libri correxisse principium his versibus demptis:

Ille ego, qui quondam gracili modulatus avena

arma virumque cano.

[43] Obtrectatores Vergilio numquam defuerunt, nec mirum, nam nec Homero quidem. Prolatis Bucolicis Numitorius quidam rescripsit Antibucolica, duas modo eclogas, sed insulsissime παρωιδήσας, quarum prioris initium est:

Tityre, si toga calda tibi est, quo tegmine fagi?

sequentis:

Dic mihi, Damoeta: <cuium> pecus anne Latinum?

Non, verum Aegonis nostri; sic rure loquuntur.

Alius recitante eo ex Georgicis: «Nudus ara, sere nudus» subiecit: «habebis frigore febrem». [44] Est et adversus Aeneida liber Carvili Pictoris, titulo Aeneidomastix. M. Vipsanius a Maecenate eum suppositum appellabat novae cacozeliae repertorem, non tumidae nec exilis, sed ex communibus verbis atque ideo latentis. Herennius tantum vitia eius, Perellius Faustus furta contraxit. [45] Sed et Q. Octavi Aviti ὁμοιοτήτων octo volumina, quos et unde versus transtulerit, continent. [46] Asconius Pedianus libro, quem contra obtrectatores Vergilii scripsit, pauca admodum obiecta ei proponit eaque circa historiam fere et quod pleraque ab Homero sumpsisset; sed hoc ipsum crimen sic defendere adsuetum ait: cur non illi quoque eadem furta temptarent? Verum intellecturos facilius esse Herculi clavam quam Homero versum subripere. Et tamen destinasse secedere, ut omnia ad satietatem malevolorum decideret.

[47] Quoniam de auctore summatim diximus, de ipso carmine iam dicendum est, quod bifariam tractari solet, id est ante opus et in ipso opere. Ante opus titulus causa intentio. «Titulus», in quo quaeritur, cuius sit, quid sit; «causa», unde ortum sit et quare hoc potissimum sibi ad scribendum poeta praesumpserit; «intentio», in qua cognoscitur, quid efficere conetur poeta. In ipso opere sane tria spectantur: numerus ordo explanatio.

[48] Quamvis igitur multa ψευδεπίγραφα, id est falsa inscriptione sub alieno nomine, sint prolata, ut Thyestes tragoedia huius poetae, quam Varius suo nomine edidit, et alia huiusmodi, tamen Bucolica liquido Vergilii esse minime dubitandum est, praesertim cum ipse poeta, tamquam hoc metuens, principium huius operis et in alio carmine suum esse testatus sit dicendo:

Carmina qui lusi pastorum audaxque iuventa,

Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi.

[49] Bucolica autem et dici et recte dici vel hoc indicio probasse suffecerat, quod eodem nomine apud Theocritum censeantur; verum ratio quoque monstranda est. Tria genera pastorum sunt, quae dignitatem in Bucolicis habent, quorum minimi sunt, qui αἰπόλοι dicuntur a Graecis, a nobis caprarii; paulo honoratiores, qui μηλονόμοι ποιμένες id est opiliones dicuntur; honoratissimi et maximi, qui βουκόλοι, quos bubulcos dicimus. Unde igitur magis decuit pastorali carmini nomen inponi nisi ab eo gradu, qui fere apud pastores excellentissimus invenitur?

[50] «Causa» dupliciter inspici solet, ab origine carminis et a voluntate scribentis.

[51] Originem autem bucolici carminis alii ob aliam causam ferunt. Sunt enim, qui a Lacedaemoniis pastoribus Dianae primum carmen hoc redditum dicant, cum eidem deae per bellum, quod toti Graeciae illo tempore Persae inferebant, exhiberi per virgines de more non posset. [52] Alii ab Oreste circa Siciliam vago id genus carminis Dianae redditum locuntur, et redditum per ipsum atque pastores, quo tempore de Scythia Taurica cum sorore profugerat subrepto numinis simulacro et celato in fasce lignorum, unde Fascelinam Dianam perhibent nuncupatam, apud cuius aras Orestes per sacerdotem eiusdem numinis Iphigeniam, sororem suam, a parricidio fuerat expiatus. [53] Alii Apollini νομίωι, pastorali scilicet deo, qua tempestate Admeto oves paverat; [54] alii Libero Nympharum et Satyrorum et id genus numinum principi, quibus placet rusticum carmen; [55] alii Mercurio, Daphnidis patri, pastorum omnium principis et apud Theocritum et apud hunc ipsum poetam; [56] alii in honorem Panos scribi putant peculiariter pastoralis dei, item Sileni, Silvani atque Faunorum. [57] Quae cum omnia dicantur, illud erit probabilissimum bucolicum carmen originem ducere a priscis temporibus, quibus vita pastoralis exercita, et ideo velut aurei saeculi speciem in huiusmodi personarum simplicitate cognosci, et merito Vergilium processurum ad alia carmina non aliunde coepisse nisi ab ea vita, quae prima in terris fuit. Nam postea rura culta et ad postremum pro cultis et feracibus terris bella suscepta. Quod videtur Vergilius in ipso ordine operum suorum voluisse monstrare, cum pastores primo, deinde agricolas canit et ad ultimum bellatores.

[58] Restat, ut, quae causa voluntatem attulerit poetae Bucolica potissimum conscribendi, considerare debeamus: aut enim dulcedine carminis Theocriti ad imitationem eius illectus est aut ordinem temporum secutus est circa vitam humanam, quod supra diximus, aut, cum tres modi sint elocutionum, quos χαρακτῆρας Graeci vocant, ἰσχνός qui tenuis, μέσος qui moderatus, ἁδρός qui validus intellegitur, [59] credibile erit Vergilium, qui in omni genere praevaleret, Bucolica ad primum modum, Georgica ad secundum, Aeneidem ad tertium voluisse conferre. [60] An ideo potius Bucolica scripsit, ut in eiusmodi poemate, quod et paulo liberius et magis varium quam cetera est, facultatem haberet captandae Caesaris indulgentiae repetendique agri, quem amiserat ob hanc causam: [61] occiso in curia die [III] Iduum Martiarum C. Caesare cum Augustum Caesarem paene puerum sibi veterani non abnuente senatu ducem constituissent, exorto civili bello Cremonenses cum ceteris eiusdem studii adversarios Augusti Caesaris adiuverunt. [62] Unde factum est, ut, cum victor Augustus in eorum agros veteranos deduci iussisset, non sufficiente agro Cremonensium Mantuani quoque, in quibus erat etiam poeta Vergilius, maximam partem finium suorum perderent eo, quod vicini Cremonensibus fuerant. [63] Sed Vergilius merito carminum fretus et amicitia quorundam potentium centurioni Arrio cum obsistere ausus esset, ille statim, ut miles, ad gladium manum admovit. Cumque se in fugam proripuisset poeta, non prius finis persequendi fuit, quam se in fluvium Vergilius coniecisset atque ita in alteram ripam enatavisset. Sed postea et per Maecenatem et per triumviros agris dividendis Varum, Pollionem et Cornelium Gallum fama carminum commendatus Augusto et agros recepit et deinceps imperatoris familiari amore perfruitus est.

[64] «Intentio» libri, quem σκοπὸν Graeci vocant, in imitatione Theocriti poetae constituitur, qui Siculus ac Syracusanus fuit. Est intentio etiam in laude Caesaris et principum ceterorum, per quos in sedes suas atque agros rediit, unde effectus finisque carminis et delectationem et utilitatem secundum praecepta confecit. [65] Quaeri solet, cur non ultra quam decem eclogas conscripserit; quod nequaquam mirum videbitur ei, qui consideraverit varietatem scaenarum pastoralium ultra hunc numerum non potuisse proferri, praesertim cum ipse poeta circumspectior Theocrito, ut ipsa res indicat, videatur metuere, ne illa ecloga, quae Pollio inscribitur, minus rustica iudicetur, cum id ipsum praestarit dicens:

Sicelides Musae, paulo maiora canamus,

et item similiter in aliis duabus facit. [66] Illud tenendum esse praedicimus: in Bucolicis Vergilii neque nusquam neque ubique aliquid figurate dici, hoc est per allegoriam. Vix enim propter laudem Caesaris et amissos agros haec Vergilio conceduntur, cum Theocritus simpliciter conscripserit, quem hic noster conatur imitari.

[67] Sequitur id, quod in ipso carmine tractari solet, id est numerus ordo explanatio.

[68] «Numerus» eclogarum manifestus est; nam decem sunt, ex quibus proprie bucolicae septem esse creduntur, quod ex his excipiantur Pollio, Silenus et Gallus. Prima igitur continet conquestionem publicam, privatam gratulationem de agro et dicitur «Tityrus»; secunda amorem pueri et dicitur «Alexis»; tertia certamen pastorum et dicitur «Palaemon»; quarta genethliacum et dicitur «Pollio»; quinta ἐπιτάφιον et dicitur «Daphnis»; sexta μεταμορφώσεις et dicitur «Varus» vel «Silenus»; septima delectationem pastorum et dicitur «Corydon»; octava amores diversorum sexuum et dicitur «Damon» vel «pharmaceutria»; nona propriam poetae conquestionem de amisso agro et dicitur «Moeris»; decima desiderium Galli circa Volumniam Cytheridem et dicitur «Gallus».

[69] Quod ad «ordinem» spectat, illud scire debemus: in prima tantum et in ultima ecloga poetam voluisse ordinem reservare, quando in altera principium constituerit, ut in Georgicis ait:

Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi,

in altera ostenderit finem, quippe cum dicat:

Extremum hunc, Arethusa, mihi concede laborem.

Verum inter ipsas eclogas naturalem consertumque ordinem nullum esse certissimum est. Sed sunt qui dicant initium bucolici carminis non «Tityre» esse, sed:

Prima Syracusio dignata est ludere versu.

[70] Superest «explanatio», quam in ordinem digeremus, cum praedixerimus illud inprimis tenendum esse: bucolicum poema usque adeo ab heroico charactere distare, ut versus quoque huius carminis suas quasdam caesuras habeant et suis legibus distinguantur. [71] Nam cum tribus his probetur metrum: caesura scansione modificatione, non erit bucolicus versus, nisi in quo et primus pes partem orationis absolverit et tertius trochaeus fuerit in caesura et quartus pes dactylus magis quam spondeus partem orationis terminaverit, quintus et sextus pes cum integris dictionibus fuerint, quod tamen Vergilius a Theocrito saepe servatum victus operis difficultate neglexit, in solo principio incertum industria sive casu bucolico versu posito. [72] Nam «Tityre» dactylus per se partem orationis absolvit; «Tityre, tu patulae re[cubans]» tertium trochaeum circa <«re»> praepositionem quamvis de composita dictione conclusit; «Tityre, tu patulae recubans sub [tegmine fagi]» quartum spondeum pro dactylo cum parte orationis exhibuit; «tegmine fagi» integrum comma perfecit, cuius rei diligentiam licet in Theocriti multis versibus admirari.