Homerus latinus

___________________________________________________________

Ilias Ambrosiana, ca. 480 p. Chr. n.

(Milano, Biblioteca Ambrosiana, Cod. F. 205 Inf.)

I

Iram pande mihi Pelidae, Diva, superbi,

Tristia quae miseris iniecit funera Grais

Atque animas fortes heroum tradidit orco,

Latrantumque dedit rostris volucrumque trahendos

5

Illorum exsangues inhumatis ossibus artus.

Confiebat enim summi sententia regis,

Ut primum tulerant discordi pectore pugnas,

Sceptriger Atrides et bello clarus Achilles.

Quis deus hos ira tristi contendere iussit?

10

Latonae et magni proles Iovis. ille Pelasgum

Infestus regi pestem in praetoria misit

Inplicuitque gravi Danaorum corpora morbo.

Nam quondam Chryses, sollemni tempora vitta

Inplicitus, raptae flevit solatia natae

15

Invisosque dies invisaque tempora noctis

Egit et assiduis implevit questibus auras.

Postquam nulla dies animum maerore levabat

Nullaque lenibant patrios solatia fletus,

Castra petit Danaum genibusque affusus Atridae

20

Per superos regnique decus miserabilis orat,

Ut sibi causa suae reddatur nata salutis.

Dona simul praefert. vincuntur fletibus eius

Myrmidones reddique patri Chryseida censent.

Sed negat Atrides Chrysenque excedere castris

25

Despecta pietate iubet; ferus ossibus imis

Haeret amor, spernitque preces damnosa libido.

Contemptus repetit Phoebeia templa sacerdos

Squalidaque infestis maerens secat unguibus ora

Dilaceratque comas annosaque tempora plangit.

30

Mox ubi depositi gemitus lacrimaeque quierunt,

Fatidici sacras compellat vocibus aras:

«Quid coluisse mihi tua numina, Delphice, prodest

Aut castam multos vitam duxisse per annos?

Quidve iuvat sacros posuisse altaribus ignes,

35

Si tuus externo iam spernor ab hoste sacerdos?

En, haec desertae redduntur dona senectae?

Si gratus tibi sum, sim te sub vindice tutus.

Aut si qua, ut luerem sub acerbo crimine poenam,

Inscius admisi, cur o tua dextera cessat?

40

Posce sacros arcus, in me tua derige tela:

Auctor mortis erit certe deus. ecce merentem

Fige patrem: cur nata luit peccata parentis

Atque hostis duri patitur miseranda cubile?»

Dixit; at ille sui vatis prece motus acerbis

45

Luctibus infestat Danaos pestemque per omnes

Inmittit populos: vulgus ruit undique Graium,

Vixque rogis superest tellus, vix ignibus arbor,

Derat ager tumulis. iam noctis sidera nonae

Transierant decimusque dies patefecerat orbem,

50

Cum Danaum proceres in coetum clarus Achilles

Convocat et causas hortatur pestis iniquae

Edere Thestoriden. tunc Calchas numina divum

Consulit et causam pariter finemque malorum

Invenit; effarique verens ope tutus Achillis

55

Haec ait «infesti placemus numina Phoebi

Reddamusque pio castam Chryseida patri,

Si volumus Danai portus intrare salutis».

Dixerat; exarsit subito violentia regis:

Thestoriden dictis primum compellat amaris

60

Mendacemque vocat; tum magnum incusat Achillem

Inque vicem ducis invicti convicia suffert.

Confremuere omnes. tandem clamore represso

Cogitur invitos aeger dimittere amores

Intactamque pio reddit Chryseida patri,

65

Multaque dona super; quam cunctis notus Ulixes

Inpositam puppi patrias devexit ad arces

Atque iterum ad Danaum classes sua vela retorsit.

Protinus infesti placantur numina Phoebi

[Et prope consumptae vires redduntur Achivis.]

Non tamen Atridae Chryseidis excidit ardor:

70

Maeret et amissos deceptus luget amores.

Mox rapta magnum Briseide privat Achillem

Solaturque suos alienis ignibus ignes.

At ferus Aeacides nudato protinus ense

Tendit in Atriden et, ni sibi reddat honestae

75

Munera militiae, letum crudele minatur;

Nec minus ille parat contra defendere sese.

Quod nisi casta manu Pallas tenuisset Achillem,

Turpem caecus amor famam liquisset in aevum

Gentibus Argolicis. contempta voce minisque

80

. . . . . . . . . .

Invocat aequoreae Pelides numina matris,

Ne se Plistheniden contra patiatur inultum.

At Thetis audita nati prece deserit undas

Castraque Myrmidonum iuxta petit et monet, armis

85

Abstineat dextra, e congressuque inde per auras

Emicat aethereas et in aurea sidera fertur.

Tunc genibus regis sparsis affusa capillis

«Pro nato veni genetrix en ad tua supplex

Numina, summe parens! ulciscere meque meumque

90

Pignus ab Atrida. quodsi permittitur illi,

Ut flammas inpune mei violarit Achillis,

Turpiter occiderit superata libidine virtus.»

Iuppiter huic contra «tristes depone querellas,

Magni diva maris, mecum labor iste manebit.

95

Tu solare tui maerentia pectora nati».

Dixit; at illa levis caeli delapsa per auras

Litus adit patrium gratasque sororibus undas.

Offensa est Iuno «tantum»que ait, «optime coniunx,

Doride nata valet, tantum debetur Achilli,

100

Ut mihi, quae coniunx dicor tua quaeque sororis

Dulce fero nomen, dilectos fundere Achivos

Et Troum renovare velis in praelia vires?

Haec tu dona refers nobis? sic diligor a te?»

Talibus incusat dictis irata Tonantem

105

Inque vicem summi patitur convicia regis.

106

Tandem interposito lis Ignipotente resedit,

109

Et dapibus divi curant sua corpora largis.

108

Interea sol emenso decedit Olympo:

107

Conciliumque simul genitor dimittit ab aula;

110

Inde petunt thalamos iocundaque dona quietis.

II

Nox erat et toto fulgebant sidera mundo

Humanumque genus requies divumque tenebat,

Cum pater omnipotens somnum vocat atque ita fatur:

«Vade age per tenues auras, lenissime divum,

115

Argolicique ducis celeri pete castra volatu

Dumque tuo premitur sopitus pondere dulci,

Haec illi mandata refer: cum crastina primum

Extulerit Titana dies noctemque fugarit,

Cogat in arma viros incautumque occupet hostem.»

120

Nec mora: somnus abit levibusque per aera pennis

Devolat in thalamos Agamemnonis: ille sopore

Corpus inundatum leni prostratus habebat.

Ad quem sic loquitur curarum operumque levator:

«Rex Danaum Atride, vigila et mandata Tonantis,

125

Quae tibi missa simul delatus ab aethere porto,

Accipe: cum primum Titan se emerserit undis,

Fortibus arma iube socios aptare lacertis

Et petere Iliacos instructo milite campos.»

Dixit et has repetit per quas modo venerat auras.

130

Interea lucem terris dedit ignea lampas.

Convocat attonitus visis Pelopeius heros

In coetum proceres remque omnibus ordine pandit.

Cuncti promittunt socias in praelia vires

Hortanturque duces; quorum rex fortia dictis

135

Pectora conlaudat gratesque agit omnibus aequas.

Hic tum Thersites, quo non deformior alter

Venerat ad Troiam linguave protervior, ultra,

Bella gerenda negat patriasque hortatur ad oras

Vertere iter; quem consiliis inlustris Ulixes

140

Correptum dictis sceptro percussit eburno.

Tum vero ardescit conceptis litibus ira:

Vix telis caruere manus, ad sidera clamor

Tollitur, et cunctos pugnandi corripit ardor.

Tandem sollertis prudentia Nestoris aevo

145

Compressam miti sedavit pondere turbam

Admonuitque duces dictis, responsa recordans

Temporis illius, quo visus in Aulide serpens

Consumpsit volucrum bis quattuor arbore fetus

Atque ipsam invalido pugnantem corpore contra

150

Addidit extremo natorum funere matrem.

Tunc sic deinde: «senex remoror, remoramini, Achivi:

In decimo labor est, Calchas quem dixerat, anno,

Quo cadet ec Danaum victricibus Ilion armis.»

Assensere omnes, laudatur Nestoris aetas,

155

Conciliumque simul dimittitur; arma parari

Dux omnis iubet atque aptari corpora pugnae.

Postera lux tacitas ut primum depulit umbras

Et nitidum Titan radiis caput extulit undis,

Protinus armari socios iubet acer Atrides

160

Et petere Iliacos instructo milite campos.

Vos mihi nunc, Musae (quid enim non ordine nostis?),

Nomina clara ducum clarosque referte parentes

Et dulces patrias: nam sunt haec munera vestra.

Dicamus, quot quisque rates ad Pergama duxit,

165

Et coeptum peragamus opus, sitque auctor Apollo

Aspiretque libens operi per singula nostro.

Peneleus princeps et bello Leitus acer

Arcesilaus atrox Prothoenorque Cloniusque

Boeoti decies quinas egere carinas

170

Et tumidos valido pulsarunt remige fluctus.

Inde Mycenaeis Agamemnon moenibus ortus,

Quem sibi delegit bellatrix Graecia regem,

Centum egit plenas armato milite puppes.

Et bis tricenis Menelai navibus ardor

175

Insequitur totidemque ferox Agapenoris ira.

Quos iuxta fidus sollerti pectore Nestor

Consilioque potens gemina cum prole suorum

It ter tricenis munitus in arma carinis.

At Schedius virtute potens et Epistrophus ingens,

180

Gloria Myrmidonum, saevi duo robora belli,

Longa quaterdenis sulcarunt aequora proris.

Et bis vicenas Polypoetes atque Leonteus

Instruxere rates, oneratas milite forti.

Euryalus Sthenelusque . . . . . . et fortis in armis

185

Tydides valido pulsantes remige fluctus

Bis quadragenas onerarunt milite puppes.

Ascalaphusque potens et Ialmenus, acer uterque,

Ter denas valido complerunt remige naves.

Et bis vicenas Locrum fortissimus Aiax

190

Instruxit puppes totidemque Euhaemone natus.

Quos iuxta Graium durus comitator Achilles,

Cum quinquaginta materna per aequora vectus.

Thessalici iuvenes Phidippus et Antiphus ibant

Altaque ter denis sulcarunt aequora proris.

195

Et tribus assumptis ratibus secat aequora Nireus,

Tlepolemusque novem Rhodius, quos viribus acer

Eumelus sequitur, minus una nave profectus

Quam duxit Telamone satus Salaminius Aiax.

At Prothous Magnes Tenthredone natus et una

200

Euboeae magnis Elephenor finibus ortus

Dulichiusque Meges, animisque insignis et armis,

Aetola de gente Thoas Andraemone natus,

Hi quadragenas omnes duxere carinas.

Et bis sex Ithaci naves sollertia duxit;

205

Quem sequitur totidem ratibus Telamonius Aiax,

Egregia virtute potens; simul horrida Guneus

Ire bis undenis tendebat in arma carinis.

Idomeneus et Meriones, Cretaeus uterque,

Bis quadragenis muniti navibus ibant.

210

Et totidem puppes clara de gente Menestheus

Duxit Athenaeus, quot viribus addit Achilles.

Amphimachusque ferox et Thalpius, Elide nati,

Et clara virtute Polyxenus atque Diores.

Hi bis vicenas onerarunt milite naves.

215

Protesilaus agit totidem fortisque Podarces

Instructas puppes, quot duxit Oileos Aiax.

Et septem Poeante satus dat in arma carinas.

Quem sequitur iuxta Podalirius atque Machaon,

Altaque ter denis sulcarunt aequora proris.

220

His ducibus Graiae Troiana ad litora puppes

Bis septem venere minus quam mille ducentae.

Iamque citam appulerant classem camposque tenebant,

Cum pater ad Priamum mittit Saturnius Irim,

Quae doceat fortes venisse ad bella Pelasgos.

225

Nec mora: continuo iussu capit arma parentis

Priamides Hector totamque in praelia pubem

Festinare iubet portisque agit agmen apertis.

Cui fulgens auro cassis iuvenile tegebat

Omni parte caput, munibat pectora thorax,

230

Et clipeus laevam, dextram decoraverat hasta

Ornabatque latus mucro; simul alta nitentes

Crura tegunt ocreae, quales decet Hectoris esse.

Hunc sequitur forma melior nec fortis in armis

Belli causa Paris, patriae funesta ruina;

235

Deiphobusque Helenusque simul fortisque Polites,

Et sacer Aeneas, Veneris certissima proles,

Archilochusque Acamasque ferox Antenore creti.

Nec non et proles generosa Lycaonis ibat

Pandarus et magnae Glaucus virtutis in armis;

240

Amphiusque et Adrastus et Asius atque Pylaeus.

Ibat et Amphimachus Nastesque, insignis uterque,

Magnanimique duces Hodiusque et Epistrophus ingens

Euphemusque ferox clarusque aetate Pyraechmes;

Cum quibus et Mesthles atque Antiphus et bonus armis

245

Hippothousque Acamasque ivere et Pirous una,

Alcinooque sati Chromiusque atque Ennomus, ambo

Florentes aetate viri, quos Phorcus et ingens

Ascanius sequitur, simul et Iovis inclita proles

Sarpedon claraque satus tellure Pylaemen.

250

His se defendit ducibus Neptunia Troia,

Vicissetque dolos Danaum, ni fata fuissent.

III

Iamque duae stabant acies fulgentibus armis,

Cum Paris, exitium Troiae funestaque flamma,

Armatum adverso Menelaum ex agmine cernit

255

Seque velut viso perterritus angue recepit

Ad socios amens; quem postquam turpiter Hector

Confusum terrore videt, «o dedecus» inquit

«Aeternum patriae generisque infamia nostri,

Terga refers? at non dubitabas hospitis olim

260

Expugnare toros, cuius nunc defugis arma

Vimque times! ubi sunt artes, ubi cognita nobis

Ludorum quondam vario in certamine mens est?

Hic animos ostende tuos: nihil adiuvat arma

Nobilitas formae: duro Mars milite gaudet.

265

Dum iaceas in amore tuo, nos bella geremus

Scilicet et nostrum fundemus in hoste cruorem!

Aequius adversis tecum concurret in armis

Impiger Atrides: spectet Danaumque Phrygumque

Depositis populus telis, vos foedere iuncto

270

Adversas conferte manus, decernite ferro.»

Dixit. quem contra paucis Priameius heros

«Quid nimis indignis» inquit «me vocibus urgues,

O patriae, germane, decus? nam nec mihi coniunx

Pravaque luxuria est potior virtutis honore

275

Nec vires temptare viri dextramque recuso,

Dummodo victorem coniunx cum pace sequatur.»

Dicta refert Hector; placuit sententia Grais.

Protinus accitur Priamus, sacrisque peractis

Foedera iunguntur; post haec decedit uterque

280

Depositis populus telis campusque patescit.

Interea toto procedit ab agmine Troum

Pulcher Alexander, clipeoque insignis et hasta.

Quem contra paribus fulgens Menelaus in armis

Constitit et «tecum mihi sint certamina» dixit

285

«Nec longum nostra laetabere coniuge, quae te

Mox raptum ire gemet, tantummodo Iuppiter adsit.»

Dixit et adversum se concitat acer in hostem.

Ille virum forti vementem reppulit ictu

Seque gradu celeri recipit longeque frementem

290

Hastam deinde iacit; quam devitavit Atrides.

Inque vicem misso fixisset corpora telo

Praedonis Phrygii, ni vastum ferrea pectus

Texisset lorica viri septemplice tergo

Insequitur iuxta clamor; tum adversus uterque

295

Constitit et galeam galea terit et pede plantam

Coniungit, stridetque mucro mucrone corusco.

[Corpus collectum tegitur fulgentibus armis.]

Non aliter fortes nitida de coniuge tauri

Bella gerunt vastisque replent mugitibus auras.

300

Utque diu rigido captabant corpora ferro,

Tum memor Atrides raptae sibi coniugis instat

Dardaniumque premit iuvenem mox ense rigente;

Cedentemque retro dum desuper appetit hostem,

Splendidus extremas galeae percussus ad oras

305

Dissiluit mucro; gemuerunt agmina Graium.

Tum vero ardescit, quamvis manus ense carebat,

Et iuvenem arrepta prosternit casside victor

Ad sociosque trahit; et ni caligine caeca

Texisset Cytherea virum subiectaque mento

310

Fortia rupisset laxatis vincula nodis,

Ultimus ille dies Paridi foret. abstrahit auro

Fulgentem galeam secum Menelaus et ardens

In medios mittit proceres rursumque recurrit

Et magnam validis contorsit viribus hastam

315

In cladem Phrygii, sua quem Venus eripit hosti

Et secum in thalamos defert testudine cultos.

Ipsa dehinc Helenam muris accersit ab altis

Dardanioque suos Paridi deducit amores.

Quem tali postquam conspexit voce locuta est

320

«Venisti, mea flamma, Paris, superatus ab armis

Coniugis antiqui? vidi puduitque videre,

Arreptum cum te traheret violentus Atrides

Iliacoque tuos foedaret pulvere crines.

Nostraque (me miseram!) timui ne Doricus ensis

325

Oscula dissiceret; totus mihi mente revincta

Fugerat ore color, sanguisque reliquerat artus.

Quis tibi cum saevo contendere suasit Atrida?

An nondum vaga fama tuas pervenit ad aures

De virtute viri? moneo, ne rursus inique

330

Illius tua fata velis committere dextrae.»

Dixit, tum largis perfudit fletibus ora.

Tristis Alexander «non me superavit Atrides,

O meus ardor» ait, «sed castae Palladis ira.

Mox illum nostris succumbere turpiter armis

335

Aspicies, aderitque meo Cytherea labori.»

Post haec amplexu per mutua corpora iuncto

Incubuit membris Cygneidos; illa soluto

Accepit flammas gremio Troiaeque suasque.

Interea toto Menelaus in agmine Troum

340

Quaerit Alexandrum victorque huc fertur et illuc.

Quem frater socias acuens in bella catervas

Adiuvat et forti pulsos Phrygas increpat ore

Servarique iubet leges Helenamque reposcit.

IV

Cumque inter sese proceres certamen haberent,

345

Concilium omnipotens habuit regnator Olympi,

Foederaque intento turbavit Pandarus arcu,

Te, Menelae, petens; laterique volatile telum

Incidit et tunicam ferro squamisque rigentem

Dissecat: excedit pugna tremebundus Atrides

350

Castraque tuta petit; quem doctus ab arte paterna

Paeoniis curat iuvenis Podalirius herbis;

Atque iterum in caedes horrendaque praelia visit.

Armavit fortes Agamemnonis ira Pelasgos,

Et dolor in pugnam cunctos communis agebat.

355

Bellum ingens oritur, multumque utrimque cruoris

Funditur et totis sternuntur corpora campis;

Inque vicem Troumque cadunt Danaumque catervae.

Nec requies datur ulla viris; sonat undique Mavors,

Telorumque volant cunctis e partibus imbres.

360

Occidit Antilochi rigido demersus ad umbras

Ense Thalysiades optataque lumina linquit.

Inde manu forti Graiorum terga prementem

Occupat Anthemione satum Telamonius Aiax

Et praedurato transfixit pectora telo:

365

Purpuream vomit ille animam, cum sanguine misso,

Ora rigat moriens. tum magnis Antiphus hastam

Viribus adversum conisus corpore toto

Torquet in Aiacem: telum derravit ab hoste

Inque hostem cecidit transfixitque inguine Leucon:

370

Concidit infelix prostratus vulnere tristi

Et carpit virides moribundus dentibus herbas.

Impiger Atrides casu commotus amici

Democoonta petit teloque adversa trabali

Tempora transadigit vaginaque horridus ensem

375

Eripit; ille suis moriens resupinus in armis

Concidit et terram moribundo vertice pulsat.

Iamque Amarynciden saxi deiecerat ictu

Pirous Imbrasides dederatque silentibus umbris;

Dumque avidus praedae iuvenem spoliare parabat,

380

Desuper hasta venit dextra librata Thoantis

Perque viri scapulas annosaque pectora transit.

In vultus ruit ille suos calidumque cruorem

Ore vomit stratusque super sua palpitat arma.

Sanguine Dardanii manabant undique campi,

385

Manabant amnes passim; pugnatur ubique

[Inmixtis ardens amborum exercitus armis]

Et modo Troianis virtus, modo crescit Achivis,

Laetaque per varios petitur victoria casus.

V

Hic postquam Danaum longe cedentia vidit

390

Agmina Tydides tumidumque increscere Martem,

In medias acies, qua plurimus imminet hostis,

Inruit et versas prosternit caede phalanges:

Huc illuc ensemque ferox hastamque coruscat.

Bellica Pallas adest flagrantiaque ignibus arma

395

Adiuvat atque animos iuveni viresque ministrat.

Atque boum veluti viso grege saeva leaena,

Quam stimulat ieiuna fames, ruit agmina contra

Et prostrata necat vesano corpora dente:

Sic ruit in medios hostes Calydonius heros,

400

Virginis armigerae monitis et numine tutus.

Conversi dant terga Phryges; fugientibus ille

Instat et exstructos morientum calcat acervos.

Dumque furit sternitque viros, videt ecce Daretis

Adverso stantes fremibundus in agmine natos,

405

Phegeaque Idaeumque simul; quem cuspide Phegeus

Occupat ante gravi, sed vulnera depulit umbo

Vitatumque solo ferrum stetit: haud mora, totis

Ingentem torquet Tydides viribus hastam

Transadigitque viri pectus; pars cuspidis ante

410

Eminet, et prodit scapulis pars altera fossis.

Hunc ubi fundentem calidum de pectore flumen

Versantemque oculos animamque per ora vomentem

Conspexit frater, stricto celer advolat ense

Germanique cupit fatorum existere vindex.

415

Sed neque vim saevi nec fortia sustinet arma

Tydidae contraque tamen defendere temptat.

Ut volucris, derepta sui cum corpora nati

Accipitrem laniare videt nec tendere contra,

Auxilium nec ferre suo valet anxia nato,

420

Quodque potest, levibus plangit sua pectora pennis:

Sic hostem Idaeus germani caede superbum

Spectat atrox miseroque nequit succurrere fratri;

Et nisi cessisset, dextra cecidisset eadem.

Nec minus in Teucros armis furit alter Atrides

425

Insequiturque acies et ferro funera miscet.

Obvius huic fatis occurrit ductus iniquis

Infelix Hodius, quem vastae cuspidis ictu

Sternit et ingenti scapulas transverberat hasta.

Hinc petit Idomeneus adversa parte ruentem

430

Maeoniden Phaestum; cuius post funera Atrides

E Strophio genitum Stygias demittit ad umbras.

Meriones Phereclum vibrata percutit hasta,

Pedaeumque Meges; tum vastis horridus armis

Eurypylus gladio metuentem Hypsenora fundit

435

Et pariter vita iuvenem spoliavit et armis.

Parte alia volitat sinuoso Pandarus arcu

Tydidenque oculis inmensa per agmina quaerit.

Quem postquam Troum sternentem corpora vidit,

Horrida contento derexit spicula cornu

440

Et summas humeri destrinxit acumine partes.

Tum vero ardescit iuvenis Calydonius ira

In mediasque acies animosi more leonis

Fertur et Astynoum magnumque in Hypirona tendit:

Cominus hunc gladio, iaculo ferit eminus illum.

445

Inde premit Polyidon Abantaque cuspide forti

Et notum bello Xanthum vastumque Thoonem.

Post hos infestos Chromiumque et Echemona telo

Proturbat celeri pariterque ad Tartara mittit.

Tu quoque Tydidae prostratus, Pandare, dextra

450

Occidis, infelix, accepto vulnere tristi,

Dextera qua naris fronti coniungitur imae;

Dissipat et cerebrum galeae cum parte revulsum

Ossaque confossi spargit Tydeius ensis.

Iamque manum Aeneas simul et Calydonius heros

455

Contulerant iactisque inter se cominus hastis

Undique rimabant inimico corpora ferro

Et modo cedebant retro, modo deinde coibant.

Postquam utrique diu steterant nec vulnera magnus

Qua daret infesto Tydides ense videbat,

460

Saxum ingens, medio quod forte iacebat in agro,

Bis seni quod vix iuvenes tellure moverent,

Sustulit et magno conamine misit in hostem.

Ille ruit prostratus humi cum fortibus armis;

Quem Venus aethereas genetrix delapsa per auras

465

Excipit et nigra corpus caligine texit.

Non tulit Oenides animis nebulasque per ipsas

Fertur et in Venerem flagrantibus irruit armis

Et neque quem demens ferro petat inspicit ante

Caelestemque manum mortali vulnerat hasta.

470

Icta petit caelum terris Cytherea relictis

Atque ibi sidereae queritur sua vulnera matri.

Dardanium Aenean servat Troianus Apollo

Accenditque animos iterumque ad bella reducit.

Undique consurgunt acies et pulvere caelum

475

Conditur horrendisque sonat clamoribus aether.

Hic alius rapido deiectus in aequora curru

Proteritur pedibusque simul calcatur equorum;

Atque alius volucri traiectus pectora telo

Quadrupedis tergo pronus ruit; illius ense

480

Deiectum longe caput a cervice cucurrit;

Hic iacet exanimis fuso super arma cerebro:

Sanguine manat humus, campi sudore madescunt.

Emicat interea Veneris pulcherrima proles

Densaque Graiorum premit agmina nudaque late

485

Terga metit gladio funestaque praelia miscet.

Nec cessat spes una Phrygum fortissimus Hector

Sternere caede viros atque agmina vertere Graium.

Ut lupus in campis pecudes cum vidit apertis

Non actor gregis ipse comes, non horrida terret

490

Turba canum; fremit esuriens et neglegit omnes

In mediosque greges avidus ruit: haut secus Hector

Invadit Danaos et territat ense cruento.

Deficiunt Graiorum acies, Phryges acrius instant

Attolluntque animos: geminat victoria vires.

495

Ut vidit socios infesto cedere Marti

Rex Danaum, sublimis equo volat agmina circum

Hortaturque duces animosque in praelia firmat.

Mox ipse in medios audax se proripit hostes

Oppositasque acies stricto diverberat ense.

500

Ut Libycus cum forte leo procul agmina vidit

Laeta boum passim virides errare per herbas,

Adtollit cervice iubas sitiensque cruoris

In mediam erecto contendit pectore turbam:

Sic ferus Atrides adversos fertur in hostes

505

Infestasque Phrygum proturbat cuspide turmas.

Virtus clara ducis vires accendit Achivum,

Et spes exacuit languentia militis arma:

Funduntur Teucri, Danai laetantur ovantes.

Tandem hic Aenean inmisso tendere curru

510

Conspicit Atrides strictoque occurrere ferro

Conparat et iaculum, quantas furor ipse movebat,

Viribus intorquet, quod detulit error ab illo

Pectus in aurigae stomachoque infigitur alto:

Ille ruens ictu media inter lora rotasque

515

Volvitur et vitam calido cum sanguine fundit.

Ingemit Aeneas curruque animosus ab alto

Desilit et valido Crethonaque cominus ictu

Orsilochumque ferit, quorum post funera victus

Paphlagonum ductor Menelai concidit armis,

520

Antilochique Mydon; post hos Iovis inclita proles

Sarpedon bellum funestaque praelia miscet.

Quem contra infelix non aequis dimicat armis

Tlepolemus magno satus Hercule, sed neque vires

Hunc servare patris nec tot potuere labores,

525

Quin caderet tenuemque daret de corpore vitam.

Saucius egreditur medio certamine belli

Sarpedon, fraudisque subit commentor Ulixes

Et septem iuvenum pulcherrima corpora fundit.

Hinc pugnat patriae columen Mavortius Hector,

530

Illinc Tydides: sternuntur utrimque virorum

Corpora per campos et sanguine prata rigantur;

Pugnat bellipotens casta cum Pallade Mavors

Ingentemque movet clipeum; quem sancta virago

Egit et extrema percussum cuspide caedit

535

Attonitumque simul caelum petere inde coegit;

Hic ille aethereo queritur sua vulnera regi

Saucius et magni genitoris iurgia suffert.

VI

Interea magnis Acamantem viribus Aiax

Interimit, vastumque capit Menelaus Adrastum

540

Et rapit ad classes manibus post terga revinctis,

Ut vivo ducat laetos ex hoste triumphos.

Incumbunt Danai, cedit Troiana iuventus

Tergaque nuda tegit; sensit Mavortius Hector,

Pro Danais pugnare deos validasque suorum

545

Virginis armigerae subduci numine vires,

Continuoque petit muros Hecubamque vocari

Imperat et divae placari numina suadet.

Protinus elatas innuptae Pallados arces

Iliades subeunt: festis altaria sertis

550

Exornant caeduntque sacras ex more bidentes.

Dumque preces Hecube supplex ad templa Minervae

Pro caris genetrix natis et coniuge fundit,

Interea Glaucus stricto decernere ferro

Cum Diomede parat nomenque genusque roganti,

555

Qui sit et unde, ferus magnis cum viribus hastam

Mittere temptabat, temptanti Aetolius heros

«Quo ruis?» exclamat «quae te, scelerate, furentem

Mens agit inparibus mecum concurrere telis?

Hospitis arma vides, Veneris qui vulnere dextram

560

Perculit et summo pupugit certamine Martem.

Pone truces animos infestaque tela coherce».

Post haec inter se posito certamine pugnae

Commutant clipeos inimicaque praelia lincunt.

Colloquium petit interea fidissima coniunx

565

Hectoris Andromache parvumque ad pectora natum

Astyanacta tenet; cuius dum maximus heros

Oscula cara petit, subito perterritus infans

Convertit timidos materna ad pectora vultus

Terribilemque fugit galeam cristasque comantes.

570

Utque caput iuvenis posito detexerat aere,

Protinus infantem geminis amplectitur ulnis

Attollensque manus «precor, o pater optime» dixit,

«Ut meus hic, pro quo tua numina, natus, adoro,

Virtutes patrias primis imitetur ab annis».

VII

575

Haec ait et portis acies petit acer apertis;

Una deinde Paris. postquam in certamina ventum est,

Protinus in medium procedit maximus Hector

Graiorumque duces invictis provocat armis.

Nec mora: continuo fraudis commentor Ulixes

580

Et ferus Idomeneus et notus gente paterna

Meriones Graiumque simul dux acer Atrides

Aiacesque duo clari et speciosus in armis

Eurypylus magnoque Thoas Andraemone natus

Quique manum Veneris violavit vulnere tristi

585

Procedunt; aberat nam Troum terror Achilles

Et cithara dulci durum lenibat amorem.

Ergo ubi deiectis auratam regis Atridae

Sortibus in galeam magnus processerat Aiax,

Principio iactis committunt praelia telis,

590

Mox rigidos stringunt enses et fortibus armis

Decernunt partesque oculis rimantur apertas

Et modo terga petunt, duros modo fortibus ictus

Depellunt clipeis; ingens ad sidera clamor

Tollitur et vastis inpletur vocibus aether.

Non sic setigeri exacuunt fervoribus iras

595

Pectoribusque fremunt vastis, modo dentibus uncis

Alterni librant cladis et vulnera miscent:

Fortia terga tremunt spumantque per ora vicissim,

Fumiferae nubes concrescunt, fulgura et ignes

600

Iactantur magnoque inplentur murmure silvae:

[Talis Priamides similisque Eacides in armis.]

Tandem animis teloque furens Telamonius Aiax

Insignem bello petit Hectora, quaque patescit

Nuda viri cervix, fulgentem derigit hastam:

605

Ille ictum celeri praevidit callidus actu

Tergaque summisit ferrumque umbone repellit.

Sed levis extremas clipei perlabitur oras

Cuspis et exiguo cervicem vulnere libat.

Acrius inpugnans rursus consurgit in hostem

610

Priamides nec iam ferro Telamone creatum,

Sed magno saxi iactu petit; at ferus Aiax

Ingentem clipeo septemplice reppulit ictum

Et iuvenem saxo percussum sternit eodem.

Quem levat exceptum Grais inimicus Apollo,

615

Integrat atque animum; iam rursus ad arma coibant

Stringebantque iterum gladios, cum fessus in undas

Coeperat igniferos Titan inmergere currus

Noxque subire polum: iuxta mittuntur, utrosque

Qui dirimant a caede viros; nec segnius illi

620

Deponunt animos. tum bello maximus Hector

[«Quae te terra virum, qui te genuere parentes?

Viribus es proles generosa atque inclita» dixit.

At contra referre parat Telamonius Aiax

«Hesione de matre vides Telamone creatum,

625

Nobilis est domus et fama generosa propago».

Hector ut Hesionae nomen casusque recordat]

«Absistamus» ait, «nam vis communis utrique est»;

Et prior Aiacem deaurato munerat ense

Inque vicem, quo se bellator cinxerat Aiax,

630

Accipit insignem vario caelamine balteum.

Post haec extemplo Troum Danaumque catervae

Discedunt, caelumque tegit nox atra tenebris.

Inplentur dapibus largis Bacchique liquore

Atque avidi placido tradunt sua corpora somno.

635

Postera cum primum stellas Aurora fugarat,

In coetum venere Phryges; tunc maximus Hector

Cum sociis memorans hesternae funera caedis

Suadet ut invictis Helene reddatur Achivis

Praedaque quae duros Menelai mulceat ignes;

640

Idque placet cunctis. tum saevo missus Atridae

Pertulit Idaeus Troum mandata; neque ille

Aut animum praedae aut dictis accommodat aures,

Ultro etiam castris Idaeum excedere iussit.

Paruit is monitis iterumque ad castra reversus

645

Troica contemptum duro se reddit ab hoste.

Interea Danai confusi caede suorum

Ingentes struxere pyras collectaque passim

Fortia tradiderunt sociorum corpora flammis;

Tum renovant vires et vallum robore cingunt.

VIII

650

Ut nitidum Titan radiis patefecerat orbem,

Convocat in coetum superos Iovis et monet omnis

Ne contra sua dicta velint contendere divi.

Ipse per aethereas caeli delabitur auras

Umbrosisque simul consedit montibus Idae ;

655

Inde acies videt Iliacas dextraque potenti

Sustinet auratas aequato pondere lances

Fataque dura Phrygum casusque expendit Achivum

Et Graium clades gravibus praeponderat armis.

Interea Danaos ingenti concitus ira

660

Priamides agit et totis gravis imminet arvis,

Unum quippe decus Phrygiae; turbantur Achivi

Doricaque ingenti complentur castra tumultu.

Hortatur socios muris inclusus Atrides

Languentesque animos iuvenum in certamina firmat.

665

Princeps Tydides ardentibus emicat armis,

Per mediosque hostes inmani turbine fertur.

Hic illi occurrit fatis Agelaus iniquis,

Telum inmane manu quatiens, quem maximus heros

Occupat et duro medium transverberat ense.

670

Hinc Phrygas Aiacis vastis protectus in armis

Teucer agit spargitque leves in terga sagittas.

Gorgythiona ferum letali vulnere fundit,

Mox alias acies petit aurigamque superbi

Hectoris obtruncat. quem saxo Troius heros

675

Occupat excussoque extentum proterit arcu:

Ast illum fidi rapiunt de caede sodales

Prostratumque levant. ruit undique turbidus Hector

Adversaque acies inversas cuspide terret.

Se rursus Danai turbati caede suorum

680

Convertunt, iterumque leves in castra catervae

Confugiunt portasque obiecto robore firmant.

At Phryges obsidunt inclusos aggere Graios

Excubituque premunt muros flammisque coronant.

Cetera per campos sternunt sua corpora pubes

685

Indulgentque mero curasque animosque resolvunt.

IX

Attoniti Danaum proceres discrimine tanto

Nec dapibus relevant animos nec corpora curant,

Sed miseri sua fata gemunt. *tamen hoste repulso*

Legatos mittunt dextramque hortantur Achillis,

690

Ut ferat auxilium miseris. Thetideius heros

Nec Danaum capit aure preces nec munera regis

Ulla referre cupit; non illum redditus ignis

Aut intacta suo Briseis corpore movit:

Irrita legati referunt responsa Pelasgis.

695

[Et dapibus curant animos lenique sopore.]

X

Ulterius tenebrae tarde labentibus astris

Restabatque super tacitae pars tertia noctis,

Cum Danaum iussu castris Aetolius heros

Egreditur sociumque sibi delegit Ulixem,

700

Qui secum tacitae sublustri noctis in umbra

Scrutetur studio, quae sit fiducia Troum

Quidve agitent quantasve parent in praelia vires.

Dumque iter horrendum loca per non nota paventes

Carpebant, venit ecce Dolon, quem Troia pubes

705

Miserat, ut Danaum sollerti pectore vires

Perspiceret sensusque ducum plebisque referret.

Quem procul ut vidit socius Diomedis Ulixes,

Abdiderunt occultantes sua corpora furtim

Post densos frutices, dum spe percussus inani

710

Tros Eumediades cursu praecederet illos,

Ne facile oppressus gressum in sua castra referret.

Post ubi transierat fidens animoque manuque,

Prosiluere viri iuvenemque evadere cursu

Conantem capiunt ferroque manuque minantur.

715

Ille timore pavens «vitam concedite» dixit :

«Hoc unum satis est; quodsin perstatis in ira,

Quanta ex morte mea capietis praemia laudis?

At si cur veniam tacitis exquiritis umbris:

Maxima Troia mihi currum promisit Achillis,

720

Si vestras cepisset opes. haec dona secutus

In dubios casus, coram quod cernitis ipsi,

Infelix cecidi. nunc vos per numina divum,

Per mare, per Ditis fluctus obtestor opaci,

Ne rapere hanc animam crudeli caede velitis.

725

Haec pro concessa referetis dona salute:

Consilium Priami totam remque ordine gentis

Expediam Phrygiae». postquam quid Troia pararet

Cognovere viri, fauces mucrone recluso

Pertundunt iuveni: post haec tentoria Rhesi

730

Intrant atque ipsum somno vinoque sepultum

Obtruncant spoliantque armis fusosque per herbam

Exanimant socios; tum tristi caede peracta

Praeda umeros onerant, multo candore nitentes

Thracas equos rapiunt, quos nec praecederet Eurus

735

Nec posset volucri cursu superare sagitta.

Inde iterum Argolicas primae sub tempore lucis

Ad classes redeunt; quos Nestoris accipit aetas

Ac recipit portis. postquam sua castra tenebant,

Facta duci referunt: laudat Pelopeius heros,

740

Fessaque iucundae tradunt sua membra quieti.

XI

Lux exorta viros in pristina bella remisit,

Instaurantque animos recreato milite pugnae

Dardanidum Danaumque duces: volat undique nubes

Telorum et ferro ferrum sonat, undique flictu

745

Inter se strident mucrones: instat utrimque

Densa acies, mixtusque fluit cum sanguine sudor.

Tandem ferventi Danaum rex concitus ira

Antiphon ingenti prostratum vulnere fudit

Pisandrumque simul fratremque ad bella ruentem

750

Hippolochum; post hos gladio petit Iphidamanta.

Hic regis dextram frater ferit; ille dolore

Acrior accepto fugientem Antenore natum

Persequitur traxitque ferox cum vulnere poenas.

Hector tum pugnae subit acri concitus ira

755

Priamides et percussos agit undique Graios;

Nec Paris hostiles cessat prosternere turmas

Eurypylique femur contento vulnerat arcu.

XII

Incumbunt Troes, fugiunt in castra Pelasgi

Viribus exhaustis et vastis undique firmant

760

Obicibus muros, tum saxo Martius Hector

Perfringit portas ferrataque robora laxat.

Inrumpunt aditus Phryges atque in limine primo

Restantes sternunt Graios valloque catervas

Deturbant, alii scalas in moenia poscunt

765

Et iaciunt ignes: praebet victoria vires.

De muris pugnant Danai turresque per altas

Saxa volant, subeunt acta testudine Troes

Ascenduntque aditus et totis viribus instant.

Turbati fugiunt omnes iam castra Pelasgi

770

Et scandunt puppes; urguet Troiana iuventus

Telaque crebra iacit: resonat clamoribus aether.

XIII

Neptunus vires Danais animumque ministrat.

Pugna ingens oritur, furit istinc hostis et illinc,

Dextraque Idomenei cadit Asius; Hector atrocem

775

Amphimachum obtruncat, nec non occumbit in armis

Anchisae gener Alcathous, quem fuderat ense

Magnanimus ductor Rhytieus; tum fervidus hasta

Deiphobus ferit Ascalaphum mergitque sub umbras.

XIV

Hector ubique ferox violento pectore saevit,

780

Quem saxo ingenti percussum maximus Aiax

Reppulit et toto prostratum corpore fudit.

Concurrit Troiana manus iuvenemque vomentem

Sanguineos fluctus Xanthi lavere fluento.

Inde iterum ad pugnam redeunt, fit maxima caedes

785

Amborum, et manat tellus infecta cruore.

Polydamas valido Prothoenora percutit ictu,

Archilochumque Antenoriden Telamonius Aiax,

Boeotumque Acamas Promachum, quem sternit atrocis

Penelei dextra; inde cadit Priameia pubes.

XV

790

Acrius adsurgunt Troes; at Achaica turba,

[Instaurantque manus, cedit Pelopea iuventus]

Pulsa metu vallumque et muros aggere saeptos

Transiliunt, alii fossas volvuntur in ipsas.

Advolat interea Danaum metus impiger Hector.

795

Confugiunt iterum ad classes Agamemnonis alae

Atque inde adversis propellunt viribus hostem.

Fit pugna ante rates; saevit Mavortius Hector

Et poscit flammas totamque incendere classem

Apparat; huic validis obsistere viribus Aiax,

800

Stans prima in puppi, clipeoque incendia saeva

Sustinet et solus defendit mille carinas.

Hinc iaciunt Danai robustae cuspidis hastas,

Illinc ardentes taedas Phryges undique iactant:

Per vastos sudor pugnantum defluit artus.

XVI

805

Non valet ulterius cladem spectare suorum

Patroclus subitoque armis munitus Achillis

Provolat et falsa conterret imagine Troas.

Qui modo turbabant Danaos animoque fremebant,

Nunc trepidi fugiunt: fugientibus imminet ille

810

Proturbatque ferox acies vastumque per agmen

Saevit et ingenti Sarpedona vulnere fundit

Et nunc hos cursu nunc illos praeterit ardens

Praeliaque horrendi sub imagine versat Achillis.

Quem postquam socias miscentem caede catervas

815

Turbantemque acies respexit fervidus Hector,

Tollit atrox animos vastisque inmanis in armis

Occurrit contra magnoque haec increpat ore:

«Huc age nunc converte gradum, fortissime Achilles:

Iam nosces, ultrix quid Troica dextera possit

820

Et quantum in bello valeat fortissimus Hector.

Nam licet ipse suis Mavors te protegat armis,

Invito tamen haec perimet te dextera Marte».

Ille silet spernitque minas animosaque dicta,

Ut quem mentitur verus credatur Achilles.

825

Tunc prior intorquet collectis viribus hastam

Dardanides, quam prolapsam celere excipit actu

Patroclus redditque vices et mutua dona;

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Quod clipeo excussum viridi tellure resedit.

Tunc rigidos stringunt enses et cominus arma

830

Inter se miscent, donec Troianus Apollo

Mentitos vultus simulati pandit Achillis

Denudatque virum; quem bello maximus Hector

Pugnantem falsis postquam deprendit in armis,

Irruit et iuvenem nudato pectore ferro

835

Traicit et victor Vulcania detrahit arma.

XVII

Vindicat extincti corpus Telamonius Aiax

Oppositoque tegit clipeo. Priameia pubes

Laetitia exultat, Danai sua funera maerent.

XVIII

Interea iuvenis tristi cum pube suorum

840

Nestorides in castra ferunt miserabile corpus.

Hic Pelidae aures ut dirus verberat horror,

Palluit infelix iuvenis; calor ossa reliquit,

[Membra simul lacrimans materno nectit amictu

Deflens Aeacides tristi de caede sodalis.]

845

Unguibus ora secat, comptos dein pulvere crines

Deformat scinditque suas de pectore vestes

Et super extincti prostratus membra sodalis

Crudeles fundit questus atque oscula figit.

Mox ubi depositi gemitus lacrimaeque quierunt,

850

«Non impune mei laetabere caede sodalis,

Hector» ait, «magnoque meo, violente, dolori

Persolves poenas atque istis victor in armis,

In quibus exultas, fuso moriere cruore.»

Post haec accensus furiis decurrit ad aequor

855

Fortiaque arma Thetin supplex rogat: illa relictis

Fluctibus auxilium Vulcani protinus orat.

Excitat Aetnaeos calidis fornacibus ignes

Mulciber et validis fulvum domat ictibus aurum.

Mox effecta refert divinis artibus arma;

860

Evolat inde Thetis. quae postquam magnus Achilles

Induit, in clipeum vultus convertit atroces.

Illic Ignipotens mundi caelaverat arcem

Sideraque et liquido redimitum lumine Olympum,

Omnes et terras et cinctum Nerea circum;

865

Astrorumque vices dimensaque tempora noctis,

Quattuor et mundi partes, quantum Arctus ab Austro

Et quantum occasus roseo distaret ab ortu,

Lucifer unde suis, unde Hesperus unus uterque

Exoreretur equis, et quantus in orbe mearet

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

870

Luna cava et nitida lustraret lampade caelum;

Addideratque fretis sua numina, Nerea magnum

Oceanumque senem nec eundem Protea semper,

Fecerat et liquidas mira Nereidas arte

Tritonesque feros et amantem Dorida fluctus;

875

Terra gerit silvas horrendaque monstra ferarum

Fluminaque et montes cumque altis oppida muris,

In quibus exercent leges annosaque iura

Certantes populi; sedet illic aequus utrisque

Iudex et litem discernit fronte serena.

880

Parte alia resonant castae paeana puellae

Dantque choros molles; haec dextra tympana pulsat,

Illa lyrae graciles extenso pollice chordas

Percurrit septemque modos modulatur amoenis

Stamina componunt mundi resonantia motum.

885

Rura colunt alii, sulcant gravia arva iuvenci

Maturasque metit robustus messor aristas

Et gaudet pressis inmundus vinitor uvis;

Tondent prata greges, pendent in rupe capellae.

Haec inter mediis stabat Mars aureus armis,

890

Post quem diva potens belli; circaque sedebant

Sanguineis maestae Clotho Lachesisque quasillis.

XIX

Talibus ornatus donis Thetideius heros

In medias acies inmani turbine fertur,

Cui vires praebet casta cum Pallade Iuno

895

Dantque animos iuveni; contra Cythereius heros

Occurrit fervens; sed enim non viribus aequis,

Aeacidae nec erat conpar; tamen ira coegit

Conferre invictis iuvenem cum viribus arma.

Quem nisi servasset magnarum rector aquarum,

900

Ut profugus laetis Troiam repararet in arvis

Augustumque genus claris submitteret astris,

Non carae gentis nobis mansisset origo.

Inde agit Aeacides infesta cuspide Teucros

Ingentemque modum prosternit caede virorum,

905

Sanguinis Hectorei sitiens; at Dardana pubes

Confugit ad Xanthi rapidos perterrita fluctus

Auxiliumque petit divini fluminis; ille

Instat et in mediis bellatur gurgitis undis.

Ira dabat vires; stringuntur sanguine ripae

910

Sparsaque per totos volvuntur corpora fluctus.

XX

At Venus et Phrygiae gentis tutator Apollo

Cogunt in Danaos Xanthi consurgere fluctus,

Ut fera terribili miscentem praelia dextra

Obruat Aeaciden: qui protinus undique totis

915

Expatiatur aquis et vasto gurgite praeceps

Volvitur atque virum torrentibus inpedit undis

Praetardatque gradus; ille omni corpore saevas

Contra pugnat aquas adversaque flumina rumpit

Et modo disiectos umeris modo pectore vasto

920

Propellit fluctus. quem longe provida Iuno

Asseruit, rabidae qua cederet ictibus undae,

Sanctaque pugnarunt inter se numina divum.

Rursus agit Phrygias ingenti caede catervas

Horridus Aeacides bellique ardore resumpto

925

Funereas acies horrendaque praelia miscet.

Non illum vis ulla movet; non saeva fatigat

Pectora pugnando; vires successus adauget.

Percussi dubitant trepida formidine Troes

Atque intra muros exhausta paene salute

930

Defugiunt portasque obiecto robore firmant.

XXI

Unus tota salus in quo Troiana manebat

Hector adest, quem non durae timor undique mortis

Nec patriae tenuere preces, quin obvius iret

Et contra magnum contendere vellet Achillem.

935

Quem procul ut vidit tectum caelestibus armis,

[Ante oculos subito visa est Tritonia Pallas]

Praemetuit clausisque fugit sua moenia circum

Infelix portis; sequitur Nereius heros.

In somnis veluti, cum pectora terret imago,

940

Hic cursu super insequitur, fugere ille videtur,

Festinantque ambo; gressum labor ipse moratur:

Alternis poterant insistere coepta periclis,

Nec requies aderat: timor hinc, hinc concitat ira.

XXII

Spectant de muris miseri sua fata parentes

945

Pallentesque vident tum primum cedere natum,

Quem iam summa dies suprema luce premebat.

Huic subito ante oculos similis Tritonia fratri

Occurrens iuvenem simulato decipit ore.

Nam dum Deiphobi tutum se credidit armis,

950

Transtulit ad Danaos iterum sua numina Pallas.

Concurrunt iactis inter se cominus hastis

Invicti iuvenes: hic vastis intonat armis,

Ille hostem validum nequiquam umbone repellit;

Alternisque feros vitant congressibus ictus.

955

Sudor agit rivos, ensem terit horridus ensis,

Conlatusque haeret pede pes et dextera dextrae.

Hastam iam manibus saevus librabat Achilles

Inque virum magnis emissam viribus egit;

Quam praeterlapsam vitavit callidus Hector.

960

Exclamant Danai. contra Priameius heros

Libratum iaculum Vulcania torquet in arma.

Nec successus adest; nam duro inflectitur auro

Desiliitque mucro; gemuerunt agmina Troum.

Concurrunt iterum collatis fortiter armis

965

Inque vicem duros evitant cominus enses.

Nec sufferre valet ultra iam sorte suprema

Instantem Aeaciden defectus viribus Hector;

Dumque retrocedit fraternaque rebus in artis

Respicit auxilia et nullam videt esse salutem,

970

Sensit adesse dolos: quid agat? quae numina supplex

Invocet? et toto languescunt corpore vires

Auxiliumque negant; retinet vix dextera ferrum,

Nox oculos inimica tegit nec subvenit ullum

Defesso auxilium; pugnat moriturus et altos

975

Corde petit gemitus. instat Nereius heros

Turbatumque premit procul undique, tum iacit hastam

Et medias rigida transfixit cuspide fauces.

Exultant Danai, Troes sua funera maerent.

Tum sic amissis infelix viribus Hector

980

«En concede meos miseris genitoribus artus,

Quos pater infelix multo mercabitur auro:

Dona feres victor. Priami nunc filius orat

Te primus, dux ille ducum, quem Graecia solum

Pertimuit: si nec precibus nec vulnere victi,

985

Nec lacrimis miseri nec clara gente moveris,

Afflicti miserere patris: moveat tua Peleus

Pectora pro Priamo, pro nostro pignore Pyrrhus.»

Talia Priamides; contra quem durus Achilles

«Quid mea supplicibus temptas inflectere dictis

990

Pectora, quem possem discerptum more ferarum,

Si sineret natura, meis absumere malis?

Te vero tristesque ferae cunctaeque volucres

Diripient, avidosque canes tua viscera pascent.

Haec ex te capient Patrocli gaudia manes,

995

Si capiunt umbrae.» dum talia magnus Achilles

Ore truci iactat, vitam miserabilis Hector

Reddidit. hunc animi nondum satiatus Achilles

Deligat ad currum pedibusque exsanguia membra

Ter circum muros victor trahit: altior ipsos

1000

Fert domini successus equos. tum maximus heros

Detulit ad Danaos foedatum pulvere corpus.

Laetantur Danai, plangunt sua vulnera Troes

Et pariter corpus deflent cum funere raptum.

XXIII

Interea victor defleti corpus amici

1005

Funerat Aeacides pompasque ad funera ducit.

Ter circa tumulum miseros rapit Hectoris artus

Et varios cineri ludorum indicit honores.

Tydides cunctos curru pedibusque feroces

Aeolides superat; luctando vincitur Aiax,

1010

Cuius decepit vires Laertius astu;

Caestibus adversos cunctos superavit Epeos

Et disco fortis Polypoetes depulit omnes

Merionesque arcu; tandem certamine misso

In sua castra redit turbis comitatus Achilles.

XXIV

1015

Flent miseri amissum Phryges Hectora, totaque maesto

Troia sonat planctu; fundit miseranda querellas

Infelix Hecube saevisque arat unguibus ora;

Andromacheque suas scindit de pectore vestes,

Heu tanto spoliata viro! ruit omnis in uno

1020

Hectore causa Phrygum, ruit et defessa senectus

Afflicti miseranda patris. quem nec sua coniunx

Turbaque natorum nec magni gloria regni

Oblitum tenuit vitae, quin iret inermis

Et solum invicti castris se redderet hostis.

1025

Mirantur Danaum proceres, miratur et ipse

Aeacides animum miseri senis; ille trementes

Affusus genibus tendens ad sidera palmas

Haec ait «o Graiae gentis fortissime Achilles,

O regnis inimice meis, te Dardana solum

1030

Victa tremit pubes, te sensit nostra senectus

Crudelem nimium: nunc sis mitis semel, oro,

Et patris afflicti genibus miserere precantis

Donaque quae porto miseri pro corpore nati

Accipias; si nec precibus nec flecteris auro,

1035

In senis extremis tua dextera saeviat annis:

Saltim scaeva pater comitabor funera nati.

Non vitam mihi nec magnos concede favores

Sed funus crudele mei: miserere parentis

Et pater esse meo mitis de vulnere disce.

1040

Hectoris interitu vicisti Dardana regna,

Vicisti Priamum: sortis reminiscere victor

Humanae variosque ducum tu respice casus».

His tandem precibus grandaevum motus Achilles

Allevat a terra corpusque exsangue parenti

1045

Reddidit Hectoreum. post haec sua dona reportat.

It patriam Priamus tristisque ex more suorum

Comparat exequias supremaque funera ducit.

Tum pyra construitur, quo bis sex corpora Graium

Quadrupedesque adduntur equi currusque tubaeque

1050

Et clipei galeaeque ocreaeque Argivaque tela.

Haec super ingenti gemitu componitur Hector:

Stant circum Iliades matres manibusque decoros

Corrumpunt crines laniataque pectora plangunt:

(Illo namque rogo natorum funera cernunt.)

1055

Tollitur et iuvenum magno cum murmure clamor

Flebilis: ardebat flamma namque Ilion illa.

Inter quos gemitus laniato corpore coniunx

Provolat Andromache mediosque inmittere in ignes

Se cupit Astyanacta tenens, quam maesta suarum

1060

Turba rapit comitum; contra tamen usque resistit,

Donec conlapsae ceciderunt robora flammae

Inque leves abiit tantus dux ille favillas.

Sed iam siste gradum finemque inpone labori,

Calliope, vatisque tui moderare carinam,

1065

Remis quem cernis stringentem litora paucis.

Iamque tenens portum metamque potentis Homeri,

Pieridem comitata cohors, summitte rudentes;

Sanctaque virgineos lauro redimita capillos,

Ipsa, tuas depone lyras, ades, inclita Pallas,

1070

Tuque fave cursu vatis iam, Phoebe, peracto.