Appendix Vergiliana

Culex

Hoc carmen scripsit

poeta ignotus saeculo primo

___________________________________________________

Fibula etrusca

Culex

Lusimus, Octavi, gracili modulante Thalia

atque ut araneoli tenuem formavimus orsum;

lusimus: haec propter culicis sint carmina docta,

omnis et historiae per ludum consonet ordo

5

notitiaeque ducum voces, licet invidus adsit.

quisquis erit culpare iocos musamque paratus,

pondere vel culicis levior famaque feretur.

posterius graviore sono tibi musa loquetur

nostra, dabunt cum securos mihi tempora fructus,

10

ut tibi digna tuo poliantur carmina sensu.

Latonae magnique Iovis decus, aurea proles,

Phoebus erit nostri princeps et carminis auctor

et recinente lyra fautor, sive educat illum

Arna Chimaeraeo Xanthi perfusa liquore

15

seu decus Asteriae seu qua Parnasia rupes

hinc atque hinc patula praepandit cornua fronte

Castaliaeque sonans liquido pede labitur unda.

quare, Pierii laticis decus, ite, sorores

Naides, et celebrate deum ludente chorea.

20

et tu, sancta Pales, ad quam ventura recurrunt

agrestum bona fetura - sit cura tenentis

aerios nemorum cultus silvasque virentes:

te cultrice vagus saltus feror inter et antra.

Et tu, cui meritis oritur fiducia chartis,

25

Octavi venerande, meis adlabere coeptis,

sancte puer, tibi namque canit non pagina bellum

triste Iovis ponitque [canit non pagina bellum]

Phlegra, Giganteo sparsa est quae sanguine tellus,

nec Centaureos Lapithas compellit in enses;

30

urit Ericthonias Oriens non ignibus arces,

non perfossus Athos nec magno vincula ponto

iacta meo quaerent iam sera volumine famam,

non Hellespontus pedibus pulsatus equorum,

Graecia cum timuit venientis undique Persas -

35

mollia sed tenui decurrens carmina versu

viribus apta suis Phoebo duce ludere gaudet.

hoc tibi, sancte puer; memorabilis et tibi certet

gloria perpetuum lucens mansura per aevum,

et tibi sede pia maneat locus, et tibi sospes

40

debita felices memoretur vita per annos,

grata bonis lucens. sed nos ad coepta feramur.

Igneus aetherias iam sol penetrabat in arces

candidaque aurato quatiebat lumina curru,

crinibus et roseis tenebras Aurora fugarat:

45

propulit e stabulis ad pabula laeta capellas

pastor et excelsi montis iuga summa petivit,

lurida qua patulos velabant gramina colles.

iam silvis dumisque vagae, iam vallibus abdunt

corpora, iamque omni celeres e parte vagantes

50

tondebant tenero viridantia gramina morsu.

scrupea desertas haerebant ad cava rupes,

pendula proiectis carpuntur et arbuta ramis,

densaque virgultis avide labrusca petuntur.

haec suspensa rapit carpente cacumina morsu

55

vel salicis lentae vel quae nova nascitur alnus,

haec teneras fruticum sentes rimatur, at illa

imminet +in rivi praestantis imaginis undam.

O bona pastoris (si quis non pauperis usum

mente prius docta fastidiat et probet illis

60

somnia luxuriae spretis) incognita curis

quae lacerant avidas inimico pectore mentes.

si non Assyrio fuerint bis lota colore

Attalicis opibus data vellera, si nitor auri

sub laqueare domus animum non angit avarum

65

picturaeque decus, lapidum nec fulgor in ulla

cognitus utilitate manet, nec pocula gratum

Alconis referent Boethique toreuma, nec Indi

conchea baca maris pretio est, at pectore puro

saepe super tenero prosternit gramine corpus,

70

florida cum tellus, gemmantis picta per herbas,

vere notat dulci distincta coloribus arva;

atque illum calamo laetum recinente palustri

otiaque invidia degentem et fraude remota

pollentemque sibi viridi cum palmite lucens

75

Tmolia pampineo subter coma velat amictu.

illi sunt gratae rorantes lacte capellae

et nemus et fecunda Pales et vallibus intus

semper opaca novis manantia fontibus antra.

quis magis optato queat esse beatior aevo

80

quam qui mente procul pura sensuque probando

non avidas agnovit opes nec tristia bella

nec funesta timet validae certamina classis

nec, spoliis dum sancta deum fulgentibus ornet

templa vel evectus finem transcendat habendi,

85

adversum saevis ultro caput hostibus offert?

illi falce deus colitur non arte politus,

ille colit lucos, illi Panchaia tura

floribus agrestes herbae variantibus adsunt,

illi dulcis adest requies et pura voluptas,

90

libera, simplicibus curis: huic imminet, omnis

derigit huc sensus, haec cura est subdita cordi,

quolibet ut requie victu contentus abundet

iucundoque liget languentia corpora somno.

o pecudes, o Panes et o gratissima tempe

95

+fontis+ Hamadryadum, quarum non divite cultu

aemulus Ascraeo pastor sibi quisque poetae

securam placido traducit pectore vitam.

Talibus in studiis baculo dum nixus apricas

pastor agit curas et dum non arte canora

100

compacta solitum modulatur harundine carmen,

tendit inevectus radios Hyperionis ardor

lucidaque aetherio ponit discrimina mundo,

qua iacit Oceanum flammas in utrumque rapaces.

et iam compellente vagae pastore capellae

105

ima susurrantis repetebant ad vada lymphae

quae subter viridem residebant caerula muscum.

iam medias operum partes evectus erat sol,

cum densas pastor pecudes cogebat in umbras.

ut procul aspexit luco residere virenti,

110

Delia diva, tuo, quo quondam victa furore

venit Nyctelium fugiens Cadmeis Agaue,

infandas scelerata manus et caede cruenta,

quae gelidis bacchata iugis requievit in antro

posterius poenam nati de morte datura -

115

hic etiam viridi ludentes Panes in herba

et Satyri Dryadesque chorus egere puellae

Naiadum in coetu. non tantum Oeagrius Hebrum

restantem tenuit ripis silvasque canendo

quantum te, pernix, remorantem, diva, chorea

120

multa tuo laetae fundentes gaudia vultu,

ipsa loci natura domum resonante susurro

quis dabat et dulci fessas refovebat in umbra.

nam primum prona surgebant valle patentes

aeriae platanus, inter quas impia lotos,

125

impia, quae socios Ithaci maerentis abegit,

hospita dum nimia tenuit dulcedine captos.

at, quibus ignipedum curru proiectus equorum

ambustus Phaethon luctu mutaverat artus,

Heliades, teneris implexae bracchia truncis,

130

candida fundebant tentis velamina ramis.

posterius cui Demophoon aeterna reliquit

perfidiam lamentandi mala - perfide multis,

perfide Demophoon et nunc deflende puellis.

quam comitabantur, fatalia carmina, quercus,

135

quercus ante datae Cereris quam semina vitae

(illas Triptolemi mutavit sulcus aristis).

hic magnum Argoae navi decus addita pinus

proceros decorat silvas hirsuta per artus

ac petit aeriis contingere motibus astra.

140

ilicis et nigrae species nec laeta cupressus

umbrosaeque manent fagus hederaeque ligantes

bracchia, fraternos plangat ne populus ictus,

ipsaeque ascendunt ad summa cacumina lentae

pinguntque aureolos viridi pallore corymbos.

145

quis aderat veteris myrtus non nescia fati.

at volucres patulis residentes dulcia ramis

carmina per varios edunt resonantia cantus.

his suberat gelidis manans e fontibus unda,

quae levibus placidum rivis sonat orta liquorem;

150

et quaqua geminas avium vox obstrepit aures,

hac querulae referunt voces quis nantia limo

corpora lympha fovet; sonitus alit aeris echo,

argutis et cuncta fremunt ardore cicadis.

at circa passim fessae cubuere capellae

155

excelsis subter dumis, quos leniter adflans

aura susurrantis poscit confundere venti.

Pastor, ut ad fontem densa requievit in umbra,

mitem concepit proiectus membra soporem,

anxius insidiis nullis, sed lentus in herbis

160

securo pressos somno mandaverat artus.

stratus humi dulcem capiebat corde quietem,

ni Fors incertos iussisset ducere casus.

nam solitum volvens ad tempus tractibus isdem

immanis vario maculatus corpore serpens,

165

mersus ut in limo magno subsideret aestu,

obvia vibranti carpens, gravis aere, lingua

squamosos late torquebat motibus orbes:

tollebant +aurae venientis ad omnia visus.

iam magis atque magis corpus revolubile volvens

170

(attollit nitidis pectus fulgoribus et se

sublimi cervice caput, cui crista superne

edita purpureo lucens maculatur amictu

aspectuque micant flammarum lumina torvo)

metabat sese circum loca, cum videt ingens

175

adversum recubare ducem gregis. acrior instat

lumina diffundens intendere et obvia torvus

saepius arripiens infringere, quod sua quisquam

ad vada venisset. naturae comparat arma:

ardet mente, furit stridoribus, intonat ore,

180

flexibus eversis torquentur corporis orbes,

manant sanguineae per tractus undique guttae,

spiritibus rumpit fauces. cui cuncta parantur,

parvulus hunc prior umoris conterret alumnus

et mortem vitare monet per acumina; namque,

185

qua diducta genas pandebant lumina gemmis,

hac senioris erat naturae pupula telo

icta levi, cum prosiluit furibundus et illum

obtritum morti misit, cui dissitus omnis

spiritus et cessit sensus. tum torva tenentem

190

lumina respexit serpentem comminus; inde

impiger, exanimis, vix compos mente refugit

et validum dextra detraxit ab arbore truncum

(qui casus sociarit opem numenve deorum

prodere sit dubium, valuit sed vincere talis

195

horrida squamosi volventia membra draconis)

atque reluctantis crebris foedeque petentis

ictibus ossa ferit, cingunt qua tempora cristae;

et quod erat tardus somni languore remoti

+nescius aspiciens timor obcaecaverat artus,

200

hoc minus implicuit dira formidine mentem.

quem postquam vidit caesum languescere, sedit.

Iam quatit et biiuges oriens Erebeis equos nox

et piger aurata procedit Vesper ab Oeta,

cum grege compulso pastor duplicantibus umbris

205

vadit et in fessos requiem dare comparat artus.

cuius ut intravit levior per corpora somnus

languidaque effuso requierunt membra sopore,

effigies ad eum culicis devenit et illi

tristis ab eventu cecinit convicia mortis.

210

«quis» inquit «meritis ad quae delatus acerbas

cogor adire vices! tua dum mihi carior ipsa

vita fuit vita, rapior per inania ventis.

tu lentus refoves iucunda membra quiete

ereptus taetris e cladibus, at mea manes

215

viscera Lethaeas cogunt transnare per undas.

praeda Charonis agor. viden ut flagrantia taedis

limina collucent infestis omnia templis!

obvia Tisiphone, serpentibus undique compta,

et flammas et saeva quatit mihi verbera; pone

220

Cerberus (ut diris flagrant latratibus ora!),

anguibus hinc atque hinc horrent cui colla reflexis

sanguineique micant ardorem luminis orbes.

heu, quid ab officio digressa est gratia, cum te

restitui superis leti iam limine ab ipso?

225

praemia sunt pietatis ubi, pietatis honores?

in vanas abiere vices. et rure recessit

Iustitia et prior illa Fides. instantia vidi

alterius, sine respectu mea fata relinquens.

ad pariles agor eventus: fit poena merenti.

230

poena sit exitium, modo sit dum grata voluntas.

existat par officium. feror avia carpens,

avia Cimmerios inter distantia lucos,

quem circa tristes densentur in omnia poenae.

nam vinctus sedet immanis serpentibus Otos,

235

devinctum maestus procul aspiciens Ephialten,

conati quondam cum sint inscendere mundum;

et Tityos, Latona, tuae memor anxius irae

(implacabilis ira nimis) iacet alitis esca.

terreor, a, tantis insistere, terreor, umbris.

240

ad Stygias revocatus aquas vix ultimus amni

restat nectareas divum qui prodidit escas,

gutturis arenti revolutus in omnia sensu.

quid, saxum procul adverso qui monte revolvit,

contempsisse dolor quem numina vincit acerbans

245

otia quaerentem frustra sibi? ite, puellae,

ite, quibus taedas accendit tristis Erinys.

sicut Hymen praefata dedit conubia mortis

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

atque alias alio densas super agmine turmas,

impietate fera vecordem Colchida matrem,

250

anxia sollicitis meditantem vulnera natis;

iam Pandionia miserandas prole puellas,

quarum vox Ityn edit Ityn, quo Bistonius rex

orbus epops maeret volucres evectus in auras.

at discordantes Cadmeo semine fratres

255

iam truculenta ferunt infestaque lumina corpus

alter in alterius, iamque aversatus uterque,

impia germani manat quod sanguine dextra.

eheu mutandus numquam labor! auferor ultra

in diversa magis, distantia nomina cerno;

260

Elysiam tranandus agor delatus ad undam.

obvia Persephone comites heroidas urget

adversas praeferre faces. Alcestis ab omni

inviolata vacat cura, quod saeva mariti

in Chalcodoniis Admeti fata morata est.

265

ecce Ithaci coniunx semper decus, Icariotis,

femineum concepta manet, manet et procul illa

turba ferox iuvenum telis confixa procorum.

quid, misera Eurydice, tanto maerore recesti,

poenaque respectus et nunc manet Orpheos in te?

270

audax ille quidem, qui mitem Cerberon umquam

credidit aut ulli Ditis placabile numen,

nec timuit Phlegethonta furentem ardentibus undis

nec maesta obtenta Ditis ferrugine regna

defossasque domos ac Tartara nocte cruenta

275

obsita nec faciles Ditis sine iudice sedes,

iudice, qui vitae post mortem vindicat acta.

sed fortuna valens audacem fecerat ante.

iam rapidi steterant amnes et turba ferarum

blanda voce sequax regionem insederat +orphei;

280

iamque imam viridi radicem moverat alte

quercus humo [steterant amnes] silvaeque sonorae

sponte sua cantus rapiebant cortice avara.

labentis biiuges etiam per sidera Lunae

pressit equos et tu currentis, menstrua virgo,

285

auditura lyram tenuisti nocte relicta.

haec eadem potuit, Ditis, te vincere, coniunx,

Eurydicenque viro ducendam reddere. non fas,

non erat in vitam divae exorabile mortis.

illa quidem nimium manes experta severos

290

praeceptum signabat iter nec rettulit intus

lumina nec divae corrupit munera lingua;

sed tu crudelis, crudelis tu magis, Orpheu,

oscula cara petens rupisti iussa deorum.

dignus amor venia, veniam si Tartara nossent;

295

peccatum meminisse grave est. vos sede piorum,

vos manet heroum contra manus. hic et uterque

Aeacides (Peleus namque et Telamonia virtus

per secura patris laetantur numina, quorum

conubiis Venus et Virtus iniunxit honorem:

300

hunc rapuit +ferit+, ast illum Nereis amavit)

assidet, hic iuvenes, sociatae gloria sortis,

alter +in excisum+ referens a navibus ignis

Argolicis Phrygios torva feritate repulsos -

(o quis non referat talis divortia belli,

305

quae Troiae videre viri videreque Graii,

Teucria cum magno manaret sanguine tellus

et Simois Xanthique liquor, Sigeaque propter

litora cum Troas saevi ducis Hectoris ira

+videre+ in classes inimica mente Pelasgas

310

vulnera tela neces ignes inferre paratos?

ipsa iugis namque Ida potens feritatis, ab ipsa

Ida faces altrix cupidis praebebat alumnis,

omnis ut in cineres Rhoetei litoris ora

classibus ambustis flamma lacrimante daretur.

315

hinc erat oppositus contra Telamonius heros

obiectoque dabat clipeo certamina, et illinc

Hector erat, Troiae summum decus, acer uterque,

fluminibus veluti fragor +et libet in se . . .

tegminibus telisque super [Sigeaque praeter]

320

eriperet reditus, alter Vulcania ferro

vulnera protectus depellere navibus instat.)

hos erat Aeacides vultu laetatus honores,

Dardaniaeque alter fuso quod sanguine campis

Hector lustravit devicto corpore Troiam.

325

rursus acerba fremunt, Paris hunc quod letat et huius

+arma+ dolis Ithaci virtus quod concidit icta.

huic gerit aversos proles Laertia vultus,

et iam Strymonii Rhesi victorque Dolonis

Pallade iam laetatur ovans rursusque tremescit:

330

iam Ciconas iamque horret atrox +lestrigone . . .;

illum Scylla rapax canibus succincta Molossis,

Aetnaeusque Cyclops, illum metuenda Charybdis

pallentesque lacus et squalida Tartara terrent.

hic et Tantaleae generamen prolis Atrides

335

adsidet, Argivum lumen, quo flamma regente

Doris Ericthonias prostravit funditus arces.

reddidit, heu, Graiius poenas tibi, Troia, ruenti,

Hellespontiacis obiturus reddidit undis.

illa vices hominum testata est copia quondam,

340

ne quisquam propriae fortunae munere dives

iret inevectus caelum super: omne propinquo

frangitur invidiae telo decus. ibat in altum

vis Argea petens patriam ditataque praeda

arcis Ericthoniae; comes huic erat aura secunda

345

per placidum cursu pelagus; Nereis ab unda

signa dabat passim flexis super alta carinis,

cum seu caelesti fato seu sideris ortu

undique mutatur caeli nitor, omnia ventis,

omnia turbinibus sunt anxia; iam maris unda

350

sideribus certat consurgere, iamque superne

corripere et soles et sidera cuncta minatur

ac ruere in terras caeli fragor. hic modo laetans

copia nunc miseris circumdatur anxia fatis

immoriturque super fluctus et saxa Capherei,

355

Euboicas aut per cautes Aegaeaque late

litora, cum Phrygiae passim vaga praeda peremptae

omnis in aequoreo fluitat iam naufraga fluctu.

hic alii resident pariles virtutis honore

heroes mediisque siti sunt sedibus omnes,

360

omnes, Roma decus magni quos suspicit orbis.

hic Fabii Deciique, hic est et Horatia virtus,

hic et fama vetus numquam moritura Camilli,

Curtius et, mediis quem quondam sedibus Urbis

devotum +bellis+ consumpsit gurges in unda,

365

Mucius et prudens ardorem corpore passus,

cui cessit Lydi timefacta potentia regis,

hic Curius clarae socius virtutis et ille

+Flaminius, devota dedit qui corpora flammae.

iure igitur talis sedes pietatis honores

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

370

Scipiadasque duces, quorum devota triumphis

moenia +rapidis+ Libycae Carthaginis horrent.

illi laude sua vigeant: ego Ditis opacos

cogor adire lacus viduos, a, lumine Phoebi

et vastum Phlegethonta pati, quo, maxime Minos,

375

conscelerata pia discernis vincula sede.

ergo iam causam mortis, iam dicere vitae

verberibus saevae cogunt ab iudice Poenae,

cum mihi tu sis causa mali nec conscius adsis;

sed tolerabilibus curis haec immemor audis

380

et +tamen ut vadis+ dimittes omnia ventis.

digredior numquam rediturus: tu cole fontes

et viridis nemorum silvas et pascua laetus,

at mea diffusas rapiantur dicta per auras.»

dixit et extrema tristis cum voce recessit.

385

Hunc ubi sollicitum dimisit inertia vitae

interius graviter regementem, nec tulit ultra

sensibus infusum culicis de morte dolorem,

quantumcumque sibi vires tribuere seniles

(quis tamen infestum pugnans devicerat hostem),

390

rivum propter aquae viridi sub fronde latentem

conformare locum capit impiger. hunc et in orbem

destinat ac ferri capulum repetivit in usum,

gramineam ut viridi foderet de caespite terram.

iam memor inceptum peragens sibi cura laborem

395

congestum cumulavit opus, atque aggere multo

telluris tumulus formatum crevit in orbem.

quem circum lapidem levi de marmore formans

conserit, assiduae curae memor. hic et acanthos

et rosa purpureum crescent pudibunda ruborem

400

et violae omne genus; hic est et Spartica myrtus

atque hyacinthos et hic Cilici crocus editus arvo,

laurus item Phoebi decus ingens, hic rhododaphne

liliaque et roris non avia cura marini

herbaque turis opes priscis imitata Sabina

405

chrysanthusque hederaeque nitor pallente corymbo

et bocchus Libyae regis memor, hic amarantus

bumastusque virens et semper florida tinus;

non illinc narcissus abest, cui gloria formae

igne Cupidineo proprios exarsit in artus;

410

et, quoscumque novant vernantia tempora flores,

his tumulus super inseritur. tum fronte locatur

elogium, tacita firmat quod littera voce:

PARVE CVLEX PECVDVM CVSTOS TIBI TALE MERENTI

FVNERIS OFFICIVM VITAE PRO MVNERE REDDIT.