Heauton timorumenos

Actus V

______________________________________________________________________________

[ S c a e n a   I ]

M e n e d e m u s   C h r e m e s

Me. Ego me non tam astutum neque ita perspicacem esse id scio;

875

sed hic adiutor meus et monitor et praemonstrator Chremes

hoc mihi praestat: in me quidvis harum rerum convenit

quae sunt dicta in stulto, caudex stipes asinu' plumbeus;

in ĭllum nil potest: exsuperat ei(u)s stultitia haec omnia.

Ch. ohe iam desine deŏs, uxor, gratulando obtundere

880

tuam esse inventam gnatam, nisi ĭllos ex tuo ĭngenio iudicas

ut nil credas intellegere nisi idem dictumst centiens.

sed ĭnterim quid ĭllic iamdudum gnatu' cessat cum Syro?

Me. quos ais homines, Chreme, cessare? Ch. ehěm, Menedeme, advenis?

dic mihi, Cliniae quae dixi nuntiastin? Me. omnia.

885

 Ch. quid ait? Me. gaudere adeo coepit quasi qui cupiunt nuptias.

Ch. hahahae. Me. quid risisti? Ch. servi venere in mentem Syri

calliditates. Me. itane? Ch. voltu' quoque hominum fingit scelus.

Me. gnatu' quod se adsimulat laetum, id dicis? Ch. id. Me. idem ĭstuc mihi

venit in mentem. Ch. veterator. Me. mage, si mage noris, putes

890

ita rem esse. Ch. ain tu? Me. quin tu ausculta. Ch. maně; hoc priu' scire expeto,

quid perdideris. nam ubi desponsam nuntiasti filio,

continuo iniecisse verba tibi Dromonem scilicet,

sponsae vestem aurum atque ancillas opus esse: argentum ut dares.

Me.non. Ch.quid? non? Me.non inquam. Ch.neque ĭpse gnatu'? Me.nil prorsum, Chreme.

895

magis unum etiam instare ut hodie conficiantur nuptiae.

Ch. mira narras. quid Syru' meu'? ne is quidem quicquam? Me. nihil.

Ch. quăm ŏb rem, nescio. Me. equidem miror, qui alia tam plane scias.

sed ĭlle tuom quoque Syrus idem mire finxit filium,

ut ne paullulum quiděm subolat esse amicam hanc Cliniae.

900

 Ch. quid agit? Me. mitto iam osculari atque amplexari: id nil puto.

Ch. quid ěst quod ampliu' simuletur? Me. vah. Ch. quid est? Me. audi modo.

est mihi ultimis conclave in aedibus quoddam retro:

huc est intro latu' lectu', vestimentis stratus est.

Ch. quid postquam hoc est factum? Me. dictum factum huc abiit Clitipho.

905

 Ch. solu'? Me. solu'. Ch. timeo. Me. Bacchi' consecutast ilico.

Ch. sola? Me. sola. Ch. perii. Me. ubi abiere intro, operuere ostium. Ch. hem

Clinia haec fieri videbat? Me. quidni? mecum una simul.

Ch. fili est amica Bacchi': Menedeme, occidi.

Me. quăm ŏb rem? Ch. decem dierum vix mi est familia.

910

 Me. quid ĭstuc times quod ĭlle operam amico dat suo?

Ch. immo quod amicae. Me. si dat. Ch. an dubium id tibist?

quemquamne animo tam com[mun]i esse aut leni putas

qui se vidente amicam patiatur suam . . ? Me. ah

quidni? quo verba facilius dentur mihi.

915

 Ch. derides merito. mihi nunc ego suscenseo:

quot res dedere ubi possem persentiscere,

ni essem lapis! quae vidi! vae misero mihi!

at ně ĭllud haud inultum, si vivo, ferent!

nam iam . . Me. non tu te cohibes? non te respicis?

920

non tibi ego exempli sati' sum? Ch. prae iracundia,

Menedeme, non sum apud me. Me. tene istuc loqui!

nonne id flagitiumst te aliis consilium dare,

forĭs sapere, tibi non posse te auxiliarier?

Ch. quid faciam? Me. id quod me fecisse aiebas parum.

925

fac te patrem esse sentiat; fac ut audeat

tibi credere omnia, abs te petere et poscere,

nequam aliam quaerat copiam ac te deserat.

Ch. immo abeat multo malo quovis gentium

quam hic per flagitium ad inopiam redigat patrem.

930

nam si illi pergo suppeditare sumptibus,

Menedeme, mihi ĭllaec vere ad rastros res redit.

Me. quot ĭncommoditates in hăc re capies, nisi caves!

difficilem te esse ostendes et ĭgnosces tamen

post, et id ingratum. Ch. ah nescis quam doleam. Me. ut lubet.

935

quid hŏc quod rogo, ut ĭlla nubat nostro? nisi quid est

quod mage vis. Ch. immo et gener et adfines placent.

Me. quid doti' dicam te dixisse filio?

quid obticuisti? Ch. dotis? Me. ita dico. Ch. ah. Me. Chreme,

nequid vereare, si minu': nil nos dos movet.

940

 Ch. duo talenta pro re nostra ego esse decrevi satis;

sed ita dictu opus est, si me vis salvom esse et rem et filium,

me mea omnia bona doti dixisse illi. Me. quam rem agis?

Ch. id mirari te simulato et illum hoc rogitato simul

quăm ŏb rem id faciam. Me. quin ego vero quăm ŏb rem id facias nescio.

945

 Ch. egone? ut eius animum, qui nunc luxuria et lascivia

diffluit, retundam redigam, ut quo se vortat nesciat.

Me. quid agi'? Ch. mitte: sine me in hac re gerere mihi morem. Me. sino:

itane vis? Ch. ita. Me. fiat. Ch. ac iam uxorem ut accersat paret.

hic ita ŭt liberos est aequom dictis confutabitur;

950

sed Syrum . . Me. quid eum? Ch. egone si vivo adeo exornatum dabo,

adeo depexum ut dum vivat meminerit semper mei;

qui sibi me pro deridiculo ac delectamento putat.

non, ita me dĭ ament, auderet facere haec viduae mulieri

quae in me fecit.

_____

[ S c a e n a   I I ]

C l i t i p h o   M e n e d e m u s   C h r e m e s   S y r u s

Cl. Itane tandem quaeso, Menedeme? ut pater

955

tăm ĭn brevi spatio omnem de me eiecerit animum patris?

quodnam ob facinu'? quid ego tantum sceleris admisi miser?

volgo faciunt. Me. sciŏ tibi esse hoc graviu' multo ac durius,

quoi fit; verum ego haud minus aegre patior, id qui nescio

nec rationem capio, nisi quod tibi bene ex animo volo.

960

 Cl. hic patrem astare aibas. Me. eccum. Ch. quid me incusas, Clitipho?

quidquid ego huiu' feci, tibi prospexi et stultitiae tuae.

ubi te vidi animo esse omisso et suavia in praesentia

quae essent prima habere neque consulere in longitudinem:

cepi rationem ut neque egeres neque ut haec posses perdere.

965

ubi quoi decuit primo, tibi non licuit per te mihi dare,

abii ad proxumum tibi quĭ erat; ei commisi et credidi:

ibi tuae stultitiae semper erĭt praesidium, Clitipho,

victu' vestitus quo in tectum te receptes. Cl. ei mihi!

Ch. satius est quam te ipso herede haec possidere Bacchidem.

970

 Sy. disperii: scelestu' quantas turbas concivi insciens!

Cl. emori cupio. Ch. priu' quaeso disce quid sit vivere.

ubi scies, si displicebit vita, tŭm ĭstoc utitor.

Sy. ere, licetne? Ch. loquere. Sy. at tuto. Ch. loquere. Sy. quaě ĭstast pravitas

quaeve amentiast, quod peccavi ego, id obesse huic? Ch. ilicet.

975

ne te admisce: nemo accusat, Syre, te: nec tu aram tibi

nec precatorem pararis. Sy. quid agi'? Ch. nil suscenseo

neque tibi nec tibi; nec vos est aequom quod facio mihi. -

C l i t i p h o   S y r u s

Sy. Abiit? vah, rogasse vellem . . Cl. quīd? Sy. und' mihi peterem cibum:

ita nos alienavit. tibi iam esse ad sororem intellego.

980

 Cl. adeon rem redi<i>sse ut periclum etiam a fame mihi sit, Syre!

Sy. modo liceat vivere, est spes . . Cl. quae? Sy. nos esurituros satis.

Cl. inrides in re tanta neque me consilio quicquam adiuvas?

Sy. immo et ibi nunc sum et usque id egi dudum dum loquitur pater;

et quantum ego intellegere possum . . Cl. quid? Sy. non aberit longius.

985

 Cl. quid id ergo? Sy. sic est: non esse horum te arbitror. Cl. quid ĭstuc, Syre?

satĭn sanus es? Sy. ego dicam quod mi in mentemst: tu diiudica.

dŭm istis fuisti solu', dum nulla alia delectatio

quae propior esset, tě ĭndulgebant, tibi dabant; nunc filia

postquamst inventa vera, inventast causa qui te expellerent.

990

 Cl. est veri simile. Sy. an tu ob peccatum hoc esse illum iratum putas?

Cl. non arbitror. Sy. nunc aliud specta: matres omnes filiis

in peccato adiutrices, auxilio in paterna iniuria

solěnt esse: id non fit. Cl. verum dici'. quid ěrgo nunc faciam, Syre?

Sy. suspicionem istanc ex illis quaere, rem profer palam.

995

si non est verum, ad misericordiam ambos adduces cito,

aut scibi' quoiu' [sis]. Cl. recte suades: faciam. - Sy. sat recte hoc mihi

in mentem venit; nam quam maxume huic visa haec suspicio

997a

erĭt <vera>, quamque adulescens maxume quăm ĭn minima spe situs

erĭt, tam facillume patri' pacem in leges conficiet suas.

etiam haud scio anne uxorem ducat: ac Syro nil gratiae!

1000

quid hŏc autem? seněx exit foras: ego fugio. adhuc quod factumst,

miror non continuo adripi iusse: ad Menedemum hunc pergam.

eum mihi precatorem paro: senĭ nostro fidě nil habeo.

_____

[ S c a e n a   I I I ]

S o s t r a t a   C h r e m e s

So. Profecto nisi caves tu homo, aliquid gnato conficies mali;

idque adeo miror, quo modo

1005

tăm ineptum quicquam tibi venire in mentem, mi vir, potuerit.

Ch. oh pergin mulier esse? nullamne ego rem umquam in vita mea

volui quin tu in ea re mi fueris advorsatrix, Sostrata!

at si rogem iam quid ěst quod peccem aut quăm ŏb rem hoc facias, nescias;

in qua re nunc tam confidenter restas, stulta. So. ego nescio?

1010

 Ch. ĭmmŏ scis, potius quam quiděm redeat ad integrum eadem oratio. So. oh

iniquos es qui me tacere de re tanta postules.

Ch. non postulo iam: loquere: nihilo minus ego hoc faciam tamen.

So. facies? Ch. verum. So. non vides quantum mali ex ea re excites?

subditum se suspicatur. Ch. «subditum» ain tu? So. sic erit,

1015

mi vir. Ch. confitere? So. au te obsecro, istuc inimicis siet.

egŏn confitear meum non esse filium, qui sit meus?

Ch. quid? metui' ne non, quom velis, convincas esse illum tuom?

So. quod filia est inventa? Ch. non: sed, quo mage credundum siet,

id quod consimilest moribus

1020

convinces facile ex te natum; nam tui similest probe;

nam illi nil vitist relictum quin siet itidem tibi;

tum praeterea talem nisi tu nulla pareret filium.

sed ĭpse egreditur, quam severu'! rem, quom videas, censeas.

_____

[ S c a e n a   I V ]

C l i t i p h o   S o s t r a t a   Chremes

Cl. Si umquam ullum fuit tempu', mater, quom ego voluptati tibi

1025

fuerim, dictu' filiu' tuo' vostra volŭntate, obsecro

ei(u)s ut memineris atque inopi' nunc te miserescat mei,

quod peto aut quod volŏ, parentes meos ut conmonstres mihi.

So. obsecro, mi gnate, ně ĭstuc in animum inducas tuom

alienum esse te. Cl. sum. So. miseram me, hoccin quaesisti, obsecro?

1030

ita mihi atque huic sis superstes ut ěx mě ătque ex hoc natus es;

et cavě posthac, si mě amas, umquam istuc verbum ex te audiam.

Ch. at ego, si me metui', mores cave ĭn te esse istos sentiam.

Cl. quos? Ch. si scire vis, ego dicam: gerro iners fraus helluo

ganeo's damnosu': crede, et nostrum te esse credito.

1035

 Cl. non sunt haec parenti' dicta. Ch. non, si ex capite sis meo

natus, item ut aiunt Minervam esse ex Iove, ea causa magis

patiar, Clitipho, flagitiis tuis me infamem fieri.

So. dĭ ĭstaec prohibeant! Ch. deŏs nescio: ego, quod potero, sedulo.

quaeris id quod habes, parentes; quod abest non quaeris, patri

1040

quo modo obsequare et ŭt serves quod labore invenerit.

non mihi per fallacias adducere ante oculos . . pudet

dicere hac praesente verbum turpe; at te id nullo modo

facere puduit. Cl. eheu quam nunc totu' displiceo mihi,

quam pudet! neque quod principium incipiam ad placandum scio.

_____

[ S c a e n a   V ]

M e n e d e m u s   C h r e m e s   S o s t r a t a   C l i t i p h o

1045

 Me. Enĭmvero Chreme<s> nimi' graviter cruciat adulescentulum

nimi'que inhumane: exeo ergo ut pacem conciliem. optume

ipsos video. Ch. ehěm, Menedeme, quor non accersi iubes

filiam et quod doti' dixi firmas? So. mi vir, te obsecro

ne facias. Cl. pater, obsecro mi ignoscas. Me. da veniam, Chreme:

1050

sine te exorem. Ch. egŏn mea bona ut dem Bacchidi dono sciens?

non faciam. Me. at ĭd nos non sinemu'. Cl. si me vivom vis, pater,

ignosce. So. age, Chreme mi. Me. age quaeso, ne tam offirma te, Chreme.

Ch. quid ĭstic? video non licere ut coeperam hoc pertendere.

Me. facis ut te decet. Ch. ea lege hoc adeo faciam, si facit

1055

quod ego hŭnc aequom censeo. Cl. pater, omnia faciam: impera.

Ch. uxorem ut ducas. Cl. pater . . ! Ch. nil audio. So. ad me recipio:

faciet. Ch. nil etiam audio ipsum. Cl. perii! So. an dubitas, Clitipho?

Ch. immo utrum volt. So. faciet omnia. Me. haec dum incipias, gravia sunt,

dumque ignores; ubi cognori', facilia. Cl. faciam, pater.

1060

 So. gnate mi, ego pol tibi dabo illam lepidam, quam tu facile ames,

filiam Phanocratae nostri. Cl. rufamne illam virginem,

caesiam, sparso ore, adunco naso? non possum, pater.

Ch. heia ut elegans est! credas animum ibi esse. So. aliam dabo.

Cl. immo, quandoquidem ducendast, egomet habeo propemodum

1065

quam volo. Ch. nunc laudo, gnate. Cl. Archonidi huiu' filiam.

So. perplacet. Cl. pater, hoc nunc restat. Ch. quid? Cl. Syro ignoscas volo

quae mea causa fecit. Ch. fiat. Cantor. vos valete et plaudite!